Streven. Jaargang 1

Enkele beschouwingen over de Byzantijnsche Sarkophagen te Ravenna.
door Ad. Jansen.
Licentiaat in Kunstgeschiedenis en Oudheidkunde.

Alhoewel vervallen tot een doodsch provinciestadje, blijft Ravenna belangrijk in meer dan een opzicht. De letterkundige immers zoekt er de atmosfeer, in dewelke Dante zijn onsterfelijke werken schiep en het tijdelijke met het eeuwige verwisselde; hij vindt er de nog steeds levendige herinnering aan Byron, die er een deel van zijn leven sleet. Voor den geschiedkundige is deze stad het toevluchtsoord van de laatste Romeinsche keizers van het Westersche Rijk, de hoofdstad van Theodorik en zijn opvolgers, de verblijfplaats van de Byzantijnsche stadhouders. Doch voor den kunsthistoricus is deze stad meer dan een herinnering; zij is voor hem als een schrijn waarin de overblijfselen van een zeer belangrijk kapittel van de oud-christelijke kunst zorgvuldig worden bewaard. Daar, beter nog dan te Konstantinopel zelf, zal de ouheidkundige het eerste bloeitijdperk van de Byzantijnsche kunst leeren kennen en liefhebben. Of zijn die tempels geen eeuwentrotseerende getuigen van grootheid en pacht? Is het daar niet dat de nog steeds bestaande mozaïekversiering een tot dan toe ongekenden bloei be-

[p. 35]

leefde, op de wanden een kleurenpracht tooverend, die ons nu mag overweldigt door haar rijkdom? De sarcophagen, die men er zoo talrijk aantreft, deelden dien roem, volgden de ontwikkeling van de Byzantijnsche kunst, bereikten hun hoogtepunt om dan in de achtste eeuw samen met de stad, wier bijzonderste burgers zij tot eeuwige rustplaats dienden, te vervallen tot haast waardelooze voortbrengselen. De evolutie van die nederige getuigen van Ravenna's grootheid zouden wij hier willen schetsen. Het weze ons nochtans toegelaten eerst eenige woorden te zeggen over de sarcophagen in het algemeen.

Het woord sarcophaag komt van het Grieksch: 'sarx' (vleesch) en 'phagein' (eten); en inderdaad oorspronkelijk duidde het woord een kist aan, vervaardigd in de omstreken van Assos, die de eigenschap bezat het geheele lichaam, met uitzondering van de tanden, binnen de veerig dagen te verteeren. Stilaan werd te beteekenis van het woord ruimer en droeg elke steenen lijkkist dien naam, zelfs wanneer er geen lichaam in geborgen lag.

De sarcophagen zijn gewoonlijk rechthoekig, soms afgerond aan één of aan beide uiteinden; zij zijn in marmer of steen, soms in gebakken aarde of porfier, vaak met beeldhouwwerk versierd, volgens stand en vermogen van den overledene.

In 't algemeen maakten al de volkeren, die de lijkverbranding niet toepasten, gebruik van steenen lijkkisten. Het oudste ons bekende voorbeeld vinden wij in Egypte in het onvoltooide graf van koning Nefar-Ka te Zaouyet-el-Aryan (tweede dynastie); de sarkophaag gevonden in de piramide van Mukerinus is bijzonder gekend om zijn karakteristieke versiering; t.w. de nabootsing van den gevel van bestaande monumenten; wij vinden immers die zelfde schikking van nissen afwisselend met pilasters terug aan den buitenmuur van het grafmonument van Negada.

De Pheniciërs maakten eveneens reeds vroeg gebruik van kisten om hun dooden te begraven. De laatste opgravingen te Byblos brachten inderdaad sarcopagen aan het licht; twee ervan waren in hout en dus geheel verslonden door den tijd, slechts enkele metalen ornamenten getuigden van hun bestaan; twee andere echter waren in steen en goed behouden; zij dagteekenen uit de negentiende eeuw voor Christus.

In de Grieksche wereld treffen wij reeds sarcophagen aan, een duizendtal jaren voor Christus. In de zesde eeuw vatten de Grieken de gedachte op, evenals de Egyptenaren weleer, bestaande monumenten als model voor hun sarcophagen te nemen. En zoo zien wij de lijkkisten den vorm aannemen van miniatuurtempels. Het zadeldak doet de fronton, gekroond met akroteriën, aan de kleine zijden ontstaan, de wanden worden voorzien van zuilen en later vindt men in de alzoo ontstane nissen, 't zij halfverheven beeldhouwwerk, 't zij alleenstaande beelden. Het Nereïden-monument te Xanthus in Lycië, waarschijnlijk een als grafteeken gebouwde tempel, mag aangezien worden als behoorende tot het type dat deze nieuwigheid deed ontstaan. De kolom-sarcophagen vinden wij terug in de zoo genaamde Aziatische sarcophagen, alsook te Rome en te Ravenna. Zij zijn de voorloopers van onze prachtige gotische tomben.

De Etruskische sarcophagen, met de beeltenis van den afgestorvene op het deksel, zijn te goed bekend dan dat wij er hier zouden bij stil staan.

Te Rome werd de gewoonte de lijken in steenen kisten te begraven ingevoerd door de Scipio's; dit gebruik werd slechts veralgemeend, toen onder den invloed van de Oostersche eerediensten en van het Christendom de lijkverbranding afnam en men de lichamen bijzette in grafkelders. De Romeinsche sarcophagen hebben een plat dak; daar zij tegen den muur aanleunden of ingeschoven werden in nissen blijft de achterzijde doorgaans onversierd. Men kende hier de kolom-sarcophaag, benevens de versiering met 'strigillae' d.w.z. gelijkloopende golvende lijnen, die in het midden gewoonlijk

[p. 36]

een ovale ruimte uitgespaard lieten, waar men dan vaak de portretbustes tegen den achtergrond van een schild of schelp of een andere versiering uitgebeeld vindt. Dikwijls worden ook de 'strigillae' vervangen door figuren of tafereelen; zelfs verdwijnt de 'mandorla' ten voordeele van allerlei voorstellingen, die men op één en zelfs op twee rijen schikt. Het verlangen om meer en meer uit te beelden, - de overlading die er het gevolg van is, - leidt het vervaltijdperk te Rome in.

Doch terwijl de beschaving in het Westen wordt gestremd ten gevolge van de invallen der Barbaren, herleeft het Oosten. Immers benevens de Hellenistische of liever de Alexandrijnsche kunst, die weelderig bloeide in Syrië, Egypte en Klein-Azië, ontwaken de oud-Oostersche overleveringen, wier eeuwenoud bestaan, als een smeulend vuur, nooit geheel was uitgedoofd en nu lichtende vlammen doet oplaaien aan de oosterkimme. Die oude kunsten, ontstaan in de landen langs den Nijl en den Euphrates, herleven in de derde eeuw. Beide stroomingen - Alexandrijnsche en Oostersche - zullen elkander beïnvloeden en ontmoeten, om samen dan de Byzantijnsche kunst te vormen. Zoo de Alexandrijnsche invloed overwegend is tot aan de zesde eeuw, begint van dan af de Oostersche de bovenhand te krijgen.

Konstantinopel was het middelpunt van de nieuwe kunst. Weldra zal Rome zelf haar invloed ondergaan, doch de stad in Italië die, dank zij haar gunstige aardrijkskundige ligging het eerst de Byzantijnsche kunst met haar weelde en pracht aankleeft, is voorzeker Ravenna. Zooals weleer Augustus haar verkoos om de verbinding tusschen Oost en West te bewerkstelligen, zoo is zij nu ook een voorpost van de nieuwe kunst.

Ongelukkig genoeg is de beeldhouwkunst onder den toenemenden Oosterschen invloed, tot verval gedoemd; voortaan zal zij haar waarde als zelfstandige kunst moten prijs geven en enkel nog als toegepaste kunst worden beoefend. De weergave van het menschelijke wezen wordt verdrongen door allerlei ornamenten; het relief wordt vervangen door een steenen kantwerk, dat in één vlak gehouden wordt; de hellenistische landschappen, die vroeger den achtergrond verlevendigden, maken plaats voor een effen wand, waarop de ornamenten lichtend uitkomen.

En zoo schetsten wij meteen de evolutie van de sarcophagen te Ravenna. De vijfde en de zesde eeuw maakten er nog gebruik van dezelfde ikonographische gegevens als die der oud-christelijke kunst te Rome, doch nooit treft men er die overlading aan, waarvan wij te Rome gewaagden, nooit die voorstellingen op twee rijen, maar altijd zijn de beelden afgezonderd in nissen, de tafereelen geschetst op een enkele rij. Sommige sarcophagen uit dit tijdperk maken ook gebruik van symbolische voorstellingen; soms vindt men zelfs op één zelfde sarcophaag én historische én symbolische tafereelen. De versiering verdringt stilaan de menschengestalten en in de zevende eeuw triomfeeren de als ornament-bedoelde symbolische voorstellingen. De achtste eeuw is enkel nog een schaduw van het verleden. Onze eerste plaat vertoont de sarcophaag van stadhouder Isaak, gestorven in 648, zooals het opschrift op het deksel getuigt. Merken wij nochtans al dadelijk op dat de archeologen, steunende op het verschil van stijl tusschen de versiering van de wanden en het eenvoudige kruis op het deksel, deze kist dagteekenen uit de vijfde eeuw, en het deksel alleen, dat ten anderen slecht op de kist past, uit de zevende. Het halfcylinder-vormig dak is eigen aan de Sarcophagen van Ravenna.

De voorzijde stelt de Aanbidding van de Wijzen voor; op de kleine zijden vinden wij langs een kant de Opwekking van Lazarus, langs den anderen kant Daniël in den leeuwenkuil. De H. Maagd, terzijde gezien, is gezeten; zij houdt op de knieën haar goddelijk Kindje, dat gretig de handen uitstrekt om de geschenken, die de koningin aanbieden, te aanvaarden. De wijzen, hun geschenken voor zich uithoudende op een schotel, hebben alle drie een als door den

[p. 37]

wind achteruit waaienden mantel, de phrygische muts en spannende broek: ze komen immers uit Perzië.

Het Kindje heeft het hoofd daar een nimbus omgeven, om het te onderscheiden van de andere personnages; het heeft inderdaad nog die kenschetsende majestueuse houding niet, die weldra uit het Oosten zal overgenomen worden. Deze vorstelling behoort nog steeds tot de Hellenistische traditie, die Maria terzijde voorstelt, terwijl men haar in de zuiver-oostersche kunst voorstelt van voren gezien, niet meer als Moeder van het Kind, doch als tronende Koningin die haar Kindje, dat majestueus zegent, ter aanbidding aanbiedt; de wijzen hebben er de handen bedekt ten teeken van diepen eerbied. Die Oostersche opvatting overleeft tot in de Romaansche kunst onder den vorm van de 'Sedes Sapientiae'.

Onze tweede plaat stelt de 'Traditio Legis' voor. In het midden zien wij den baardeloozen Christus, op een troon gezeten: Hij houdt in de rechter hand een open boek, terwijl Hij met de linker een 'boekrol' aan Paulus overhandigt. Links van den Zaligmaker herkennen wij Petrus, met de sleutels in de hand en een kruis met langen paal, het instrument van zijn marteling verbeeldende, op den schouder. Beide apostelen hebben op Oostersche wijze de handen bedekt ten teeken van eerbied. Verder vier personnages, in dewelke men apostelen heeft willen herkennen; de kroon echter, die zij den Zaligmaker aanbieden, zou veeleer aan de ouderlingen van de Apocalypse doen denken. Het deksel is versierd met verkorte en aan de uiteinde breeder wordende kruisen, bestaande uit een grieksch- en een St. Andrieskruis, dwars over elkander gelegd.

De voorstelling van Christus omringd door zijn apostelen of andere personnages, komt zeer dikwijls voos. Zoo b.v. op de sarcophaag van den H. Barbatianus (afb. 3) wellicht een der schoonste exemplaren uit de eerste helft der zesde eeuw. De voorzijde is met zuilen in nissen verdeeld, de architraaf, die in het voorgaande voorbeeld de hoekzuilen verbond, heeft plaats gemaakt voor schelpen. De nissen aan de uiteinden zijn met vazen versierd. Hier hebben wij een voorbeeld van kolom-sarcophaag, dus een miniatuurteempel, doch met halfcylindervormig deksel; boven de hoekzuilen vinden wij de akroteriën terug, overblijfselen van het zadeldak. De stijl van de versiering verraadt den Oosterschen invloed: de personnages zijn aangebracht voor een effen achtergrond; hun afgemeten gebaren zijn in één vlak gehouden, gaan naar links of naar rechts, nooit echter vooruit of achteruit; alle perspectief is verbannen, zelfs de schelpen die de nissen overwelven zijn vlak van voren gezien; de diepte in de voorstelling ontbreekt; de ineengedrongen gestalten zijn majestatisch en plechtig, ook realistisch.

De waarde van die sarcophaag, of zoo men wil het schaare ervan, ligt in de versiering.

Wij zegden het reeds: de beeldhouwkunst is op weg om slechts nog als toegepaste kunst te bestaan. De byzantijnsche kunstenaar met zijn voorliefde voor kleur en weelde en pracht, herschept de wanden tot een kantwerk, dat lichtend op den donkeren achtergrond afstekend, nieuw leven schept. Tusschen weelderig tierende planten, spelen allerhande dieren en vogelen. Alles wordt met een bewonderenswaardige behendigheid uitgevoerd.

Het deksel van de sarcophaag van den H. Barbatianus kan ons een eerste gedachte geven van dien stijl. In het midden het monogram van den Zaligmaker (XP) tusschen de alpha en de omega, ingesloten door een met blaadjes versierde kroon; langs beide zijden een met allerhande kleine motieven versierd kruis.

Het monogram dat Konstantinus op het Labarum liet aanbrengen, bestaat uit X (chi) en P (rho), en beteekent Christos, De alpha en de omega, die men gewoonlijk bij het monogram aantreft, zijn de vertaling van den tekst van de Apocalypse: 'Ego sum alpha et omega, principium et finis'. Het gebeurt dan ook dat de X vervangen wordt

[p. 38]

door een kruis en dat de krul van de 'rho' aan het bovendeel van den paal van het kruis wordt gehecht. De kroon of de palmtakken die het monogram vaak omringen wijzen op de overwinning door Christus behaald op zijn vijanden. Soms ook is het monogram vergezeld van twee schapen, die dan de apostelen voorstellen. Christus zelf wordt meermalen afgebeeld als een lam, met of zonder nimbus of kruis, staande op den Paradijsberg waaruit de vier stroomen vloeien: de Gehon, de Phison, de Tigris en de Euphraat, die dan de zinnebeelden zijn van de evangelisten (afb. 8). Sommige sarcophagen zijn versierd met een vaas, waaruit wijntakken, zwaar beladen, weelderig opbloeien, tusschen de ranken pikken duiven aan de wijntrossen. Hier hebben wij dan de symbolische voorstelling van den geloovige die zich in den wijngaard des Heeren voedt met den eucharistischen wijn (afb. 7 en 10). De duiven vinden wij ook naast het monogram (afb. 8 en 9) om de vrede die Christus op aarde bracht, te vertolken.

Op onze volgende plaat (afb. 4) vinden wij Christus en de apostelen vervangen door twee kruisen en twee palmboomen. Die sarcophaag dagteekent uit het einde van de zesde eeuw.

De vervanging van beelden-groepen door symbolische ornamenten wijst geenszins op een verslapping van de scheppingskracht of een vermindering van kunstwaarde, - sarcophagen uit de zevende eeuw bewijzen het tegenovergestelde, - maar veeleer op den toenemenden Oosterschen invloed. De oud-christelijke kunst, die, zooals men weet, in het Oosten is ontstaan, maakte oorspronkelijk enkel gebruik van eenvoudige, symbolische voorstellingen; de Romeinen echter gaven de voorkeur aan historische tafereelen; terwijl te Ravenna, weer onder oosterschen invloed, de symbolische voorstellingen terugkeeren. Zoo vinden wij in de zevende eeuw te Ravenna enkel symbolische voorstellingen, waaronder echter prachtwerken te vinden zijn. Zoo b.v. de sarcophaag van den aartsbisschop Theodorus, gestorven in 648 (afb. 5). In het midden is het beeld van den Zaligmaker vervangen door het monogram (XP) tusschen de alpha en de omega. De twee pauwen vervangen de apostelen en de duiven, die aan de wijntrossen pikken, hebben wij reeds vroeger ontmoet. Op het deksel staat het monogram met een olijfkrans omgeven, driemaal herhaald.

De behendigheid van den kunstenaar blijkt uit de nauwkeurigheid in het weergeven van de pauwen, uit de manier waarop hij de wijnranken heeft weten te plooien volgens de beschikbare plaats. Merk eveneens op hoe de bladeren in scherpe punten uitloopen en eindelijk hoe de geheele versiering lichtend tegen den donkeren achtergrond aanleunt. Het is triomf van de Oostersche zucht naar rijke, weelderige voorstellingen, van het zoeken naar het spel van licht en schaduw. Het is een waardevol gewrocht, dat ons een nauwkeurig denkbeeld geven kan van de beeldhouwkunst in de zevende eeuw te Ravenna.

Eindelijk een sarcophaag uit de achtste eeuw (afb. 6), die de eeuw is van het verval. Met moeite herkennen wij twee schapen, opgesteld langs beide zijden van het monogram, dat tusschen twee zuilen, verbonden door een fronton, is gebeiteld. Verder twee kronen, vastgemaakt aan een boog, die eveneens op twee zuilen rust; twee kandelaars en, op de hoeken van de sarcophaag, van den eenen kant een pilaster, van den anderen een zuil.

Een vergelijking met de andere sarcophagen, die wij hier hebben besproken, zal den lezer toelaten zich een gedacht te vormen van het verval van de beeldhouwkunst.

Meermalen heeft men de waarde van de Byzantijnsche kunst onderschat; alhoewel zij de monumentale beeldhouwkunst niet heeft kunnen redden, heeft zij nochtans én historisch én aesthetisch een overwegend belang. De enkele platen, die wij bij deze uiteenzetting voegen, bewijzen dat de Byzantijnsche kunst prachtwerken heeft voortgebracht