Streven. Jaargang 2

[p. 45]

Over uitgaven, romans en cultuur
door E. Janssen, S.J.

Veel werd er, in dit jaar 1934, bij ons uitgegeven. De Ruusbroec-uitgave is, in vier deden, nu volledig; de monumentale Jubileum-uitgave van Gezelle's werken wordt gestadig doorgezet; enkele maanden geleden verscheen het eerste deel van Verschaeve's volledige werken. Men stelt ook de volledige werken van Edward Vermeulen beschikbaar... om van zoovele andere ondernemingen niet te spreken.

Boekengilden komen tot stand en bloeien. De Poorte, die net romans inzette, doch die, in haar tweede reeks, ook essayistische meesterwerken opneemt; De Fenix, die zoowel eigen werk heruitgeeft als vertaalwerk verbreidt; De Pelikaan, waarvan wij toch reeds een prospectus ontvingen: De Wetenschappelijke Bibliotheek, waarvan de eerste deeltjes veel bijval genoten...: terwijl zoovele oudere reeksen merkbaar werden verrijkt.

'Cui bono?' wil ons over de lippen. Niet sceptisch, ook niet kritisch; eerder welwillend onderzoekend. Het volstaat niet, om een cultuurmensch te zijn, boeken te knopen en ze te lezen; en anderzijds toch, naar gelang het peil eener cultuur stijgt, zijn er talrijker en meer verscheiden boeken noodig en voorhanden... Aan de waarde, den invloed en het gevaar, in ons land, van deze en dergelijke uitgaven, wijden wij deze korte beschouwingen.

_**_*

Bij een eersten oogopslag reeds, moet het iedereen treffen, hoeveel vertaalwerk thans verspreid wordt - 'de meesterwerken der wereld-literatuur', heet het dikwijls -; en ook welk aanzienlijk deel de romanliteratuur inneemt. Romans en essayistisch studiewerk...: al het overige staat in de schaduw.

I.

Niet met den maatstaf der productie, nog veel minder met dien der uitgaven, kan de cultuur worden afgemeten. Anders zou ze, sinds eeuwen, stijgend zijn gegaan; en, in de laatste eeuw, duizelingwekkend hoog zijn gesprongen. Ernstige cultuur ontstaat evenzeer door beperking. Op het veelzijdig wetenschappelijk avonturieren der XVI^e eeuw, volgde, in Frankrijk, de streng-nationaliseerende strekking die de XVII^e klassiek maakte; terwijl het cosmopolisme der

[p. 46]

XVIII^e, haar encyclopédisme en hare Aufklärung, alles terugbracht tot een waanwijze, machtelooze moraliseering.

De reden ligt voor de hand: ernstige cultuur ontstaat door synthese. Van de wetenschap met de zedelijke verheffing en met de aesthetische verfijning; van de waarheid met de goedheid en met de schoonheid; welke synthese de wetenschap tot een kern van levensnormen omzet, en de schoonheid als het verrassende genot stelt van het zoo geleide leven. Toenemende productie en publicatie daarentegen versplinteren de wetenschap, verbreken den kalm-ingetogen levensgang, verwarren de schoonheid met de mode. Uit zichzelf haalt de mensch - zij het ook gestuwd van buiten - de rijkste levensschatten op; het harmonisch evenwicht maakt den cultuurmensch: van opmerkzaamheid en bezinning, van weten en doen, van inwendige heerlijkheid en uitwendige beschaving. En dàn reikt, bij een volk of in een tijdperk, de cultuur hoog, wanneer levenswet en levensvoorwaarden, streving en noodwendigheden, voorbeeld en geest de eenlingen opdrijven tot zulk leven.

Maar de cultuur is, voor een volk, niet een blijvend bezit. Het leven woelt en bruist, rijst en daalt; romantische begeestering drijft het omhoog; dan staat het - een hoogtepunt -; decadentie doet het verslappen, totdat nieuwe onvoldaanheid een nieuw stijgen voorbereidt en inzet. Wij, de Vlamingen die mee hebben doorleefd dat hunkeren naar een eigen cultuur dat alle politieke en psychologische hinderpalen overwon, wij zijn geneigd de moderne Vlaamsche bedrijvigheid als de ontplooiing te beschouwen van een tot wasdom gekomen cultuurleven. Dat is zij ook; doch bevat zij niet reeds kiemen van decadentie?

Ernstige cultuur, zegden wij hooger, ontstaat ook door beperking. Zelf beperking namelijk, waardoor de meest eigenaardige en diepste hoedanigheden, door niets meer bedwongen, zich volkomen uiten. Zelfbeperking, voor een volk, zóó dat het zijn eigen wezen tot norma neemt van zijn vooruitgang; zooals het, hetzij door overlevering, hetzij door overweging of instinct, dat wezen kent en voortzet.

_**_*

Het verspreiden van 'meesterwerken uit de wereldliteratuur', zou, indien alleen meesterwerken werden verspreid, volkomen instemming verdienen. Degelijke kennis daarvan alleen verleent ons den waren maatstaf. Wie bij zijn eigen land en volk blijft, kan niet vergelijken; hij onderscheidt de meer bekoorlijke gaven van de

[p. 47]

diepere niet, de oppervlakkig begaafden van de waarlijk grooten. Waarlijk grooten zijn zeldzaam: men moet ze ook van het buitenland bijhalen, om de waarachtige grootheid met de schijnbare niet te verwarren. Daarbij verruimen zulke meesterwerken den geest, ongeveer zooals reizen dat doet. Want zoovele andere levenswijzen, denkvormen, grootheid en schoonheid, zijn mogelijk en bestaan; en er is veelzijdigheid noodig om, zeker van zichzelf, alles naar verdienste te waardeeren.

Meer dan eens echter klinkt de naam: 'meesterwerken der wereldliteratuur' bedrieglijk. Alle boeken brengt men zoo op de markt, die, in den laatsten tijd, ophef maakten. Hunne waarde houdt zeker, met hun bijval, niet altijd gelijken tred; allerlei kunstgrepen en bijkomende oorzaken drijven dikwijls een succes op. - Doch er is meer: zoo verspreidt men de meest kenmerkende boeken van den modernen tijd; en wie zich, als cultuurmensch, tot den modernen tijd beperkt, ontwikkelt zich misschien nog eenzijdiger dan wie zich opsluit binnen één land en cultuur. Want in onzen tijd, ook Europeesch beschouwd, zijn schromelijke tekorten. En dus komt het verspreiden van 'Europeesche meesterwerken' ons voor als een tweesnijdend zwaard: verbreedend en verdiepend wie de meesterwerken te kiezen weet en ze, veelvuldig, in zich op te nemen; vervlakkend tot reclame-achtige eruditie, bij wie het moderne succes van de grondige verdienste niet weet te onderscheiden.

II.

Het groote getal romans, en daartegenover het afnemen der lyrische productie: deze eigenaardigheid van de hedendaagsche boekenmarkt, houdt verband, dunkt ons, met den na-oorlogschen tijdgeest.

Lyriek verbeeldt droomgin, epiek verhaalt daden...: met deze tegenstelling kan men al veel verklaren. Vóór den oorlog hing over ons land als een blijde verwachting: een hoogtepunt van lyrische poëzie scheen bereikbaar; na den oorlog keerde de ontnuchterde kunstenaar zich naar de epiek. Naar daden ging zijn verlangen: de stichting der nieuwe gemeenschap; en daar hij de lyriek stuiptrekken zag in haar pogen om de massa te begeesteren, koos hij den kunstvorm die de massa aantrok en daden behelsde: den verhaaltrant.

Maar, onder den invloed van den bioscoop zeer zeker, van heel wat andere krachten wellicht...: de verhalende literatuur overstelpte

[p. 48]

Europa. Daarin drukte de moderne geest zich volkomen uit; en andersom bleek, voor dien geest, de romanliteratuur, na den bioscoop, de sterkste steun.

Elk goed verhaal stelt, intuïtief, een levenservaring of een diepere waarheid voor. Wie verhalen creëert of deze inleeft, denkt intuïtief; en deze denkwijze, noodzakelijk voor wie op algemeene ontwikkeling aanspraak maakt, bedwelmt wie haar, uitsluitend, beoefent.

Ziehier hare gevaren: men verwart fantasie met werkelijkheid; de kritische geest, nauwkeurig en positief, verstompt; de begrippen: plicht, gestage trouw, vervagen; de wilskracht slinkt en, daardoor, het gevoel van verantwoordelijkheid. Dikwijls ook het besef van zedelijke eerbaarheid; want het kwaad - zoo lijkt het toch! - levert voor het verhaal talrijke en vruchtbaarder motieven dan het goed. De sexueele liefde vooral, en de wraak.

Zoo vormt de overdreven romanlectuur - en meer nog de bioscoop - een geslacht van weerlooze menschen, onbestendig en tot utopieën geneigd; ofwel van weemoedige overwonnenen door het leven, waarvan zij de hardheid niet kunnen ontvluchten door het spel der verbeelding. Niets kan, in den levensstrijd, zoozeer iemand begeesteren als een heldenverhaal; maar het beste voedsel dient ook het zorgvuldigst gedoseerd.

_**_*

Tè vluchtig hebben wij dit breeds en belangrijke onderwerp hiermede aangeraakt. Mogen anderen deze enkele suggesties aanvullen, verbeteren, uitbreiden misschien tot een methodische voorlichting.

Om tot de uitgaven en boekengilden terug te keeren: het meest verheugt ons het bereikbaar stellen der schatten van onze overlevering: Ruusbroec, Gezelle, Verschaeve. Wij hebben niets beters. Ook de Wetenschappelijke Bibliotheek lijkt ons, voor de cultuur, een kostbare en duurzame aanwinst.

En wat de 'Europeesche' uitgaven betreft: zij behooren tot de moderne geestesstroomingen; men wijst ze niet eenvoudig af. Noodig tot veler ontwikkeling en verdieping, gevaarlijk omdat zij de ziektekiemen der moderne maatschappij in zich dragen, dienen zij door de Katholieken ondernomen en gesteund met evenveel toewijding als voorzichtigheid. Bevoegde voorlichting naast streng gecontroleerde verbreiding maken, ook van sommige onder hen, een weldaad; en van uit dat standpunt, dunkt ons, moeten wij totnogtoe De Poorte vooraan stellen.