Streven. Jaargang 1

[p. 9]

1534-1934
Bij een Eeuwfeest.
door L. Arts, S.J.

OP een vroegen zomermorgen, 15 Augustus 1534, - vierhonderd jaar geleden dus, - trok een groepje universiteitsstudenten door de stadspoorten van Parijs, in de richting van de S. Denijskapel, op den heuvel van den Mont des Martyrs.

Zeven jonge mannen, de meeste met bruine gezichten. Hun fonkelend-zwarte oogen krijgt ge niet te zien, die houden ze nedergeslagen: ze bidden blijkbaar.

De oudste is een man van 35 jaar: eerder klein van gestalte, mager en kaal; hij loopt mank. Ynigo, zoo heet hij, is geen onbekende in de universitaire wereld te Parijs. Een wondere kerel: een berooid spaansch edelman, bekeerd nu, en die met vreemde plannen in zijn hoofd loopt. Ze vertellen dat hij naar het heilig Land ging, maar daar werd weggejaagd. Te Barcelona heeft men hem op de banken gezien, met de schoolkinderen, om latijn te leeren. Later studeerde hij te Alcala en te Salamanca. Hier kreeg hij het met de Inquisitoren aan den stok: hij werd van ketterij verdacht, en zelfs een tijdlang in de gevangenis opgesloten.

In 1528 was hij te Parijs beland, en studeerde nu reeds zes jaren aan de hoogeschool. Hij was zeer vroom: elke week zag men hem te biecht en te communie gaan. Hij had ook menig student uit de verlegenheid geholpen, schoolgeld of logies bezorgd. Daarbij een naarstig student, niet van de knapste echter. Maar zeer goed bij de hand, en wonder innemend van aard. Hij kon u zoo diep bekijken, en een simpel woord van hem ging u als een priem in de ziel en 't bleef daar steken.

Zoo had hij te Barcelona, in de jaren 1526-27, een paar studenten onder zijn invloed gebracht. Die waren hem naar Salamanca gevolgd; toen Ynigo naar Parijs verhuisde, waren ze een tijdje in briefwisseling gebleven; maar dan waren ze allengs aan elkaar vervreemd geraakt, een paar zelfs verdoold.

Intusschen echter hadden drie Spanjaarden te Parijs zich aan Ynigo gehecht: Peralto, Castro en Amador. Zij hadden onder zijn leiding de 'geestelijke oefeningen' doorgemaakt, en met goed gevolg: zij deelden al hun have en goed aan den arme uit, zegden hun kwartier op, en namen met Ynigo hun intrek in het armhuis. Maar dat liep slecht af: de familie kwam er tegen op; de Spaansche kolonie maakte er een relletje van: het gesticht werd stormenderhand ingenomen. De Inquisitor Mattheus Ori kwam tusschenbeide, en Ynigo besloot voorzichtiger te werk te gaan.

Hij zelf verliet dit eerste verblijf, - het lag overigens te ver van de universiteit af, - en huurde een fatsoenlijk kwartier in het 'collège S. Barbe'.

Daar woonde een Savoyard, Pierre Lefebvre; een jonge man van 24 jaar, arm, maar buitengewoon talentrijk. Wanneer zijn meester Penna over een tekst van Aristoteles tobde, dan kwam hij zijn leerling consulteeren. Ynigo had Pierre uit geldverlegenheid geholpen, en nu woonden ze samen in eenzelfde kwartier. Pierre gaf Ynigo repetities, en deze betaalde hem met goeden raad. Want Lefebvre leed aan gewetensangsten; ook kon hij tot geen besluit komen: wat moest hij worden, arts, magister, priester? Ynigo ried hem eens een algemeene biecht te spreken, en dan verder wekelijks te biechten en te communiceeren.

[p. 10]

Dat duurde zoo vier jaren. Pierre was intusschen 28 jaar geworden en priester gewijd. Nu noodigde Ynigo hem uit, om samen met hem de Geestelijke Oefeningen te doen. Een volle maand brachten ze door in gebed, boete en overweging. De ommekeer was totaal: licht en vrede vervulde Lefebvre's ziel. Het stond vast nu: hij wou leven voor God alleen.

Daar woonde in de buurt nog een ander Spanjaard: Francisco van Xavier. Een volbloed Hidalgo. Thuis waren de zaken beroerd: hij had enkel zijn adeltitels opgeeischt en die te Parijs officieel doen erkennen. Met dien naam en zijn talent zou hij nu wel verder opschieten. Het hoogste mocht hij verwachten: hij was nu 28 jaar, magister artium, en postuleerde een leeraarsstoel aan de universiteit. Maar hij ontmoette Ynigo. Een weinig verkwikkelijke maat! Doch die had hem al een paar kleine diensten bewezen, en nu bezorgde hij aan den jongen magister een stelletje auditors... Zoo geraakte Xavier langzamerhand onder Ynigo's invloed, weerstond eerst langen tijd, besloot eindelijk de Geestelijke Oefeningen te doen... 'et captus est', hij liet zich vangen.

Jago Laynez was van joodsche afkomst, een knappe kop; hij had te Alcala met glans zijn examens afgelegd, had aldaar van Ynigo gehoord en kwam nu naar Parijs, om verder te studeeren en Ynigo te ontmoeten; die kon hem nog wel eens dienst bewijzen. Een medestudent van hem, Alfons Salmeron was meegekomen, een jonge man van 19 jaar. En zie: pas waren ze te Parijs uit het zadel gestegen, of daar werden ze in het Castiliaansch aangesproken; dat was Ynigo... en zij volgden hem...

In 1527 was Simon Rodriguez, een Portugees, met een studiebeurs van Koning Jan III naar Parijs gekomen. Hoe geraakte die met Ynigo in betrekking? In ieder geval, kort na Salmeron en Laynez had hij zich bij het clubje aangesloten.

De laatste was nog een Spanjool: Nikolaas Bobadilla. Die kwam naar Parijs met een Magisterdiploma en een platte beurs. Ynigo hielp hem uit den nood, en won een makker bij. Nikolaas was nu 25 jaar.

Zoo was dit vreemde groepje samengeschommeld. Aanvankelijk wist de eene niets van de anderen af: zij studeerden dapper door, baden en mediteerden, communiceerden en biechtten om de acht dagen. Wat God verder met hen voor had, wisten ze niet: maar zij waren tot alles bereid, en kenden nog slechts ééne ambitie: zich te onderscheiden in den dienst van Christus.

Het waren toen woelige tijden: crisis volop! Een nieuwe geest voer door de wereld. Dit had vele hoofden en harten op hol gebracht. In Duitschland had Luther het masker gelicht, en open strijd met de kerk aangebonden. Als een vuur liep het oproer over Noord-Europa. Parijs bleef niet onaangetast; de Inquisitoren hadden het erg druk, daar kon Ynigo ook wel van getuigen.

Iedereen voelde, dat er iets veranderen moest; maar wat en hoe?...

Ynigo was niet gezond; zijn overdreven boeten in Manresa had, meende hij, zijn maag voor goed van streek gebracht. Eigenlijk had hij steenen in de lever; dat bezorgde hem maandelijksche pijnaanvallen. De meesters der Parijsche faculteit meenden: daar was maar een middel, die Spanjaard moest terug naar zijn warm land. Ynigo zou gehoorzamen; maar kon hij zijn makkers aan hun lot overlaten? Dan viel het groepje wellicht weer uiteen...

Daarom hadden ze besloten, vóór de afreis van Ynigo, dien hoogdagmorgen samen te komen op den Mont des Martyrs. Daar lag in een eenzame buurt de Benediktijnerabdij van S. Pieter, met het oude heiligdom van S. Denis, martelaar, eerste bisschop van Parijs. In eene crypte van dit kerkje werd een schilderij van Onze Lieve Vrouw vereerd; daarom heette het ook Notre Dame du Mont des Martyrs.

Daarheen trok nu in de vroegte het groepje studenten, zeven in getal, zwijgzaam en biddend.

Zij daalden in de crypte af; niemand was er aanwezig. Lefebvre, de eenige priester on-

[p. 11]

der hen, las devoot de Heilige Mis. Bij de communie keerde hij zich om naar de gezellen, met de Hostie in de hand; Ynigo haalde een rol te voorschijn, en las met klare stem, zoo dat allen het konden hooren en verstaan, de volgende opdracht: 'Ik, Ynigo van Loyola, in de tegenwoordigheid van den Almachtigen God, van de H. Maagd Maria, en van geheel het hemelsch hof, beloof uit vrijen wil, en omdat ik het voor de glorie van God voordeeliger acht, mij te wijden aan den dienst van Onzen Lieven Heer en van de zielen, in evangelische armoede. Ik beloof insgelijks, na afloop mijner studies, naar Jeruzalem te gaan, om daar te prediken en om er te sterven als het moet. Blijkt echter deze bedevaart onmogelijk te zijn, binnen het jaar van mijne aankomst te Venetië, of weigert men mij de vergunning om te Jeruzalem te wonen, dan zal ik mij in de handen stellen van onzen Vader den Paus. En nu, als een herinnering aan deze opdracht, nader ik, hoewel geheel onwaardig, tot de H. Tafel, 15 Augustus 1534.'

Na Ynigo kwamen de overigen aan de beurt, en legden allen dezelfde belofte af, waarop Lefebvre aan allen de H. Communie uitreikte. Het was er een pooze wonder stil in de crypte. Na een vurige dankzegging, kwamen de jonge mannen naar buiten: een heerlijke zonnedag!

In de verte beneden ontwaakte de rumoerige stad. Het groepje daalde een eindje den heuvel af, tot bij een bron. Daar picknickten ze sober en blij, en brachten verder rustig en vurig een eenig-mooien dag door.

Dien dag, naar het heet, is de Sociëteit van Jezus geboren. Daar zaten dus de eerste Jezuïeten gemoedelijk te kouten in het gras! Hiervan hadden zij zelf alvast geen flauw vermoeden, Ynigo allerminst. Wel voelden ze zich nu heerlijk in Gods' handen, vrij van alle banden; zij genoten samen de weelde van de evangelische armoede; zij zagen de priesterwijding in het verschiet, en voelden een warm verlangen, een zekerheid om groote dingen te presteeren voor Christus den Koning, en voor zijn bedrukte Bruid de Kerk. Maria waakte over hen, moederlijk. Meer dan een dorstte naar den marteldood.

Wanneer, Rodriguez, een van de zeven, twee en veertig jaar later, in 1577 te Lissabon, volgens opdracht van den toenmaligen generaal, Pater Mercuriaan, zijn memoires schrijft over deze heuglijke tijden, dan getuigt de grijsaard ontroerd van dezen onvergetelijken dag: 'Dit durf ik wel bevestigen: hier werd, door de eerste paters van de Sociëteit, die zich zoo oprecht en hartgrondig aan God toewijdden, een brandoffer gebracht, met zooveel wakkeren moed, totale zelfverzaking en vertrouwen op Gods barmhartigheid, dat ik telkens wanneer ik later hierover nadacht, - en dat gebeurde dikwijls - mijn ziel voel gloeiend worden, mijn hart ontvlammen, en mijn geest vol komen van ongelooflijke bewondering. Aan God dan, voor zooveel gaven, onsterfelijken dank, een eeuwigen lof, omdat Hij ons zoo mild bedacht, en zijne barmhartigheid aan ons uitgewerkt heeft.'

In deze woorden van den afgeleefden kamper voelen we nog nagloeien, na zooveel jaren, de vurigheid van dien heerlijken jeugddag.

Rodriguez gewaagt hier van 'de eerste paters van de Sociëteit'. Dat zouden ze worden, dat waren ze toen nog niet; althans ze wisten het niet. Zij waren de kiem, waaruit eenmaal de stam zou groeien, forsch en kloek. De latere Sociëteit zat in deze kiem, zooals een eik in den eikel; hoe die zich ontwikkelen zou in blad en tak en vrucht, dat kon God alleen weten op dit oogenblik. Vele jaren en stormen zouden er over heen gaan, voor dat het organisme volgroeid zou zijn. Maar de ziel, de geest, die den heelen groei zou beheerschen, die was hier: radikale en enthousiaste toewijding aan Christus den Liefdekoning, aan de Kerk en aan den Paus, Jezus' stedehouder. Jeugdige moed om te kampen en zich te onderscheiden in den strijd voor het goede. In het bizonder, de karakteristieke trek naar kruisvaart en missie: die stak deze jonge ridders nog in het bloed.

Het opzet om naar het Heilig Land te gaan was nagenoeg het eenigste, wat vast stond in

[p. 12]

hun toekomstdroomen. En dat viel in 't water: zij vonden geen scheepsgelegenheid te Venetië. Wat in hun gelofte enkel als een bijkomstigheid voorkwam, voor het geval dat de rest niet zoo lukken: zich namelijk aan den Paus voor te stellen, dat werd de hoofdzaak en de bron van licht.

Doch die wenken der Voorzienigheid waren vooralsnog niet duidelijk. Ynigo waakte en wachtte. Hij was nu naar Spanje gereisd om er gezondheid te zoeken. De overigen bleven te Parijs voortstudeeren als voorheen, maar met een nieuwen geest. In 1535 en -36 bedevaarten ze telkens weer naar Montmartre op denzelfden datum, en hernieuwden daar hunne geloften. In 1535 hadden ze Claude Lejay opgevangen, en in 36 nog twee anderen: Broët en Codure.

Polanco, de latere secretaris van den Generaal Ignatius, is verwonderd hoe van die knappe jongelui, die zich zoo geheel aan God hadden toegewijd, geen enkele er aan dacht om in een van de vele bestaande kloosterorden te treden; temeer 'daar zij zelf geen bepaald instituut hadden ontworpen, en niet eens de idee hadden om er later een te stichten. Maar God hield deze overigens wijze en verstandige mannen als het ware in onbeslistheid, omdat Hij ze later gebruiken wilde voor de stichting van de Sociëteit. De hoop om het geloof te verkondigen aan de ongeloovigen, of om onder hen te sterven, was menschelijkerwijze gesproken een van de hoofdredenen die ze terughield om een beslissing te nemen.'

Zoo verliepen een paar jaren; niet velen kwamen bij, geen enkele zwaaide af. In 1539 waren de elf weer vergaderd te Rome. Tijd had raad verschaft. De gehoorzaamheid, die later het kenmerk van de Orde zal wezen, werd te Montmartre nog niet vernoemd. Nu deed de vraag zich voor, of ze in hun groepje geen overste zouden kiezen. Meerdere dagen werd hierover beraadslaagd, tot allen akkoord waren; en Ynigo moest willens nillens het hoofdmanschap aanvaarden. Zoo was in hen langzamerhand het plan van een nieuwe stichting gerijpt

Nu konden ze zich aan Paus Paulus III voorstellen. Maar zij moesten ook 'iets' voorstellen; de kardinalen vroegen een duidelijk en bevattelijk program. Daar waren immers in die woelige tijden zooveel geestelijke clubs ontstaan, zooveel nieuwe orden en congregaties en reformaties: Theatijnen, Capucijnen, Somasken, Barnabieten, om maar enkel van de erkende te gewagen. Heilige stichtingen waren dat, maar leidde die vermenigvuldiging niet tot krachtverspilling en versnippering, vaak zelfs tot sectarisme en ketterij?

Zoo kwam de 'Formula Instituti' tot stand in 1539: het eerste ontwerp voor de nieuwe Orde. In negen artikelen lagen de grondlijnen van de Sociëteit geniaal uitgeteekend.

Artikel één begon aldus: 'Al wie in onze Compagnie, die we wenschen Compagnie van Jezus te heeten, onder Christus' kruisbanier voor God wil strijden, en den Heer alleen, en zijne Bruid de Kerk onder den Paus van Rome, Christus' stedehouder op aarde, wil dienen, moet, nadat hij gelofte van zuiverheid, armoede en gehoorzaamheid heeft afgelegd, voor oogen houden dat hij deel uitmaakt van een compagnie, die vooral gesticht is voor de verdediging en uitbreiding van het geloof, voor den voortgang van de zielen in het christelijk leven, en in de christelijke leer, om door openbare predikaties, lessen en om het even welke bediening van Gods' woord, door geestelijke oefeningen, door christelijke onderrichting van kinderen en onwetenden, de Christi-geloovigen geestelijke opbeuring te verschaffen, met biecht te hooren en de andere sakramenten toe te dienen; en daarbij ook om dienst te bewijzen bij het verzoenen van twistenden, om aan gevangenen en zieken in de hospitalen vrome hulp en bijstand te verleenen, en de andere werken van liefdadigheid te beoefenen, zooals dit voor Gods' glorie en het algemeen welzijn nuttig zal blijken. Dit alles volkomen gratis, en zonder het minste loon voor al dezen arbeid te aanvaarden...'

Daag lag in eene onregelmatige, haast onvertaalbare periode, het grondplan van de So-

[p. 13]

ciëteit; zoo veelomvattend, dat het er haast onduidelijk van werd. En toch brengt het scherp en volledig de hoofdkenmerken naar voren, eener nieuwe opvatting van het religieuse leven.

Paulus III erkende hier den vinger Gods. Maar de kardinalen schrokken als voor een geestelijke omwenteling. Het opzet was inderdaad revolutionnair op het gebied van het toenmalige kloosterleven.

Een nieuwe benaming: monniken (immers elke kloosterling was toch een monnik?) monniken dus, die zich een 'Compagnie' noemden. Dat moest toen klinken voor die menschen, zooals thans voor ons: 'Paters van het zooveelste regiment.' - Maar Ignatius was een krijgsman, en hij kende het nut van een beweeglijk vendel uitgelezen mannen.

En dan 'Compagnie van Jezus'; dat was aanmatigend! Waren zij alleen dan soldaten van Christus? Waarom niet orde van Ignatius? - Maar Ignatius wist door een revelatie dat het zoo moest.

Geen eigen kleed; zij zouden het kleed aannemen van de priesters uit de streek. Wat een wemeling zou dat worden? - Ignatius achtte dit noodig om zich vollediger aan te passen bij alle standen en personen. Dat het mettertijd geen wemeling werd, dat zou eenzelfde geest wel beletten.

Geen gezamenlijk koorgebed. Wat bleef er dan van het kloosterleven nog over? - Ignatius meende dat zijn mannen, door zielenarbeid overlast, geen tijd zouden vinden voor deze lange gezamenlijke mondgebeden; al prees hij die ook, en al mocht hij persoonlijk zeer graag die gezangen en gebeden.

Geen vaste regelmatige zielzorg, die zijn volgelingen vastlegde in bepaalde provincies en parochies. Vrijbuiters dus? - Neen, maar een vliegend korps, tot elken dienst bereid, en op de meest bedreigde punten.

Geen hoogwaardigheden werden aanvaard. Dat vond men wel erg mooi, maar werden hierdoor geen uitgelezen krachten aan de Kerk onttrokken? - Die uitgelezen krachten zouden elders nog wel meer dienst bewijzen; daarbij kandidaten voor de hoogwaardigheden waren er te over.

Een speciale gelofte van gehoorzaamheid aan den Paus. Alsof niet elke kloosterling den Paus als zijn overste erkende! - Maar Ignatius zocht hier enkel veiliger leiding van den Heiligen Geest, nauwer verknochtheid aan den Heiligen stoel, en totaler afhankelijkheid.

Geen kapittels noch verkiezingen; de oversten werden aan- en afgesteld. Lag hier geen gevaar voor willekeur? - Misschien wel; maar grooter gevaren werden geweerd: gekonkel, partijzucht, tijdverlies enz. Ignatius' opzet eischte concentratie van krachten en centralisatie van gezag.

Geen vaste vrouwenzielzorg. Hadden die godgewijde personen dan geen ziel? - Ongetwijfeld zeker; maar Ignatius had al zijn tijd noodig voor de mannen.

Zoo werd er maanden lang over en weer gediscuteerd. Eerst dreigde het mis te loopen. Ignatius beloofde 3000 missen te laten lezen. En na ongeveer een jaar, 27 september 1540, werd in de bulle 'Regimini militantis Ecclesiae', de Formula goedgekeurd; maar het maximum aantal leden werd op zestig bepaald. Later viel deze beperking weg, en stak de Sociëteit beslist van wal.

In de Sociëteit van Jezus wordt deze 27 September elk jaar herdacht als de geboortedag der orde.

Zijn laatste levensjaren besteedde Ignatius hoofdzakelijk, om de Formula tot Constituties uit te werken. Toen hij den 31 Juli 1556 te Rome stierf, waren deze door de eerste algemeene ordecongregatie aanvaard, en door den Paus goedgekeurd De Sociëteit van Jezus was nu gesticht; de stichter mocht verdwijnen, zijn werk zou blijven.

Toen onder Lodewijk XIII de kerk van den Mont des Martyrs volgens een nieuw plan werd herbouwd, plaatste men boven het hoofdaltaar in de crypte een schilderij, dat de geloften van 1534 voorstelt. In de bovenkerk werd een zijkapel aan Ignatius gewijd; op een koperen plaat leest men:

[p. 14]

'De Sociëteit van Jezus, die Ignatius als vader, en Parijs als moeder bekent, werd hier geboren.'

Wij hopen aangetoond te hebben hoe die geboorte geen geboorte en toch een geboorte was. Werd de societeit van Jezus hier niet 'gepland', ze werd er zeker 'geplant', minder nog door Ignatius' dan door Gods' eigen hand.

Hierom zullen in dit jubeljaar duizenden juichen en God bedanken, die in den loop van deze vier eeuwen, in de societeit of door haar, een weg vonden om veiliger, vlugger en dichter bij God te komen.