Streven. Jaargang 31

[p. 938]

De Skinner in ons eigen hart
Paul Casparie

Men kan er zich over verbazen hoe het mogelijk is geweest dat de nogal stuitende en simplistische psychologische theorieën van de Amerikaanse behaviorist B.F. Skinner zo'n vermaardheid en verspreiding hebben gekregen. Bijna iedere psycholoog vindt tegenwoordig zijn ideeën niet alleen onjuist, maar ook nog moreel verwerpelijk en beschouwt Skinners verklaringen van het complexe gedrag in termen van stimuli, responsen en positieve of negatieve bekrachtigers als in hoge mate onwaarschijnlijk.

Toch is er reden aan te nemen dat Skinner naast Freud tot de belangrijkste psychologen van deze eeuw mag worden gerekend; niet omdat zijn theorieën enige graad van aannemelijkheid zouden hebben, maar omdat ze op ongecompliceerde wijze zowel de fobieën als gerechtvaardigde angsten van deze eeuw tot uitdrukking brengen. Skinner heeft als geen ander de ‘Mythos des Zwanzigsten Jahrhunderts’ geleverd en hij is als griezelfiguur van de ontmenselijking niet meer weg te denken uit de westerse cultuur. Geen geringe prestatie voor deze mislukte romanschrijver, die zich ging toeleggen op de dressuur van ratten en duiven.

Het behaviorisme is geen uitvinding van Skinner zelf, maar van de Russische fysioloog Pavlov, die een hond leerde kwijlen bij het geluid van een bel in plaats van bij de geur van een stukje vlees. Hij deed dit - zoals bekend - door eerst het stukje vlees aan te bieden in combinatie met enig belgerinkel, waarbij de geur van het vlees de hond doet kwijlen, om dan na verloop van tijd alleen maar de bel te laren horen, wat ook gekwijl tot resultaat heeft. Kwijlen bij de bel maar zonder vlees heet in vakkringen een geconditioneerde reflex. De Amerikaan J.B. Watson was hiervan zo onder de indruk dat hij een hele psychologie opbouwde op basis van aangeleerde reacties.

Skinners bijdrage aan het behaviorisme geldt de introductie van het begrip ‘operationeel of instrumenteel conditioneren’. Het principe hiervan is heel eenvoudig. Een bepaalde handeling heeft een zeker effect. Dit effect, dat positief of negatief kan zijn, zal op den duur de respectievelijke herhaling of verdwijning van die handeling bewerkstelligen. Voorbeeld: In een kooi zit een rat. Deze kooi, speciale kooi zelfs, de z.g. Skinnerbox, beschouwen we als de omgeving, de rat als het organisme, eventueel vervangbaar door een

[p. 939]

mens of een zelf-lerende computer. Die rat in die kooi doet daar van alles, d.w.z.: hij gedraagt zich. Op zeker moment drukt hij op een handeltje dat aanwezig is in de kooi. Het gevolg van deze handeling is dat er een stukje voedsel in zijn etensbakje valt. Dit gedrag had dus een positief effect en verwacht mag worden dat de rat al gauw weer het handeltje in zal drukken.

In de kooi bevindt zich echter ook een ander handeltje. Wanneer de rat daarop drukt, krijgt hij een elektrische schok. Dit was dus een negatief gevolg en de rat zal in de toekomst vermijden dit tweede handeltje in te drukken. Operationeel conditioneren is dus ongeveer hetzelfde als dressuur door middel van straf en beloning.

Meetbare invloeden

Waarom vond men deze experimenten nu zo interessant voor de psychologie? Omdat alles hier zo duidelijk lijkt. De gedragingen en reacties van de rat zijn observeerbaar. De invloeden, omstandigheden of condities die deze reacties teweegbrengen, zijn eveneens waar te nemen en bovendien nog experimenteel manipuleerbaar. Het toedienen van schokken en brokjes voedsel kan naar willekeur geregeld worden en de gevolgen hiervan op het gedrag van de rat exact geregistreerd.

Door dit eenvoudig mechanisme van operationeel conditioneren te gaan gebruiken voor de psychologie van de mens hoopte men zijn gedrag te kunnen verklaren in termen van meetbare invloeden van buitenaf zonder enige behoefte tot introspectie.

Over de tekortkomingen van deze theorie is door anderen al veel en afdoende geschreven, zodat ik hun argumenten hier niet zal herhalen. Ik wil alleen de consequenties schetsen van deze theorie voor het beeld van de mens.

Op de eerste plaats betekent Skinners theorie de afrekening met de autonomie van het individu. Het innerlijk leven van de mens is verdwenen, de geest is in naam van de objectiviteit afgeschaft. Slechts het uiterlijk telt want er wordt alleen gelet op observeerbare gedragingen.

Het gedrag is bij de behavioristen bovendien altijd een functie van de omgeving. Dat wil zeggen dat het gedrag het resultaat is van de uiterlijke omstandigheden waarin de mens zich bevindt. De mens bedenkt niets zelf, maar past zich aan bij de situatie. Leren hoe je aan te passen is voor Skinner de belangrijkste taak in het leven.

De functionele samenhang tussen omgeving en gedrag betekent ook dat het gedrag door de externe condities volledig gedetermineerd is. De mens handelt niet uit innerlijke oorzaken, maar reageert op prikkels uit de omgeving. En wanneer bepaalde gedragingen voor ons nog onverklaarbaar zijn, dan is dat niet omdat ze uit duistere of onberekenbare motieven voortkomen, maar omdat de wetenschappelijke psychologie er nog niet in geslaagd is

[p. 940]

precies het verband tussen invloeden uit de omgeving en reacties van de mens aan te geven.

Belangrijke oorzaak van dit ontbreken van wetenschappelijk inzicht is volgens Skinner het vooroordeel van traditionele humanisten tegen zijn theorie. Veranderde mythes over de vrije wil en de onvervreemdbare waardigheid van het individu staan de behavioristische psycholoog in de weg.

In een wereld waar al het gedrag causaal gedetermineerd is door de condities van de omgeving, bestaan uiteraard geen overbodige feiten, zinloze gebeurtenissen, absurditeiten en redeloze daden. Chaos en onzekerheid zijn buiten de deur gezet. Een middeleeuws vertrouwen in de solide ordening van het bestaan wordt ons in de twintigste eeuw weer door de wetenschappelijke psychologie gegarandeerd. Alleen in volledige passiviteit zou de mens zijn vrijheid kunnen bewaren. Zo gauw hij begint te leven en te leren, zo gauw hij ervaring opdoet, staat de mens geen andere mogelijkheid open dan zich aan te passen.

Wel is het voor de mens in de huidige wereld een probleem wàt hij moet gaan leren omdat de kans vrij groot is dat hij zijn verworven kennis niet kan gebruiken in nieuwe en onverwachte situaties. De mens brengt immers niets van zichzelf mee, maar is afhankelijk van de omstandigheden waarin hij verkeert. In een snel veranderende maatschappij zullen mensen zich dus regelmatig prepareren op situaties die ze in werkelijkheid nooit zullen ontmoeten, en geconfronteerd worden met problemen waarmee ze niets weten te beginnen. Reductie van de pluriformiteit van de wereld is hier dus de aangewezen weg en de taak van de psycholoog is duidelijk. Hij moet onze hele cultuur opnieuw gaan ontwerpen.

Manipulatie

Cultuur is voor Skinner geen geestelijke traditie, maar het arrangement van externe condities in de maatschappelijke werkelijkheid waardoor onze gedragspatronen bepaald worden. De psycholoog moet door middel van manipulatie van de omgeving de cultuur zo herordenen dat de gewenste gedragspatronen te voorschijn komen. Welke gedragspatronen zijn wenselijk? Die gedragspatronen die de overlevingskansen van de cultuur vergroten. Deze omgevingsmanipulatie gaat natuurlijk uit van het principe van het operationeel conditioneren, wat, ongeacht terminologische subtiliteiten, nog altijd betekent: dressuur door middel van straf en beloning. De Skinneriaanse mens beweegt zich dan ook, permanent bedreigd door straffen, in een wereld waar alles een prijs heeft. ‘Wat krijg ik ervoor’, is de vraag die deze mens zich onophoudelijk moet stellen. Het enige dat telt, zijn de gunstige of ongunstige effecten van zijn handelingen. Niet toevallig is het meest genoemde voorbeeld in de behavioristische literatuur het kleine kind, dat al naar gelang zijn braafheid billekoek of snoepgoed krijgt. Het gedrag van

[p. 941]

volwassenen wordt doorgaans ‘positief bekrachtigd’ door dollarbiljetten en de gokautomaat is een apparaat waarmee de principes van het operationeel conditioneren treffend kunnen worden geïllustreerd.

Daarnaast vormen gevangenis of concentratiekamp door de daar aanwezige totale fysieke controle, gecombineerd met sterke dreiging van straf en terreur, bij uitstek omgevingen waar de Skinneriaanse theorie van operationeel conditioneren tamelijk succesvol toepasbaar is.

Dat er wat ‘onsympathieke’ kanten aan zijn theorie verbonden zijn, daar is ook Skinner zelf wel van overtuigd, maar hij meent dat we iets voor de vooruitgang over moeten hebben. Vooruitgang is Skinners categorische imperatief. Vooruitgang is boven elke discussie verheven en de psychologie moet haar plaats opeisen in de rij van wetenschappen die deze vooruitgang zullen tot stand brengen.

Maar waar gaat die vooruitgang eigenlijk naar toe? Naar het Skinneriaanse Utopia, waarin de mensen geheel onder controle van de resultaten van hun eigen gedrag zijn gekomen. Een soort ultra-efficiënte wereld met een optimale verhouding tussen straf en beloning. Ik vertelde reeds dat Skinner als romanschrijver is begonnen, maar bij gebrek aan literair talent snel naar de psychologie is overgestapt. Maar zelfs voor een Skinner zijn bepaalde eigenschappen kennelijk nooit meer af te leren.

In het Utopia van Skinner zal het individu als autonoom organisme verdwenen zijn en plaats gemaakt hebben voor een zichzelf controlerende menselijke soort. Het individu wordt een onzelfstandig pluisje in een wereldbreed organisch tapijt. De dood wordt eenvoudigweg overwonnen door het individu van te voren al af te schaffen. Een animistische omgeving is het eindpunt van de geschiedenis en tevens de terugkeer naar een mythologische oertijd waarin de mensheid, net als het pasgeboren kind, nog geen onderscheid maakt tussen zichzelf en de buitenwereld.

Bekende geluiden

Wie denkt dat ik hier maar iets verzonnen heb zal zich door het dorre proza van Skinners boek Beyond Freedom and Dignity moeten werken om te zien dat ik, zonder de camouflage van pretentieuze pseudo-wetenschappelijke terminologie, de consequenties die zich uit Skinners theorie laten trekken (en die Skinner ook grotendeels zelf trekt) op eenvoudige manier heb weergegeven. Men kan deze theorie bestrijden op wetenschappelijke gronden, men kan de theorie uit morele overwegingen afkeuren, maar de vraag die overblijft is: Hoe herkenbaar is de Skinneriaanse visie op de mens? Klonken er bij de beschrijving van Skinners psychologie toch niet veel bekende geluiden? Kwamen we er geen opvattingen tegen die op de een of andere manier centraal staan in het denken over de mens? Is Skinner niet een beetje de buikspreker van onze slechte natuur? Laat ik nogmaals een paar

[p. 942]

punten opsommen.

De mens zonder inhoud, zonder eigenschappen, zonder essentiële kern is een vaste verschijning geworden in literatuur en sociologie. De onzekerheid van het individu over zijn eigen identiteit neemt grote vormen aan. De vrees en overtuiging gemanipuleerd te worden door overheid of ‘verborgen verleiders’ is alomtegenwoordig. Mensen die een druk bestaan leiden uiten de klacht geleefd te worden door de eisen die de buitenwereld hun stelt. Het taalgebruik van sommige mensen wekt sterke associaties met de geconditioneerde reflex. Het gedrag van velen doet aan dat van een slordig geprogrammeerde robot denken.

Meer dan ooit speelt in het onderwijs de vraag waarvoor de mensen nu eigenlijk opgeleid worden. We leven in een maatschappij waar een overheersend belang wordt gehecht aan de effecten van het gedrag, terwijl de onzichtbare intenties hoogstens met de mond worden gewaardeerd. De invloed die straf en beloning op onze samenleving hebben, is zo groot dat we ons een maatschappij zonder die factoren nauwelijks kunnen voorstellen. Er bestaat geen politieke groepering die ronduit tegen de vooruitgang is. Bijna iedereen verafschuwt onzekerheid en meent dat het gedrag van het individu in het algemeen aan beperkingen onderhevig dient te zijn.

Zijn we met zijn allen toch niet meer Skinneriaan dan we zouden wensen? Dat zou dan niet best zijn, want vooral de politieke consequenties van Skinners Utopische visie zijn verontrustend. Skinner is er namelijk van overtuigd dat de mens tot alles in staat is. Te vrezen valt dat hij daar voor een belangrijk deel gelijk in heeft.

Mr. Kurtz, de hoofdpersoon van Joseph Conrads Heart of Darkness, personificatie van alle verschrikkingen die in de twintigste eeuw mogelijk bleken, meende eveneens dat er geen beperkingen waren aan de vermogens van de mens. Ook hij had ‘geweldige plannen’ en stond aan de vooravond van ‘grootse dingen’. Toch eindigde hij als koning van de kannibalen. De gedachte dat voor de mens alles mogelijk is, ligt ten grondslag aan alle sociale utopieën en totalitaire ideologieën. De zin waarmee Skinners boekje eindigt: ‘We have not yet seen what man can make of man’, klinkt in het licht van de recente geschiedenis wel heel sinister.

Te simpel

Toch geloof ik niet dat Skinners recept voor een totaal controleerbare cultuur op dit moment enige kans van slagen heeft. Daarvoor is zijn behavioristische theorie, ondanks het megalomane zelfvertrouwen van de auteur, op de eerste plaats te simpel. Het meest opvallende van een behavioristisch geschrift is de onbenulligheid van de voorbeelden ter verklaring van de terminologie. Een terminologie die wemelt van de tegenstrijdigheden. Belangrijker is echter dat de huidige maatschappij veel te pluriform en chaotisch is

[p. 943]

om door enige techniek van controle en totale manipulatie beheerst te worden.

Het is echter wel goed te bedenken dat de toepasbaarheid van een sociaal-wetenschappelijke theorie in principe op twee manieren verbeterd kan worden. Op de eerste plaats door de theorie opnieuw te formuleren. Op de tweede plaats door het gebied waarop de theorie van toepassing is te beperken. Wat dit laatste betreft: er zijn uiteindelijk maatschappijen te bedenken waarvoor de theorie van het operationeel conditioneren heel goed opgaat, maar te hopen valt dat jonge psychologen en sociologen, teleurgesteld door het uitblijven van succes in hun vak, hier niet op een gevaarlijk idee gebracht worden.