Streven. Jaargang 1

[p. 40]

De Roep der Stad
door Henriette Roland Holst-Van der Schalk.

HET spreekkoor op zichzelf heb ik steeds als een doodgeboren kind beschouwd, niettegenstaande er in Noord-Nederland en hier ten onzent heel wat voor geijverd wordt. En de reden hiervan is zeer eenvoudig: we kunnen er alle elementen van terugvinden in andere kunstuitingen en dan in een aangepasten vorm. Wij kunnen in het spreekkoor drie elementen onderscheiden: het recitatieve (dat overwegend is), het plastische en het rythmische of muzikale. Het recitatieve is wel het element dat het publiek minst boeit: bij deklamators vinden we het echter terug in betere voorwaarden daar dezen 'juist omdat ze alléén staan' beter de nuances kunnen uitwerken. Het plastische element ontmoeten wij in veel volmaakteren vorm op het tooneel; dit moet namelijk vooral dienen om den tekst in beelden om te werken en dus 'in zekeren zin' eene 'illusion du réel' te scheppen. Iedereen zal bovendien grif toegeven dat costuums, grimeering en vooral intrigue hiertoe doelmatiger zijn dan spreekkoor. Het rythmische element treffen we veel beter aan in concerten en opera's. Nader beschouwd lijkt het spreekkoor mij een ongezongen oratorio met muzikale onderlijningen, maar dat tevens, helaas! de pretentie heeft ook tooneel te zijn. Daar nu het recitatieve element juist hetgene is dat het minst vat heeft op het publiek en in het spreekkoor overwegend is, denk ik dat we het geen schitterende toekomst kunnen voorspellen. Ik weet wel dat het spreekkoor feitelijk een uitvloeisel is van de theorie: 'In het massatooneel ligt de toekomst' (cfr. Lode Geysen), maar ik voeg er onmiddellijk aan toe dat men dan beter doet tooneelwerk te geven, waarin de massa een rol speelt, 'Jeremias' van Steph. Zweig b.v. Een ander gevaar dat schuilt in het spreekkoor is dit: men zal aan vele jonge elementen den weg afsnijden tot persoonlijke akteerontwikkeling en deze is tenslotte toch hoofdzaak op het tooneel. Massatooneel heeft trouwens reeds afgedaan en ik heb niemand minder dan Jacques Capeau deze meening hooren uiten. De tooneelvernieuwing ligt, ook volgens Copeau, in den terugkeer tot de klassieken. Spreekkoor is slechts leefbaar wanneer het aangewend wordt binnen het kader van een tooneelwerk. Zoo het op zichzelf beoefend wordt met dit doel, kunnen we er niets tegen hebben, op voorwaarde dat 'tooneel hoofdzaak blijve'.

'De Roep der Stad' van Henriette Roland Holst heet een 'leekenspel'. Ik zou het liever spreekkoor noemen, met een betrachten van een iet of wat tooneelmatigen vorm. Het draagt hier trouwens alle kenmerken van, zoowel als van zijne herkomst: het massatooneel.

Het recitatieve element is er zoodanig overwegend dat we waarlijk met een vergrootglas moeten zoeken naar een weinig aktie. Waar we die dan met vele moeite hebben ontwaard, wordt ze voortdurend onderbroken door twee beschouwende stemmen, die den bestgezinden lezer tenslotte ontmoedigen. Als massatooneel heeft het dus al niet veel om het lijf. Als spreekkoor zouden we het flink kunnen noemen ware het niet dat het eenige redmiddel hiervan ontbrak, nl. de begeestering en de belangstelling: en die vinden we slechts einde II. en III. U zult misschien verwonderd opkijken dat ik begeestering als voorwaarde stel? Versta me echter goed: daar het recitatieve element juist zeer... slaapwekkend is voor de toehoorders moet het al 'heel krachtig' 'interessante' dingen verkondigen om het publiek te boeien. En hierin ligt de groote fout van 'De Roep der Stad'. Het interesseert niet of beter bijna niet vóór het einde van II.

[p. 41]

In I hebben we eene aaneenschakeling van duizend- en duizendmaal herhaalde gemeenplaatsen als: 'Naar de dancing gaan - winkels kijken, kleeren koopen - ze kijken je daar (in de stad nl.) zoo niet op de vingers - je hoeft niet elken Zondag tweemaal naar de kerk, enz...'.

Per slot van rekening gaan de jonge boeren natuurlijk naar stad, waar ze, in II, zich de gesteriotypeerde ongelukken op den hals halen: een meisje wordt verleid, een jongen begint te stelen. Dit zijn de eenige momenten waarop we een weinig handeling ontwaren. Ongelukkig voor ons komt daar de beschouwende stem telkens plechtig verklaren dat ze 'toen afgegleden zijn, al dieper en dieper den afgrond in'. Voor mijn part moeten ze er niet blijven, op voorwaarde dat de beschouwende stem niet herbegint te preeken als ze eruit raken!

Op 't einde van II krijgen wij nochtans enkele mooie verzen te lezen:

'Het is niet genoeg door 't geloof te weten
Dat de groote honger zal worden gestild.
Heerlijk is de strijd voor een toekomst vol licht;
Maar we willen dat nu ontbloeie elk gezicht
En de steen van elk graf worde weggetild.'

III op zichzelf genomen zou een prachtig gegeven kunnen zijn voor een communistische propagandafilm: spijtig genoeg voor de schrijfster herinnert de muiterij op de 'Rotterdam' mij sprekend aan een zekere Russische film: ik bedoel 'Potemkin'. Heel oorspronkelijk is het dus wel niet en persoonlijk stel ik Eisensteins film heel wat hooger. Het derde bedrijf is nochtans veruir het beste geslaagde te noemen. Een verheugend feit mag ik vooral niet nalaten aan te stippen: het verheerlijken der Godsgedachte en de veroordeeling (of liever de erkenning van de onmacht) van het socialisme.

'(de) groei van het socialisme bleef
terug, hoezeer! bij wat wij verwachtten.
Wij veten het, maar we weten niet waarom.
Misschien omdat wij werden al te zwaar
En al te vaak teleurgesteld, ontgoocheld!'

En da Gods-gedachte:

'Ik voelde het leven godlijk; ik voelde God worden
In de sterre, in al wat groeit en vergaat.
Oh ik heb de pijn gekend toen God in mij verdorde
Nu ken ik het geluk dat hij in mij opstaat.'

Hoewel H. Roland Holst haar God schijnt te identifieeren met een zeker solidariteitsgevoel, is het toch al heel wat beter dan de beate machineaanbidding van Eisenstein in de 'Algemeene Lijn'.

Om te eindigen: als veel meer dan een curiosum en eene eeelijke poging tot verheffing van het spreekkoor, kunnen we 'De roep der Stad' niet aanschouwen. Maar dan dient erbij gevoegd dat we slechts het 3e bedrijf geslaagd kunnen noemen, terwijl I en II bij eene gebeurlijke uitvoering onmogelijk zullen interesseeren.

J. VERELST