Streven. Jaargang 1

Taalgrens en Missiegrens
door D^r G. van Bulck S.J.

EEN paar maanden geleden, werd in de verslagen der missiologische week te Leuven (27-31 Aug.) de vraag gesteld of het niet hoog tijd was eenheid te brengen in de talen van onze Kolonie, en zich niet meer tevreden te houden met de tot dan toe voorgeslagen gemeenzame oplossing der 'Vier talen': Ki.swaheli, Li.ngala, Ki.Kongo en Ki.luba. Later behandelen we dit belangrijk vraagstuk wel eens in zijn heele omvang; met deze bijdrage wilden we alleen onderzoeken, welke moeilijkheden er uit dit taalvraagstuk voor onze missiën en Kolonie voortvloeien, en welke de oorzaken zijn van dien verwarden toestand. Terloops slechts stippen we enkele oplossingen aan die min of meer doeltreffend op deze moeilijkheden gegeven werden

Aanhoudend staan we voor hetzelfde probleem. Ik beperk me tot dit enkele voorbeeld. Midden Augustus 1933 werd het Eucharistisch Congres gehouden te Kisantu. Dit Congres was bedoeld voor de Ba.Kongo. Er namen aan deel Kisantu, Matadi en Leopoldstad, drie vicariaten wier bevolking bijna uitsluitend tot één en dezelfde stam: de Ba-Kongo behoort. Binnen dezen stam verstaan mekaar alle kleinere volksgroeperingen: want zoozeer wijken hun talrijke gewesttalen niet af. Doch ieder vicariaat heeft ééne gewesttaal als 'voertaal in gebeden en onderwijs' in gevoerd, en zoo was het een onmogelijkheid geworden om op het Congres de gebeden in ééne taal te laten opzeggen Men zag er slechts deze uitkomst op: de akte van geloof in Ki.kongo van Kisantu te bidden, de akte van hoop in Ki.kongo van Matadi, de acte van liefde in Ki.kongo van Mayombe.

Ik ga hier niet verder in op dit leerrijk feit, het is immers zoo alledaagsch dat de voorbeelden er voor 't grijpen liggen. Het gebied

[p. 31]

der Ba.Kongo immers reikt nog verder: noordwaarts in Fransch Congo, zuidwaarts in Angola. Hier weer telkens een verdeelingbrengende oplossing: de nooderburen namen Fransch als voertaal, de zuiderburen Portugeesch. We mogen daar nog ten minste vijf verschillende Ki.kongo-dialecten aan toevoegen, die gebruikt worden in de pers der protestantsche missiën van dit gebied. Ge kunt dus raden wat een verwarring. Dit is het probleem dat het eerst en het krachtigst de aandacht komt vragen voor degenen die door deze gewesten een studiereis maken om er de talen te bestudeeren. Ik wil er daarom hier ook wat over uitweiden.

Meenen we niet dat de beschreven toestand een uitzonderingsgeval is, dat alleen bij kleine stammen kan voorkomen. Neen. Laten we bijv. de groote grensstammen onderzoeken: Ba.Yaka in Kwango en in Angola; A.lunda en Ba.tshok aan den Kasai en in Angola; Ba.luba in Kasai-Katanga, in Angola en in Rhodesia; Wa.nyamwezi in Katanga en in 't vroegere Duitsch-Oost-Afrika; Ba.rundi in Kivu en U.rundi; Ba.hutu en Wa.hema (Wa.tutsi) langs beide zijden der meren; A.lur west- en oostwaarts van den Nijl (U.gunda); A.zande op Belgisch, Fransch en Engelsch grondgebied; Banda en Gbaya langs de beide Ubangi-oevers. Ik wil niet verder doorgaan met die opsomming. Misschien werpt U me op: 'is deze verwarring niet te wijten aan onze Europeesche grootmachten, die willekeurig de grenzen hebben getrokken, voordat ze een grondige kennis bezaten der stam- en taalindeelingen? Waarom blijft U bij grensgevallen, daar is de verwarring begrijpelijk het grootst?'

Welnu, volg mij in 't binnenland van Belgisch Kongo. Hier is de toestand juist dezelfde! De centrale stammen der A. ngbandi behooren tot het missiegebied der Paters Capucienen, maar een hoekje ten Oosten van den Uele moet bezocht worden door de Paters Kruisheeren die Li.ngala in plaats van Ngbandi als voertaal aannamen in hun gebied, en 'n ander hoekje ten Zuiden viel te beurt aan de P. Scheutisten die in hun missie Li.ngala en Li.ngombe bezigen. De A. zande (ik heb het hier nu enkel over die inboorlingen van dezen machtigen Soedaneeschen stam, die op ons Belgisch grondgebied leven) worden ten deele onderwezen in Li.ngala door de Paters Kruisheeren (de A. bandja), ten deele door de Paters Norbertijnen, ook in Li-ngala, en gedeeltelijk ten slotte door de Paters Dominicanen, die in centra als Niangara of Dungu het Uele lingalasch als voertaal bezigen, maar in de buitenposten als Duru en Doruma het Zande.

Nemen we een anderen stam: de Ma.ngbetu. Al zijn stamindeelingen: Ma.kere, Ba.le-le-Medje, Da.rumbi, Ba.popoi, Ba.beyru, spreken allen één en dezelfde soedantaal met slechts dialectisch verschil onderling. Welnu zij worden onderwezen door de Paters Dominikanen in het Ma.ngbetu, door de Paters Norbertijnen in het Li.ngala, door de Priesters van 't H. Hart in het Ki.ngwana - Kiswaheli. De Ba.bira-Ba.Kumu worden onderwezen door de Witte Paters in 't Ki.bira, door de missie van Stanleystad in 't Ki.ngwana-ki.swaheli.

Een deel der Ba.luba wordt onderwezen in het Ki.swaheli der Oostkust, een deel in het Ki.ngwana van Katanga, een deel in het Tshi.luba, en weer door drie verschillende missiegroepen: de Witte Paters, de Paters van den H. Geest en de Paters Scheutisten.

De Nkundu-Mongo-stammen in 't evenaargebied worden bezocht door de Paters van 't H. Hart en door de Paters van Mill-Hill; de Ngombe door de Paters Scheutisten, de Paters Capucienen en de Paters van Mill-Hill; de Gewaka door de Paters Capucienen en de Paters Scheutisten; de Ntumba-Nkole door de Paters van 't H. Hart, de P. Lazaristen en de Paters Scheutisten; de Ba.bunda-Ba.pende door de Paters Jezuieten en de Paters Oblaten der Onbevlekte Maagd; de Ma.bindza door de Paters Norbertijnen, de Paters Scheutisten en de Priesters van het H. Hart.

En men denke niet dat ik hier juist de omvangrijkste stammen opsom wier gebied te uitgebreid is voor ééne enkele missie en dus

[p. 32]

noodzakelijk over verschillende missiegroepen moet ingedeeld worden. Neen, terwijl de Paters Capucienen maar een groep der A.nghandi onderrichten, moeten zij zich tevenswijden aan Banda, Gbwaka, Bandja en Ngombe; de Paters Norbertijnen hebben benevens die groep A.zande 'n mengeling van Bo.bwa, Mo.bati-Mo.benge, Budja, Ma.bindza en Ma.kere; de Paters Dominikanen staan benevens over hunne A.zande en Ma.ngbetu over de Aba.rambo, de A.madi, de Logo, de A.bangba, Ma.djaga, de Ma.ngbele, de Mamvu-Mombutu, de Wa.lese en Ba.mbuba; de Priesters van 't H. Hart vinden in hun gebied buiten de Ba.bira-Ba. Kumu, de Ma.ngbetu-Medje (Ba.beyru, Ba.popoi, Ba.rumbi), Wa.ngelima, Ba.mango, Turumbu, Ba.soko, Topoke-Lokele, Wa.genia, Wa.songola, Wa.gengele enz. Het ware uiterst leerrijk bij het doorloopen der verschillende missiegebieden even op te teekenen welk een schaakbord van stammen en talen men er aantreft en op te merken hoe de grenzen der missiegebieden en die der stam- en taalindeelingen volstrekt niet overeenstemmen. De perken van deze bijdrage laten het niet toe; elders komen we daar wel op terug.

De oorzaak dier verwarring hoeft echter niet ver gezocht: bij 't indeelen der missiegewesten heeft men geenszins rekening gehouden met taal- en stamverschillen, maar wel met allerlei andere factoren: administratieve grenslijnen, aardrijkskundige omstandigheden of economische invloedcentra. Soms werd de indeeling vastgesteld volgens het aantal zendelingen waarover de orde of congregatie beschikken kon. Vergeten we niet dat men eertijds gansch het Kongo-gebied aan de P. Scheutisten en de Witte Paters toevertrouwde; daarna werden achtereenvolgens verdere indeelingen ingevoerd naar gelang het aantal missiegroepen aangroeide. De verdeeling hing dus ook telkens in zekere mate af van den toestand der reeds gestichte missieposten: men begrijpt immers dat een gestichte, misschien reeds bloeiende missiepost niet gemakkelijk aan anderen wordt afgestaan, ook al behooren de inboorlingen van dien post tot denzelfden stam als degene die men afstaat.

Meenen wij trouwens niet dat vroeger bij de missioneering het taalvraagstuk het belang inboezemde dat het nu verworven heeft. Het is nog zoo lang niet geleden (1891), dat men naïefweg eene spraakleer 'der Kongoleesche taal' opstelde alsof ééne taal volstond om alle negers te bekeeren. Nu echter zijn de meeningen daarover gansch veranderd, en allen schijnen het hierover eens dat het lager onderwijs, zoo het werkelijk zijn doel wil bereiken, enkel kan gegeven worden in de taal eigen aan den stam. De meeningen loopen echter uiteen wanneer men overgaat tot de beschouwing van het middelbaar en hooger onderwijs.

Doch deze nieuwe problemen zouden ons te ver voeren. Blijven we nu bij de verschillende moeilijkheden welke uit de aangeduide toestanden voortvloeiden.

Soms vergisten zich onze pioniers bij de eerste vestiging in een nieuwe streek en begonnen zij met eene gewestspraak aan te leeren die al te zeer beperkt en weinig belangrijk bleek toen zij in betrekking kwamen met zeer verspreide talen bij naburige grootere stammen. De missiën die hun vergissing op tijd genoeg bemerkten om ze nog ongedaan te maken, mochten wel gelukkig heeten. Zoo b.v. in de Leopoldstreek, langsheen de Kongostroom, waar men er van af zag de kleine Bobangi-taal de machtigere grensstamgroep kunstmatig op te dringen, gelijk de protestantsche Yakusu-missie het tegenwoordig schijnt te willen beproeven met het Lokele-Topoke.

Doorgaans echter ging men in 't begin anders te werk: de taal gebezigd door de zendelingen bij 't stichten der eerste posten, bleef in gebruik en werd daarna in nieuwe stichtingen, zelfs bij stammen die een andere taal spraken, gebezigd. Doch op onze dagen zien wij hoe schier al die missiën zich meer en meer aan de stam- en taalindeelingen trachten aan te passen, en hoe zij ook meer en meer de eigen stam-talen bezigen bij hun missiearbeid, onderwijs en bekeeringswerk. Sommige missiën zijn hiermee reeds zeer gevor-

[p. 33]

derd: zoo de Witte Paters van het Albertmeer met het Lugware, Lendu, Lur, Ki.bira, Ki.nyari en Lu.nyoro; de Paters Dominikanen van Niangara met het Zande, Ma.ngbetu, Barambo, Madi, Logo en Uele-Lingalasch (voor de centra); de Paters van Mill-Hill met het Lo.mongo, Li.ngombe en Mongunda; de Paters Capucienen met het Ngbandi, Bandja en Gbwaka. In sommige missiën is de toestand echter moeilijker, wijl men vroeger de hoop koesterde dat het Li.ngala (Uele, Nieuw-Antwerpen) en het Ki.ngwana (Stanleystad, Kindu) en het Ki.swaheli (Tanganika, Kivu) éénige voertaal zou kunnen worden; daarom werden enkel deze talen gebezigd.

Doch de ondervinding leert, of schijnt er ten minste op te wijzen, dat deze kunstmatige (ik bedoel hiermee: als zoodanig door geen enkele stam in Belgisch Kongo als eigen taal gebezigd), vereenvoudigde (voor den blanke ten minste) talen niet doordringen tot in de buitendorpen en vooral niet bij de vrouwen en bejaarde lui, zoodat de missieinvloed haast moet beperkt blijven tot de schooljeugd en de enkele toevallige bewoners der koloniale centra. Meer en meer hoort men door de missionarissen dan ook verklaren dat, zoo men de gansche massa bereiken wil, men van meet af aan moet herbeginnen, en ditmaal met de verschillende hoofdtalen, eigen aan de stammen van het missiegebied. Ik zeg 'hoofdtalen', want het is natuurlijk uitgesloten in sommige streken als Kwango of Ituri-Lindi al de bestaande dialecten dier verbrokkelde stammen tot voertalen te willen ontwikkelen; dit is trouwens eenvoudig eene onmogelijkheid geworden.

Voorbeelden zullen duidelijk maken wat we bedoelen. Bij de Paters Kruisheeren werd besloten geleidelijk het Zande in te voeren in plaats van het tot nu toe gebruikte Li.ngala. Dit zal de toestand reeds merkelijk veranderen, vermits er buiten het hoekje der A.ngbandi, dat trouwens aan de missie der Paters Capucienen paalt, alleen A.bandja-A.zande in de prefectuur leven, die allen met de Zandetaal te bereiken zijn. Tot een dergelijk besluit kwam men reeds voor enkele jaren in Ruanda en U.rundi, waar men met Ki.rundi en Ki.nyaruanda al de inboorlingen in de eigene moedertaal bereiken kan (de Wa.tutsi toch schijnen hun vroegere taal heelemaal verloren te hebben).

Nog een andere oplossing zou zijn: al de randstammen, waar men met de tegenwoordig gebezigde taal niet lukken kan, aan nieuwe hulptroepen af te staan. Zoo werden de Wa.nande door de Priesters van 't H. Hart aan de Paters Assomptionisten (Beni en Lubero) afgestaan, zoo ook de Ba.dinga, Ba.bunda, Ba.pende door de Paters Jezuieten aan de Paters Oblaten der Onbevlekte Maagd (de stamgrenzen konden hier echter noch niet nauwkeurig vastgesteld worden); zoo lieten ook nog de Paters Scheutisten 't Dekese gebied aan de Paters der Harten van Jezus en Maria (Picpus) overgaan, en de Ba.tetela aan de Paters Passionisten.

Deze oplossing ligt voor de hand als men voorziet dat men zelf nooit over genoeg zendelingen zal beschikken om van deze streken zelfstandige, goed georganiseerde posten te maken. Men vergete immers de groote moeilijkheid niet die zich steeds voordoet bij de oprichting van een afzonderlijk missiegewest met eigen taal: de zendelingen die in zulke posten werkzaam zijn, worden er door de taal aan gebonden en kunnen niet zoo vrij meer naar andere missieposten verplaatst worden, waar ook een andere taal in gebruik is. Om diezelfde reden is het in sommige missiën dan ook noodig deze aanpassing uit te stellen en voorloopig nog bij de algemeene voertalen te blijven, in afwachting dat er meer zendelingen ter plaatse komen en er meer posten gesticht kunnen worden. Soms zelfs moest het onderwijs in de reeds aangenomen inheemsche talen voorloopig geschorst en de algemeene voertaal terug ingevoerd worden: zoo b.v. in de jonge missie der Paters Lazaristen te Lukolela waar er nog geen voldoende aantal zendelingen beschikbaar is om het onderwijs in de verschillende talen der inboorlingen te geven, en waar men willens nillens het Li.ngala, dat reeds door de Paters Scheutisten opgegeven was, moest her-

[p. 34]

nemen.

Elders komt er nog een andere reden bij: dat men n.l. met de grensstammen nog niet genoeg in aanraking is gekomen om hunne taal - vooral waar er soedaneesch en geen bantoetalen gesproken worden - reeds dermate reachtig te zijn dat men ze in onderwijs en bekeeringswerk zonder moeite bezigen kan. Daar men hier geen taalkundigen ter plaatse kan roepen en daar de zendelingen reeds daarbuiten hunne handen vol hebben, is het geen wonder dat dit voorloopig tijdperk langer zal duren dan wenschelijk was. In pas gestichte missiën, als die der Paters Oblaten der Onbevlekte Maagd, en die der Montfortanen en der Paters Picpussen, kan men trouwens eene periode van tasten en zoeken niet vermijden. Doch wij houden ons hier tevreden met even te zien welke richting uit de oplossing zal gegeven worden.

Dit belet echter niet, ja het is zelfs onze plicht, dat we op onze dagen, nu we de taalkundige en ethnologische kaart onzer Kolonie nauwkeurig kunnen teekenen, een terugblik op 't verleden slaan, in de bijzonderheden nagaan in welke verhoudingen onze huidige missiegewesten staan met de taal- en stamgrenzen, beschouwen welke noodlottige gevolgen in deze soms voortvloeiden uit mistoestanden, en onderzoeken welke maatregelen in zake onderwijstaal en bekeeringstaal getroffen werden. Overigens, wanneer we de huidige verwarring en vele wantoestanden in ons missieonderwijs en onze missioneering zouden moeten toeschrijven aan dat gebrek aan kennis der ethnologische en linguistische toestanden, mag men daarom nochtans de pioniers de schuld niet geven. Wij weten maar al te wel dat toen ter tijde de volmaakte regeling onmogelijk was. Wij wilden enkel er de aandacht op vestigen hoe eene grondige studie van het probleem misschien zou kunnen leiden tot een beter aangepaste indeeling der gebieden volgens de stammen en de talen der streken. Die wijziging zou natuurlijk enkel voor de grensstreken der missiegebieden ter sprake kunnen komen. Van economisch standpunt uit beschouwd, zou dit probleem reeds een heele studie waard zijn: met de gebeden- en klasboeken in minder talen te drukken, vermijdt men immers vele drukkosten en krijgt men tevens een grooter afzetgebied.

Men neme daarbij in acht dat we hier enkel op één der oorzaken van de huidige missiemoeilijkheden hebben gewezen, en dat we er daarnaast nog vele andere, niet min belangrijke en ook niet min ingewikkelde aantreffen. Ook zij zouden hier ter sprake moeten komen, doch de meesten zijn zoo essentieele factoren om het hoogst dringend missievraagstuk op te lossen, dat ze een grondiger studie eischen die het bestek dezer bijdrage niet meer toelaat. Met dit vluchtig opsommen van enkele in 't oog loopende feiten bedoelen we dan ook niets anders als even aan te duiden langs welke algemeene lijnen de oplossing der missieproblemen zich voltrekt.