Streven. Jaargang 1

[p. 22]

Ook Engeland verzet de Bakens
door Prof. Dr E. De Schaepdrijver, S.J.
van het Sint Ignatius Hooger Handelsinstituut, Antwerpen

VERLEDEN jaar is Engeland beslist den weg opgegaan van het protectionisme. Daardoor verliet het den grondslag van zijn vorig economisch programma en verloochende het de bron van zijn XIXe eeuwsche welvaart. Daardoor nam het plaats te midden van de revolutionnaire landen en nog wel in het eerste gelid.

Wij beweren natuurlijk niet dat de Engelschen, naar het voorbeeld van de Bolsjewiki, hun hervormingsprogramma op bloedige wijze hebben opgedrongen, noch dat ze herrie in de gemoederen hebben geschopt zooals de Fascisten en de Nazi's het deden. Maar de draagwijdte van een omwenteling moet niet gemeten worden naar de gewelddaden die ermede gepaard gingen of naar de opschudding die er op volgde. Een omwenteling is een breuk met het verleden. Hoe grooter de breuk, des te grooter ook de revolutie. In verband hiermede mag gezegd worden, dat de Engelschen, door het opgeven van de vrijhandelspolitiek, met het verleden, althans op economisch gebied, grondiger hebben afgebroken dan de Russen of de Duitschers. Er ligt traditie in de politiek van de Sowiets; de Hitlerbeweging sluit nauwer aan bij het verleden dan op het eerste gezicht blijkt. Protectionisme echter is voor Groot-Brittannië een totale economische ommekeer.

Schijnbaar is die verandering geschied zonder al te groote oppositie. En toch wil het mij voorkomen dat vele Engelschen met weemoed zullen herdacht hebben, wat de vrijhandel hen gaf en wat hij hen kostte.

Engeland vóór de zegepraal der liberale denkbeelden.

Wat hij hen kostte? Herinneren wij ons wat Engeland omstreeks 1800 was, toen de liberale theorieën zich in breedere kringen verspreidden. Vergeten wij daarbij niet onderscheid te maken tusschen de economische toestanden en de politiek-sociale verhoudingen. Terwijl het op economisch gebied de andere landen van Europa ver voor was, beef het op staatkundig en sociaal terrein bepaald ancien régime.

Economisch overwicht.

De XVIII^e eeuw had den Engelschen landbouw tot bloei gebracht. Die voorspoed viel te danken aan het toenemen der bevolking en aan de graanpolitiek der regeering. Doordat de bevolking toenam, werd de vraag naar graan steeds grooter en stegen de graanprijzen. De regeering, van haren kant, moedigde den graanbouw aan door uitvoerpremies en door verbod van invoer, zoolang de binnenlandsche prijzen niet een bepaalde hoogte bereikten. Hiermede werden de graanprijzen kunstmatig hoog gehouden; hetgeen weer tot gevolg had dat de schapenteelt steeds meer vervangen werd door akkerbouw; dat het land beter en zorgvuldiger bebouwd werd, maar ook dat er jacht op grond werd gemaakt, waarbij de rechten van de kleine pachters in geld werden afgekocht. Dit geld was gauw verteerd. Vele gezinnen werden daardoor landloos en arm. Voor een spotprijs stelden zij zich ten dienste van clothiers en opkoopers.

Lage loonen en dus lage kostprijzen. Geen land kon zoo goedkoop allerlei stoffen en artikelen voortbrengen als Engeland, dat dan ook de leverancier werd van Europa. Geen marine beschikte over zoo goedkoop scheepsvolk. Ook kwamen vrachtvaart en handel in handen der Engelschen.

Een behendige handelspolitiek verhoogde de waarde van die voordeelen. Door de Methuen- en Asiento-verdragen kreeg Engeland

[p. 23]

feitelijk den alleenhandel op Portugal en Spaansch-Amerika.

Kapitaalkracht, ruim afzetgebied, toenemende wereldvraag: daarop steunende kon de Engelsche nijverheid de industrieele omwenteling aanpakken. De ontoereikend geworden handenarbeid werd door de machine vervangen. Daardoor kreeg Engeland een nog grooteren voorsprong op de andere landen.

Enkele cijfers zullen dit duidelijk maken:

In 1807 was de kolenproductie van Engeland merkelijk grooter dan die van continentaal Europa;

in 1845 bracht zijn katoenindustrie de twee derden van de wereldproductie voort;

in 1850 had het 10.600 km. spoor aangelegd, het vierde van het wereldspoor;

zijn 22.300 zeeschepen vertegenwoordigden de helft van de wereldtonnemaat;

reeds in 1830 beliep de buitenlandsche handel 3.400.000.000 fr., het derde van den wereldhandel. Tot in de meest afgelegen streken vond de Engelsche industrie een dankbaar afzetgebied en een rijken voorraad aan grondstoffen. Dit had zij te danken aan een gelukkige en logisch doorgedrevene koloniale politiek.

Het verlies van Amerika immers had de Engelschen niet ontmoedigd. Met onverdroten ijver dreven zij kun koloniale expansie door. Hun doel was daarbij niet zoozeer hun bestaande wingewesten te vergrooten, als wel den weg ernaar te verzekeren. Allengs worden de groote wegen voor het zeeverkeer met Engelsche bezittingen afgbakend. Gibraltar en Malta in de Middelandsche zee, Ascension, Sint Helena, de Kaap, het Mauritius eiland, Ceylon in de Atlantische en Indische oceanen, zoovele schakels die het Moederland met Indië en Australië verbinden.

Britannia rules the Waves! Dit zal ook waar zijn voor den Stillen Oceaan. Wordt die eenmaal voor het wereldverkeer geopend, Engeland is er bij. Want door Singapore (sedert 1819 bezet) en de Straits Settlements (sedert 1826), door Australië (sedert 1788) en Nieuw-Zeeland (sedert 1840) beheerscht het den toegang ertoe en een deel van de randstreken.

De politieke en sociale keerzijde.

Schitterende wereldpositie, maar met een sombere keerzijde. Engeland vergaarde schattten, en toch waren er millioenen Engelschen die in nijpende armoede verkeerden. Engeland's economisch overwicht heerschte over de wereld, en toch kende de meerderheid der Engelschen geen andere rechten, dan die der geprivilegieerde standen waardoor zij gedrukt werden. Engeland met zijn bloeienden landbouw bleef nochtans het land van het dure leven.

De oorzaak daarvan moet gezocht worden in de toenmalige politieke en sociale toestanden.

Old England.

Wij zeiden het reeds: in menig opzicht was Engeland ancien régime gebleven. Vreemd voor een land dat in de Fransche revolutionnaire kringen algemeen geprezen werd als het land van het parlementarisme en van de vrijheld! Minder bevreemdend echter voor wie wist, dat achter het scherm van het officieele Engeland, met zijn constitutioneelen vorst, zijn Parlement waaruit de ministers gekozen werden, zijn sterk gedecentraliseerde administratie, zijn Bill of Rights waarin geen onderscheid gemaakt werd tusschen edelen en onedelen, er zich een werkelijk leven bewoog van verregaande willekeur ten voordeele van een almachtige oligarchie. Staatkundige en kerkelijke macht, administratie en rechtswezen, landbouw en, in zekere mate, ook nijverheid en handel waren in de macht van een groepje landlords, de groote grondbezitters. Zij toch beschikten over den grond. Men bedenke enkel dat de helft van het grondgebied aan slechts 2500 eigenaars toebehoorde. De honderd voornaamste onder hen waren in het bezit van één zesde van het koninkrijk.

Volgens de Engelsche wet beperkte zich dat eigendomsrecht niet tot de oppervlakte, maar strekte zich ook ten volle uit over de

[p. 24]

schatten in den ondergrond. Zoodat een groot gedeelte van den kolenvoorraad hen toebehoorde.

In het Parlement was het Hoogerhuis, het Huis der Lords, hun voorbehouden. En ook in het Lagerhuis voerden zij den hoogsten toon. De zetels waren over de kiesdistricten zoo verdeeld, en de kiezerslijsten zoo samengesteld, dat zij er zeker van waren de meerderheid op hunne hand te hebben. Enkele cijfers zijn hier welsprekend. Volgens een opgave voor 1817 werden 197 afgevaardigden, op 405, door de landlords benoemd. Voor een totaal van 658 zetels, werden ongeveer 400 'gekozenen' door het ministerie en 252 grondbezitters aangeduid. De 10 Zuidelijke graafschappen van Engeland hadden recht op 237 afgevaardigden; de 30 overigen op 252 slechts. Gansch verlaten dorpen behielden hun recht op een zetel in het Parlement, maar Liverpool en Manchester hadden geen afgevaardigde.

Ook de manier waarop gekozen werd, was allesbehalve logisch en rechtvaardig. Daar waar er werkelijk kiezing was, omdat verscheidene candidaten naar denzelfden zetel dongen, - een tamelijk zeldzaam geval -, geschiedde dit in het openbaar, in bijzijn van de candidaten, van den landlord of van zijn afgevaardigde. Hoeft het gezegd dat omkooperij en bedreigingen met broodroof en uitzetting een hoofdrol speelden?

Daarbij kwam nog dat de administratie der districten niet toevertrouwd werd aan functionarissen, vertegenwoordigers van het centraal bestuur, maar aan de notabelen der streek, meestal landlords.

En eindelijk was hun invloed op kerkelijk gebied ook overwegend, daar de meeste waardigheidsbekleeders der Anglikaansche High Church uit hun midden gekozen werden.

Die macht is het volk niet ten goede gekomen. Door haar werd de plattelandsbevolking alom in armoede en dienstbaarheid gehouden en verlieten vele dorpelingen hun streek om in de opkomende industrie der steden een broodwinning te gaan zoeken. De toestanden waren er echter niet rooskleuriger.

De nieuwe machines deden een deel van het werk en maakten vele arbeiders overbodig. Zij deden het zware werk, zoodat men veel vrouwen en kinderen in de fabrieken kon gebruiken, en meer mannen afdanken. Het aanbod van werkkrachten overtrof dan, hoe langer hoe meer, de vraag naar arbeiders en de loonen daalden geweldig.

Voor de arbeiders trof het verder buitengewoon ongelukkig, dat de ontwikkeling van het machinisme samenviel met de verspreiding der liberale denkbeelden. Deze stelden voorop dat de regeering zich met den toestand in de fabrieken niet bemoeien moest. Patroons en arbeiders konden dat best zelf regelen. In welken zin die regeling opgevat werd, valt niet moeilijk te gissen. Het liep uit op een ongebreidelde uitbuiting der machtelooze werklieden door de kapitaalkrachtige werkgevers. Lange werktijden, vrouwen- en kinderarbeid, gedwongen winkelnering en hongerloonen waren er het gevolg van. Onwillekeurig denken wij hier aan de sombere toestanden beschreven in Dickens' meesterstuk, Oliver Twist.

Wel poogden de arbeiders verbetering in hun lot af te dwingen. Tevergeefs. Hun pogingen waren soms onhandig en altijd vruchteloos. Eerst kwamen de opstanden der machinebrekers; de leiders werden opgehangen. Toen kwamen de Radicalen met groote meetings en monsteroptochten ten voordeele van algemeen stemrecht. De meetings werden verboden en de optochten uiteengesabeld. Zochten de arbeiders hun positie te versterken door zich te vereenigen, het recht van associatie werd hun ontzegd. Trachtten zij door kranten en tijdschriften de openbare opinie voor zich te winnen, de fiscus belastte zoo drukkend en de censuur trad zoo streng op, dat de publicatie ervan spoedig moest stopgezet worden.

Aan zichzelf overgelaten, hadden zij maar weinig kans om de sociale hervormingen door te drijven. Maar de arbeiders kregen bondgenooten en wel van den kant vanwaar zij het minst te verwachten waren. De econamische

[p. 25]

en politieke omstandigheden brachten mede, dat de belangen der werklieden gedeeltelijk overeenstemden met die der nijveraars en der handelsmagnaten. Het onmogelijke gebeurde. Arbeiders, werkgevers en handelaars sloten een verbond, of ten minste gingen te zamen den strijd aan tegen de oligarchie der landlords. Hoe die verstandhouding voltrokken werd, is gemakkelijk te verklaren.

Naar kieswetherziening en vrijhandel.

De overmacht der landlords had ook voor nijverheid en handel nadeelige gevolgen. Zij leidde immers tot protectionistische maatregelen, die op het economische leven remmend werkten. Aanleiding hiertoe gaf het Continentaal stelsel van Napoleon I. Hierdoor werden de Britsche eilanden in staat van blokkade verklaard en alle handel en correspondentie ermede voor Europa verboden. Engeland antwoordde daarop met de groote vastelandhavens te blokkeeren.

Brachten die maatregelen een gevoeligen slag aan de Britsche industrie en handel, voor de groote grondbezitters waren zij een zegen. Nu toch konden de prijzen der landbouwproducten op de inlandsche markt hoog gehouden worden. De landlords streken groote winsten op en toen Napoleon ten val werd gebracht, vonden zij het maar best op den protectionistischen weg voort te wandelen.

Zoo bleef Engeland, ook na 1815, aan protectionisme voortdoen, en wel voornamelijk op een dubbele wijze: door wolexport te verbieden en graaninvoer alleen toe te laten wanneer de prijs van het graan op de inlandsche markt boven 34,75 fr. per Hl. steeg, terwijl de prijzen op het vasteland schommelden tusschen 15 à 18 fr. Het brood werd daardoor duur, de wol echter bleef goedkoop, hetgeen den graanbouw hoogst rendeerend maakte en de nog landelijke wolnijverheid tegenover het sterk geconcentreerde katoenbedrijf in het leven hield - tot groote voldoening van de landlords.

Heel anders dachten de industrieelen en handelaars er over. Deze laatsten vonden het jammer export en import te beperken op een oogenblik dat de superioriteit der Engelsche marine en industrieele uitrusting het land voor onbeperkte handelsmogelijkheden stelde. De industrieelen van hunnen kant, bestreden de graanwet omdat zij de oorzaak was van duur leven, hoogere loonen en dus ook grootere bedrijfskosten, wat hun positie op de wereldmarkt verzwakte. Geprikkeld door hun eigen belang, begonnen zij nu oog en oor te hebben voor de nooden van het volk. De eischen ervan te steunen was een beste middel om de macht der landlords te breken en de positie van handel en nijverheid te versterken. Hand in hand trokken volksgezinde radicalen, liberale grootondernemers en zelfs enkele menschlievende conservateurs op ten strijde voor een politieke en sociale hervorming, waaruit de algeheele vrijhandel zou geboren worden.

Broksgewijze valt de protectionistisch-conservatieve burcht uiteen. Maar de groote stoot werd gegeven door de Anti-Corn-Law-League, het verbond tegen de graanwetten. Het kwam tot stand, eerst te Londen, dan te Manchester in 1838. Hoewel de officieele leiding in handen was van den afgevaardigde Villiers, waren de radicaalgezinde redenaar Bright en de stichter van de zoogenaamde Manchesterschool Richard Cobden, er de ziel van.

Toen de League haar campagne inzette, waren de politieke, sociale en economische toestanden in Engeland reeds verbeterd. Minister Huskisson (1823-1829) had een reeks maatregelen doen stemmen ten voordeele van vrijen uit- en invoer van allerhande producten. Ook had hij den minimum-prijs voor den invoer van het graan merkelijk verlaagd. In 1825 kregen de werklieden recht van vereeniging, maar alleen voor het bespreken van loon- en technische vraagstukken. Het recht van staking bleef hun vooralsnog ontzegd. In 1829 kreeg Peel de emancipatiewetten der Katholieken er door. Zoodat een nieuwe categorie menschen een aandeel kreeg, hoe bescheiden het ook was, in de wetgeving en administratie van het land. Van nog grooter

[p. 26]

belang echter was de nieuwe kieswet van 1832. Wel bracht zij het door velen begeerde algemeen stemrecht niet; evenmin verzekerde zij het geheim der stemming. Maar een betere verdeeling der zetels over de kiesdistricten en het verlagen van den census, gaven medezeggingsschap aan een talrijke schaar burgers die voor de denkbeelden van Cobden gemakkelijk te winnen waren.

Het werk van Richard Cobden.

Uit die nieuwe toestanden gaat Cobden op zeer behendige wijze voordeel halen. Hoewel van nederige afkomst, bracht hij het zoo ver dat hij, op dertigjarigen ouderdom, aan het hoofd stond van een belangrijke weverij en in het bezit van een aanzienlijk vermogen. In tegenstelling met vele andere self made men, bleef hij met belangstelling neerzien op het lot van de werklieden uit wier midden hij gegroeid was. Wat hem niet belette de belangen zijner katoenindustrie met hart en ziel te verdedigen. Hij wist dat de sterk ontwikkelde Engelsche katoenindustrie in eigen land geen voldoend afzetgebied meer vond en op wereldexport was aangewezen. Hij wist ook dat de protectionistische graanwetten van zijn land, protectionistische tegenmaatregelen vanwege de andere landen moesten uitlokken. Daarom stuurde hij op volledigen vrijhandel aan. Hij was hierbij echter behendig genoeg om van de katoenbelangen niet te veel te spreken. Hij gaf aan zijn streven een meer sympathiek doel. Hij sprak van algemeen welzijn en volksbelang; van duur leven en goedkoop brood en stelde zijn programma in een eenvoudigen, bevattelijken en inslaanden vorm voor: 'Het leven is duur omdat het brood duur is. Het brood is duur omdat de bestaande graanwetten de buitenlandsche concurrentie verbieden. Dus moeten die graanwetten afgeschaft worden'. Die redeneering kon iedereen begrijpen. Dat programma vergde geen subtieten gedachtenstrijd, maar een behendige taktiek. En een tacticus was Cobden in de volste beteekenis van het woord. Geen propagandamiddel liet hij ongebruikt, geen gunstige gelegenheid liet hij voorbijgaan. Op feesten en feestmalen, door tijdschriften en kranten, in meetings en monsterbetoogingen werden zijn denkbeelden verspreid. Maar te midden van de meest begeesterende propaganda bleef hij toch businessman. Ook zorgde hij ervoor dat zijn Anti-Corn-League met hare talrijke vertakkingen over geheel Engeland verspreid, finantieel stevig stond. In 1842 ging hij, als afgevaardigde in het Lagerhuis den strijd in het Parlement voortzetten. Het gelukte hem daar eerste minister Peel voor zijn zaak te winnen. Toen nu, in 1846, Engeland wegens oogstmislukking met hongersnood bedreigd werd, dreef Peel ondanks het verzet van een fractie zijner partij (waaronder Disraeli), de afschaffing der Corn-Law door.

Arbeiders en vrijhandelsgezinden jubelden. Deze laatsten echter met meer reden dan de anderen. Want de afschaffing van de Corn-Law bracht de gewenschte sociale hervormingen niet en de arbeiders zouden weldra aan den lijve gevoelen dat de zegevierende nijverheidsbazen met hun Manchesteriaansche theorieën, al even onmeedoogend optraden als de oude landlords het hadden gedaan.

De vrijhandelsgezinden echter hadden het pleit gewonnen. Met het afschaffen der oude graanwetten, verdwenen de andere, nog overblijvende protectionistische maatregelen geleidelijk. Kort daarop reeds vielen de Acte van Navigatie, het verbod van kustvaart voor vreemdelingen, de differentiëele rechten in Indië, terwijl de laatste invoerrechten verlaagd of opgeheven werden. En toen Cobden in 1865, op 61 jarigen ouderdom stierf, was Engeland een vrijhandelsland geworden.

Wat Engeland aan dien vrijhandel verschuldigd is, bespreken wij in een volgende bijdrage.