Streven. Jaargang 31

[p. 429]

De conceptkunst voorbij:
Dennis Oppenheim
Jo F. Du Bois

Wie schwer fällt mir zu sehen was vor meinen Augen liegt!
(Ludwig Wittgenstein)

Rond het midden van de jaren zestig zette zich vooral in de USA een kunstrichting door die een veelheid aan artistieke activiteiten omvatte en met de term Conceptual Art (Concept Art, Ideeënkunst, Kunst im Kopf) werd aangeduid. De zuiverse Conceptkunst kenmerkt zich door een uitgesproken abstracte denkwijze; zij wil bewust afstand doen van de waarneembare vorm, om de inhoud (idea, feeling) zo nauwkeurig en zo zuiver mogelijk mee te delen. De meeste conceptualisten hebben zich meestal beperkt tot het formuleren van wat de kunst of het kunstwerk diende te zijn en bedienden zich hoofdzakelijk van taalelementen (woorden, zinnen, structuren, semantics e.d.m.).

Zo werd de traditionele esthetica zonder meer op de helling gezet en kwam een totaal nieuwe benadering van de kunst en de esthetische ervaring op de voorgrond. Carl Andre, Robert Barry, Hanne Darboven, Joseph Kosuth, Sol LeWitt, Walter De Maria, Bruce Nauman, Dennis Oppenheim, Robert Smithson, Keith Sonnier, Lawrence Weiner en William T. Wiley waren de baanbrekers. In Europa brak de Conceptkunst voorgoed door na de ophefmakende tentoonstelling die in 1969 door Harald Szeemann werd georganiseerd in de Berner Kunsthalle onder de titel Live in your Head. When Attitudes Become Form. In Nederland zouden vooral Jan Dibbets en Ger van Elk, in België Marcel Broodthaers¹, Jacques Charlier, Bernd Lohaus en Panamarenko² het conceptualisme aanhangen en er vaak nieuwe verrassende wendingen aan geven.

Niet alle conceptkunstenaars beperkten zich tot de zuivere formulering van het kunstwerk en tot de taal-als-kunst. In de U.S.A. hebben vooral Bruce Nauman en Dennis Oppenheim deze abstraherende beperking doorbroken en voortdurend de uitdrukkingsmogelijkheden van de conceptkunst verbreed. Natuurlijk vertrokken ook zij van een begrip, een idee, een taalstructuur (wat wij in de klassieke kunstbenadering de inhoud noemen), maar zij

1 Cfr. A. De Decker, Marcel Broodthaers, in Streven, mei 1977, blz. 724-730.

2 Cfr. Jo F. Du Bois, Panamarenko of de droom van een Self-made Ingenieur, in Streven, juli 1976, blz. 973-920.

[p. 430]

zetten die idee in een zintuiglijk waarneembare gestalte, activiteit of vertoning (performance) om. Zij de-rationaliseerden gedeeltelijk de conceptkunst en gaven aan de zuivere idee van het werk opnieuw een waarneembare vorm omdat, zo meenden zij terecht, de overdracht van de artistieke beleving (feelings) daardoor beter verwezenlijkt wordt.

In het oeuvre van Dennis Oppenheim ontdekken wij een kunstenaar die zich opnieuw bewust wil worden van de zelfidentiteit van de individuele mens. In de creatieve daad die elk artistiek gebeuren is, tracht hij zichzelf te situeren in de tijd en de ruimte. Vooral zijn eerste werken, zijn Grondwerken, ook Land Art genoemd, getuigen van dit streven. De ontmoeting van de mens met zichzelf is mede ook de confrontatie met de begrenzing van het individuele bestaan, begrenzing die juist door tijd en ruimte bepaald wordt. Mijn levensduur is beperkt, verloopt tussen geboorte en dood; bovendien kan ik slechts op één bepaalde plaats zijn of me slechts in één bepaalde ruimte bewegen. Vrij vlug ontstaat bij Dennis Oppenheim het verlangen deze grenzen te doorbreken, de zelfidentiteit uit te breiden door die individuele begrenzing op een of andere manier te bezweren. Zo ontstonden in het begin van de jaren zeventig werken als Identity Stretch, Indirect Energy Distribution, Situation Feed Back, Energy Displacement, Polarities, e.d.m. Dennis Oppenheim gaat ervan uit dat het overschrijden van de individuele identiteit mogelijk wordt door overdracht van de energiestroom, de meest innerlijke, meest geestelijke kracht van de menselijke persoon. Het laten doorstromen van deze energie kan zowel in de ruimte gebeuren door activiteiten te laten verlopen die door de artiest van op afstand geleid worden, als in de tijd door de energie van overledenen weer op te nemen of de eigen energie in zijn kinderen over te brengen. Over dit uitzonderlijk boeiend oeuvre had ik met de artiest zelf een interessant gesprek, waaruit blijkt dat voor Dennis Oppenheim de kunst een totaal andere functie heeft dan die wij haar uit de klassieke traditie toekennen. Zij wordt een instrument waarmee de hedendaagse mens zichzelf probeert te situeren in een totaal veranderd levensbeeld om zo, de lichamelijke begrenzingen overstijgend, een meer geestelijke, buiten de tijd staande existentie te benaderen.

Dennis Oppenheim werd in 1938 te Mason City, Washington, U.S.A. geboren; hij leeft met zijn vrouw en twee kinderen in New York, 54 Franklinstreet. Wij geven hier een korte beschrijving van zijn voornaamste werken die in het interview ter sprake komen. Voor verdere informatie verwijzen we naar de opgegeven bibliografie.

Annual Rings (Jaarringen), 1968, Fort Kent, Maine, U.S.A./Canada. - Aan beide zijden van de St.-John River, de grens tussen twee staten, trekt D. Oppenheim in de sneeuw zes concentrische cirkels, gelijkend op de jaarringen van een boom. Als de dooi intreedt, verdwijnt het werk. Vorm van Land Art, Grondwerk.

[p. 431]

Energy Displacement (Energieverplaatsing), 1970, Art Department, University of Wisconsin. - Een stel artiesten zwemt, op aanwijzing van Oppenheim, 50 meter vrije slag. De finish wordt fotografisch vastgelegd. De deelnemers krijgen een plaats toegewezen in het Ambassador Theater, 215 West 49th street. Hun plaats wordt bepaald door hun ligging bij de finish van de zwempartij.

Situation Feed Back (Terugkoppelingssituatie), 1971, film. - Oppenheim trekt lijnen op de rug van zijn zoontje die dezelfde lijnen op vaders rug tekent, alleen op grond van de tactiele ervaring die hij opvangt. De bewegingen van Oppenheim worden overgebracht in het zintuiglijk beleven van het kind.

Polarities (Polariteiten) 1972. East Hampton N.Y. - Op vergrote schaal wordt met rode magnesiumlampen de tekening gereproduceerd die Oppenheims vader achteloos neerpende op het ogenblik dat hij, tijdens een telefoongesprek, aan een hartinfarct overleed. Grondwerk, Land Art.

Indirect Energy Distribution (Indirecte energieoverbrenging), 1971. - Performance met zijn dochterje dat in een boom aan een tak hangt. Voor verdere beschrijving, cfr. het interview.

Ground Gel (Grondgelei), 1972, diareeks - Oppenheim houdt zijn dochter bij de uitgestoken armen vast en tolt rond, steeds maar vlugger. Tot de beide figuren voor het oog van de toeschouwer slechts in één, ongedifferentieerde ovaalvorm overvloeien.

Long Island Railroad (Long Islandspoorlijn), 1973. - Twee speeltreintjes doorlopen twee verschillende ovale banen die elkaar in het middelpunt kruisen. Op welk ogenblik zullen zij tegen elkaar aanbotsen?

Attempt to Raise Hell (Poging om een scène te maken), 1974. - Een pop met loden kop zit in een cirkelvormig vlak en neigt het hoofd, zoekend naar een bronzen klok die op de gepaste hoogte hangt. Herhaaldelijk, maar volgens een niet te voorzien ritme, slaat de pop het hoofd hard tegen de rand van de klok en verwekt zo een schrille, helse klank. Cfr. het interview.

Lecture I (Lezing 1), 1976, Venetië, Biënnale 76. - De beschrijving van deze performance op blz. 43, noot 3 en volledige tekst op blz. 441-444.

Bibliografie

Naast de algemene werken i.v.m. Conceptkunst vermeld, cfr. vooral: Catalogus Documenta 5, Kassel, 1972 met uitvoerige bio-bibliografische gegevens; La Biënnale di Venezia B 76, II, pp. 58 en 59; catalogus Dennis Oppenheim, Paleis voor Schone Kunsten, Brussel, 1975 met teksten van Jean-Pierre Van Tieghem en Vincent Baudoux; en Irmeline Lebeer, Dennis Oppenheim, le Corps de l'Oeuvre et l'Oeuvre du Corps, in Art Vivant, 40, juni 1973, pp. 13-15.