Streven. Jaargang 1

[p. 36]

Tusschen tijd en eeuwigheid
Enkele beschouwingen bij het jongste werk van Henriette Roland Holst⁽¹⁾.
door L. Monden S.J.

Mevrouw Roland Holst, nu reeds meer dan zestigjarige, op weg van tijd naar eeuwigheid, in altijd onverzadigden hooger naar het oneindige, brengt ons in dit werk de bekentenis van een nieuwe kentering in haar levensbeschouwing, van een nieuw inzicht en een nieuwen strijd.

_**_*

Haar zoekerslyriek, zwaar van verlangen, zee van onrust met de oogenbliks-eilandjes van wat zekerheden, heeft lang in het teeken gestaan van den strijd tusschen droom en daad.

Het diep-vrouwelijke van een warm gemeenschapsgevoel, en de stralende aantrekkingskracht van de daad hadden een eersten, roekeloozen triomf gevierd in haar opgang naar een socialisme, overkoepeld door de breedere bezieling van een 'pantheïstisch-humanitaire mystiek'⁽²⁾.

Ontgoocheling volgde weldra. De verscheurdheid van haar geestdriftige ziel tusschen het verwaterd socialisme van de massa, en de stralende, maar vereenzaamde idee van het communisme. Tweespalt van de keus die zich opdrong en het hart dat niet kiezen kon. Heel 'De Vrouw in het woud' is het uitschreien van dat radeloos leed:

'... voorbij was de oude pracht,
voorbij de moed, het willen
jagen in een wolk van strijd;
het avondlijk verstillen
zong die stem der gebrokenheid.'⁽¹⁾

In de volgende bundels kwam de berusting. Het conflikt werd opgelost in het besef der kosmische evolutiewetten: en het mysterieuze aanschijn van den dood, in groeiende vertrouwdheid, spande om de eenzaamheid van dat gebroken hart de stilte van zijn eeuwigheids-glimlach:

'Dat vol aandacht en leeg van begeeren
mijn effen wezen zonder rimpeling
in 't wereldzog der kosmische wording
tot uw mysterie-grot, o Dood, inkeere!'⁽²⁾

Maar de eeuwigheid zelfs is haar tot probleem geworden. De zekerheden, waarop zij haar rust had gebouwd, zijn verbroken. In haar diepste zelf woedt nu de strijd: niet meer de uiteenloopende veelheid van den levensuitbouw, maar de oergrond zelf van haar levensovertuiging is gespleten in bange onrust. Haar overgang van het communisme naar het religieus socialisme was het uiterlijk gebaar, dat de zwaartepunt-verlegging in haar zielegang symboliseerde.

'Tusschen tijd en eeuwigheid' openbaart ons de stijgende lijn van dien nieuwen strijd. Steile opgang naar een definitief crisis-moment. En toch is het gelaat van dezen bundel zoo vredig. Niets meer van de verscheurde accenten en de smartkreten uit 'De vrouw in het woud' niets meer van de namelooze bitterheid die soms in 'Tusschen twee werelden' schreit. Daar ligt moeheid in dien uiterlijken vrede, zeker: maar meer ook. Al het periphere in haar is tot blijvende rust gekomen: maar de onrust heeft zich naar 't onzichtbaar kernpunt verplaatst, en slechts bij tusschenpoozen verraadt een plotse trilling aan de oppervlakte de heftigheid der onrust in de diepten. Daar

(1) 'Tusschen tijd en eeuwigheid'. - Verzen door H. Roland Holst. - Brusse, Rotterdam, 1934. (De colophon wijst erop, dat de verzen geschreven zijn in de jaren 1927 tot 1933).

(2) 'De held en de schare', blz. 367.

(1) 'De vrouw in het woud', blz. 50.

(2) 'Verzonken grenzen', bl. 113.

[p. 37]

wordt, in stilte, de allerlaatste strijd gestreden: daar heerscht een conflict, veel schrijnender, veel innerlijker, dan het conflict tusschen droom en daad. Het is: bij het tanen van de daadkracht, de beslissende kamp tuschen droom en waarheid. Het is, doorscheurend de windstille diepten van haar gemoed, het eeuwig-martelend lied van schijn en wezen⁽¹⁾.

Dit nieuw werk brengt nog geen oplossing. Maar een eerste stap is gezet, een weg ingeslagen. Het pantheïsme ruimt de plaats in voor de aanbidding van een transcendenten God. Heel de bundel weerspiegelt het licht van die rijzende overtuiging.

We willen even nagaan, hoe die ééne stap voor de dichteres een geweldige ommekeer in alle levenswaarden beteekent, en hoe daardoor alle oude overtuigingen in dit werk een nieuw aanzicht krijgen. Want de grootste rijkdom van H. Roland Holst's poëzie ligt misschien wel hierin: dat, door de nieuwe melodieën heen, alle oude motieven in sourdine blijven nazingen, dat zoo haar poëzie steeds zwaarder gaat aan zielservaring en volheid, als de groei van haar leven zelf.

Pantheïsme was voor de dichteres niet een aesthetische theorie, maar een levenshouding. Het was gegroeid uit de behoefte aan eenheid van haar verstand, en bevestigd door het gevoel van verbondenheid met de universaliteit van het wezen, met de menschheid en den kosmos.

Maar juist in die dubbelheid van verstand en gevoel, waaruit haar overtuiging gesproten was, lag ook reeds de kiem van twijfel en nadere bezinning.

Het rationeel hedendaagsch pantheïsme is immers doorzult met idealisme. De mensch gaat er zichzelf beleven als een moment der eeuwige gedachte, waarin de totaliteit van de idee tegenover het kosmisch phenomeen tot bewustzijn van zichzelf komt. Vandaar, in de poëtische omzettingen van dit pantheïsme, die niet de doctrine, maar alleen den geest ervan overnemen, een sterk en uitsluitend egocentrisme. Het 'ik' geldt er als de kern van al het bestaande, de wereld is slechts zijn phenomeen, de zelfspiegeling van de eenige werkelijkheid der gedachte. Juist in dat egocentrisme ligt de sterkste oppositie met de katholieke philosophie, die essentieel theocentrisch is, die tegenover het immanentisme de onverzettelijke bevestiging stelt van Gods transcendentie. En terwijl de levenshouding van den pantheïst volledig subjektivistisch gericht staat, is de katholiek objektivist in den vollen zin van het woord, daar hij niet alleen de buitenwereld als werkelijkheid opvat, maar ook zijn eigen wezen en de immanente rijkdom van zijn gedachten tot eenheid bundelt in een extrinsiek middelpunt: God.

Ook bij H. Roland Holst sprak duidelijk het pantheïstisch egocentrisme. Maar de verstandelijke opvatting werd in haar getemperd door een sterk gemeenschapsgevoel. Het meedeelen van haar gedachte aan de makkers, het strijden dikwijls tegen hun zwakheid of hun onwil had in haar de gewoonte aangekweekt, haar medemenschen, niettegenstaande het innig besef van verbondenheid, te voelen als 'de anderen'. En al bleef haar gedachte eenheid droomen en alles herleiden tot het immanent kosmisch 'ik', het leven stelde haar tegenover een onloochenbare veelheid, en onbewust werd zij gedwongen tot een objektivistische houding.

Onbewust? Is misschien in de bange uren van onzekerheid het besef niet tot haar gekomen: dat het pantheïsme als geesteshouding mogelijk was, maar als levenshouding aan zijn leegheid te niet ging?

Indien echter deze factor een rol gespeeld heeft in de evolutie van Mw. Roland

(1) Was ook bij Van Eeden 'Het lied van Schijn en Wezen' niet de heraut van zijn allerlaatsten strijd? En gaat de zielegang van H. Roland Holst, naast diepwortelende verschillen, niet eenige gelijkenis vertoonen met dien van den grooten pelgrim? Pantheïsme, socialisme, inkeer naar dieper-religieuze waarden, en, bij Van Eeden, ten slotte: de bekeering tot het katholicisme.

[p. 38]

Holst, dan moeten we ook in haar houding tegenover den hervonden God de sporen daarvan terugvinden. En inderdaad, haar Godsbegrip heeft niets van het koel-notioneele eener verstandelijk geconstateerde transcendentie, niets van abstractie of barre ongenaakbaarheid. Haar gevoel, dat in zich de spontane drang niet heeft gedood naar het uitgaan uit zichzelf, naar de vertrouwende overgave aan het andere; de macht van liefde, in één woord, die het gemeenschapsgevoel in haar heeft aangekweekt, overstemt dadelijk alle aarzelingen van het verstand, en waagt den sprong naar de diepreligieuze, diepst-ware... en diepst-bovennatuurlijke opvatting van de transcendentie: God als Vader!

Met haar pakkenden eenvoud heeft ze dit besef en die vreugde van het kind-zijn uitgezongen:

'Te weten dat men Gods kind is geboren,

en aan het einde tot hem wederkeert, -

al weigerde men lang zijn stem te hooren

en heeft lang, vaderloos te zijn begeerd...

Te weten dat de moeienis, het strijden,

ontgoocheling, 't uitbloeien van de jeugd,

elke beproeviag onzer leefgetijden,

ons rijker maakt aan onvervreemdb're vreugd

en met milde zekerheid gezegend,

dat met elke beproeving, elke pijn,

de harten dieper het besef doorregent,

hoe allen toch in God geborgen zijn...'⁽¹⁾

_**_*

Het eerste deel van den bundel: 'Uit het innerlijk rijk', ontwikkelt den weerslag van deze vernieuwing op het gemeenschapsideaal en op de harmonie van droom en daad in de menschelijke levenstaak.

De mislukking van het communisme wordt dieper begrepen, en dan ook rustiger aanvaard. Waar ze vroeger werd uitgelegd door de ontwikkeling van noodzakelijke evolutiewetten, door de eeuwige wisseling van den 'Wil, die zich in 't Al voltrekt':

'...de wetten van worden
en groei, die heeten verscheurdheid en pijn,
en dat, zoo 't oude blad niet viel en dorde
de aarde nooit lentisch-vernieuwd zou zijn...'⁽²⁾

daar wordt nu in ontroerende deemoed het woord uitgesproken: dwaling!

'Van onze kern waren we weggezworven,

hadden eeuwenlang heerschappij versterkt

van 't middelpuntvliedende in ons.'⁽³⁾

En in die bekentenis ligt de noodzakelijkheid vervat van een terugkeer. Niet meer als ontwikkeling van een blinde fataliteit, maar als een innerlijk gebod, een plicht, die dus ook vrijheid veronderstelt.

Terug, uit de peripherie van het materieele verlangen en van de zelfzucht, naar de kern der eeuwige waarden:

'...We zoeken een norm,
een kompasnaald, die in den zwaarsten storm
de richting wijst. We zoeken eeuwige waarden.'⁽¹⁾

en elders:

'Ik denk, dat wij nu eerst lang moeten leeren
ons van 't zelfzuchtig streven te ontdoen...'⁽²⁾

Uit den roes der stoffelijke begeerten, uit de atmosfeer van 'naturalistisch-materialistische levens- en wereldkonceptie'⁽³⁾ moet de menssh weer op naar zedelijke hoogheid en beheersching door den geest:

'Maak van de driften van het lijf u vrij:
zij staan altijd gereed u te omsnoere'en
daarheen, waar ge zelf niet wilt gaan, te voeren:
ge moet meester zijn van uw lot: niet zij.'⁽⁴⁾

Dit is een eerste schakel in de oplossing: opstijgen boven het materialisme. En de tweede, die tevens de oplossing geeft aan het droom-of-daad dilemma: niet het geweld van uiterlijke daden zal den zegen der bioederlijkheid brengen over de menschen, maar de daad naar binnen, de versmelting van droom en daad in eigen zielegroei en zielevorming:

'Stoot niet uw kracht in gulpen van u los
dat z'n schuim niet verspatte en ga verloren!
't Heil wordt nooit in luidruchtigheid geboren,

(1) 'Tusschen tijd en eeuwigheid', blz. 16.

(2) 'De vrouw in het woud', blz. 142.

(3) 'Tusschen tijd en eeuwigheid', blz. 13.

(1) 'Tusschen tijd en eeuwigheid', blz. 20.

(2) ibid. blz. 14.

(3) 'Herman Gorter', blz. 55.

(4) 'Tusschen tijd en eeuwigheid', blz. 23.

[p. 39]

 

de gave vrucht hangt het langst aan den tros.'⁽¹⁾

Geen laffe overgave aan het leven wil ze:

'...maar 't dadenrijke wachten van wie maken
wachtend, zichzelven én het levensveld
anders;...'⁽²⁾

En haar breede levenservaring condenseert ze, boordevol vers, in deze raadgeving aan het jonge geslacht:⁽³⁾

'Leer stil zijn, en leer niets doen, en leer wachten...'

Verinnerlijking, vergeestelijking. We kunnen besluiten met de naïeve vraag: hoe dicht bij... of hoe ver van het Marxisme staan we hier?

_**_*

In 'Rondgang door het jaar', het tweede deel van dezen bundel, biedt Mw. Roland Holst ons, voor het eerst, meen ik, in geheel haar levenswerk, zuivere natuurlyriek.

Ook dit houdt verband met haar nieuwe levensbeschouwing. Pantheïsme immers, zooals we hooger lieten opmerken, is uiteraard subjectivistisch, kan dus in de natuur enkel vinden: uitbeelding en transpositie van eigen zielstoestanden. Wanneer het dan slechts als aesthetische theorie fungeert, kan men nog in kunstige ontleding een parallel ontwerpen tusschen zielstoestand en wereldgebeuren, en dit tot het fijnste détail in een gebeeldhouwd sonnet opdisschen⁽¹⁾. Maar is het pantheïsme een levenshouding, en wil de poëzie de bezielde en ongekunstelde uiting van die houding zijn (zooals dat bij H. Roland Holst het geval is), dan moét het natuur-aanvoelen wel beperkt blijven tot voorbijgaande, vluchtige projektje van eigen gedachten en gevoelens in het leven der buitenwereld. De natuur zal stof leveren voor beelden, zal soms tot een doorloopende allegorische uitwerking aanleiding geven (zoo b.v. in 'De vrouw in het woud'), maar ze kan geen zelfstandige waarde veroveren.

In het licht echter van haar nieuwe overtuiging is voor de dichteres een objectieve houding mogelijk. En zoo krijgen we die zeventien heerlijke natuurgedichten, waarin H. Roland Holst zich eens te meer als onze grootste dichteres openbaart. Parels zijn het van zuivere receptiviteit tegenover de openbaring der schoonheid. En toch niets van een fotografische nauwgezetheid in de opname. Want door de stille uitbeelding der dingen blijft haar eigen leven spreken. Nog steeds leeft ze mee met de natuur, al gaat haar wezen er niet meer in verloren. Wat ik hierboven als den grootsten rijkdom van haar poëtisch beleven aanduidde, 't schemeren van het oude door het nieuwe, vindt hier dan ook zijn sterkste uitingen. Hier vooral komen stemmen uit de verte, droeve en blije herinneringen zachtjes doorzingen, hier worden alle draden van zekerheden, twijfels, onrust, vrede samengeweven tot één weelde van zieleleven, dat zijn volheid moét uitzingen, dat zich geven moét met al zijn schatten van bewondering, van liefde en van verlangen.

Deze natuurpoëzie is zoo diep, zoo vol en zoo zeldzaam ontroerend, omdat ze, in elk vers, den stempel draagt van innerlijke noodzakelijkheid. En zoo reeds de taalmuziek en de frischheid van beeldende kracht ons dikwijls doen denken aan meester Gezelle⁽¹⁾, met meer zekerheid nog herkennen we den klank van zijn stem in de diepte van oprechtheid, die deze gedichten tot blijvend bezit maakt van onze Nederlandsche letterkunde.

_**_*

Het laatste gedeelte van het werk: 'Van tijd naar eeuwigheid', laat ons de straling vermoeden van het nieuwe licht op de velden der toekomst. Hier gaat voor de dichteres alle smart en onrust te niet. Het wordt een openbloeien van haar wezen naar den glimlach van den dood, waarin ze nu den glimlach erkent van den Vader. En de angst voor den dood wordt niet alleen gestild door

(1) 'Tusschen tijd en eeuwigheid', blz. 22.

(2) ibid. blz. 24.

(3) ibid. blz. 24.

(1) Denk b.v. aan den Mathilde-cyclus van Perk - ook, alhoewel in mindere mate, aan sommige passages uit Ellen, van Van Eeden.

(1) 'Tusschen tijd en eeuwigheid', b.v. blz. 44-45.
'...Maar ringsom branden groene keerse'en de appelboomen schoten 't bruidskleed aan'. (blz. 45) is m.i. Gezelliaansch tot in de woordkeus.

[p. 40]

kracht van liefde⁽²⁾. Maar de aanvaarding van het mysterie slaat over tot verlangen:

'Als ge dan komt, de lang-verwachte gast
van onze waakgedachte'en onze droomen,
zal ik niet angstig zijn, zelfs niet verrast,
maar, u begroetend met een “welgekomen”,

u volgen naar de poot, die uwe hand
ontgrendelt, - de donkere poot waarachter
gespreid ligt het oneindig land,
nevelbedekt, waarvan ge zijt de wachter.'⁽³⁾

En de beschouwing wordt gebed, roerend van eenvoud:

'Ik voel dat sterven naderkomt,

en voel me nog zóó ver van u, God,

zoo verstrikt in de dingen der wereld.

Spreek tot mij, opdat haar geruisch verstomt.

Leid mijn voeten, die nog aarzlen, tot

de beemden, van uw dauw bepaereld.'⁽¹⁾

En het gebed wordt lied, danklied om de waarheid, de schoonheid, de liefde. Mystisch verlangen sluit de bundel in dit heerlijke slotvers:

'Dit alles schonkt ge mij. Wel was het veel,
maar één verlangen zwelt nog naar mijn keel.
Voor alles dank ik u, wat ge me schonkt,
voor al de malen dat ge mij toewonkt
in een gedachte, een glimlach, een lied.
Uw straling schonkt ge me, uw kern nog niet.
Eén gave onthield ge mij nog en ik derf
z'al nooder. Daarom vraag ik: eer ik sterf
geef me, al mocht het ook slechts éénmaal zijn,
mij te zonne'in den glans van uw aanschijn.
Doorscheur't gezicht eener alomme Tegenwoordigheid,
éénmaal voor mij 't weefsel van ruimte en tijd.
Maar zoo 'k dit beleven niet waardig ben,
laat dat aan d'overzij der diepe wateren,
mijn wezen, als een pijl gericht,
toevliegen recht op uw Onmeetlijk Licht.'⁽²⁾

_**_*

H. Roland Holst zet nooit het eindpunt achter haar werk: altijd laat ze de wegen open voor verdere mogelijkheden.

Maar nog nooit misschien deed ze dit zoo uitdrukkelijk als in dezen bundel:

'Er valt opnieuw een nieuw licht op het leven
voor mij: ik ben nog niet aan 't end:
ik moet weer ànders zoeken, verder streven:
de Meester heeft het blad voor mij gewend,
en op 't nieuwe staat een nieuw woord geschreven.'⁽¹⁾

De richting zelf heeft ze duidelijk aangetoond:

'We moeten ons tot d'oude wijsheid keeren...'⁽²⁾

tot de

'Oude wijsheid, die van de vad'ren kwam:
geloof, dat de moeders liefdevol hoedden,
dat elk kind in zijn teere handjes nam,
betastend 't lang vertrouwde wèl te moede.'⁽³⁾

Maar ze voelt dat de weg zoo lang is, zoo duister, en zijzelf zoo arm en zoo oud:

'...mijn handen tasten langs wanden, blind:
mijn voeten strompelen over scherpe steenen:
mijn oogen, rood van 't stof der wegen, weenen:
ver van u zwerf ik, en ben toch uw kind.'⁽⁴⁾

Wanneer we dit boek sluiten doorrilt ons een huivering van eerbied om het groote dat zich in deze ziel voltrekt.

Onwillekeurig zeggen we het de dichteres na:

'Er is nog niets dan verlangen, verwachte'en
vertrouwen: “eens wordt verlangen gestild” -'⁽⁵⁾

Ze heeft nu God ontmoet op haar levensweg. De Eéne ontbreekt haar nog, die de schakel is van eenheid in het leven, de Weg en de Waarheid: Christus.

Van Hem moet ze nog vernemen, hoe de eenheid van alle menschen, waarnaar heel haar leven gericht stond, geen ijdel verlangen is geweest, maar het diep vermoeden van een onbekende werkelijkheid. De Mees-

(2) Zooals dit b.v. het geval is in 'Verzonken grenzen', vooral blz. 121.

(3) 'Tusschen tijd en eeuwigheid', blz. 66.

(1) 'Tusschen tijd en eeuwigheid', blz. 67.

(2) ibid. blz. 69.

(1) 'Tusschen tijd en eeuwigheid', blz. 19.

(2) ibid. blz. 21.

(3) ibid. blz. 12.

(4) ibid. blz. 15.

(5) ibid. blz. 36.

[p. 41]

ter moet haar nog komen leeren, dat onder de dauw van zijn hartebloed de menschheid, niettegenstaande alle vijandschap, alle klassenverschil en alle ellende, gegroeid is tot de allerdiepste organische eenheid; dat het leven van de genade de menschheid geboetseerd heeft tot zijn ééne mystisch lichaam, en dat in den grond van ons aller ziel de verbondenheid leeft van de gemeenschap der heiligen.

Nu deze edele ziel haar 'Mane nobiscum, Domine, quoniam advesperascit' met zoo'n heilige overtuiging heeft gestameld, - mogen we nu niet vertrouwen dat de Heer tot haar zal binnengaan, en zij Hem zal herkennen bij 't breken van het brood?...