Streven. Jaargang 31

[p. 112]

Economische geschiedenis: een vergelijking van methoden
P.H. Friedman

Bij het beoefenen van de economische geschiedenis als wetenschap was het de gewoonte feiten en gegevens te verzamelen net zolang totdat het mogelijk was daaruit min of meer algemene conclusies te trekken. Daarbij trachtte men een zo breed mogelijk vlak van economische activiteit te analyseren. De beschrijving van de feiten vormde daarbij een minstens zo belangrijke doelstelling als de verklaring ervan.

Dit betekende wel dat hoogstens een scherp beeld werd verkregen van een bepaalde historische ontwikkeling. Een overmaat aan feitenmateriaal moest het gevaar van te enge gezichtspunten uitbannen. De nauwkeurigheid van het onderzoek moest borg staan voor een gedetailleerd inzicht in de bestudeerde periode.

De laatste tijd is er een nieuwe methode van economische geschiedbeoefening opgekomen, die afwijkt van de werkwijze die hierboven is beschreven. De nieuwe economische geschiedenis (ook wel cliometrie of econometrische geschiedenis) kenmerkt zich door een uitdrukkelijke toetsing van ingevoerde veronderstellingen. Er wordt daartoe een veronderstelling geformuleerd met betrekking tot een bepaalde gebeurtenis, een omstandigheid of een oorzakelijke relatie in het verleden. Vervolgens wordt getracht de geformuleerde veronderstelling te toetsen. Pas met die bedoeling voor ogen komt het onderzoek naar de feiten aan de beurt. Er liggen hier duidelijk parallellen met de methode van de economische wetenschap zelf. De moderne economie tracht oorzaken en gevolgen te vatten in een theoretisch model van de werkelijkheid en gaat vervolgens die samenhangen verifiëren met behulp van statistische methoden. Bij een redelijke uitkomst kan vervolgens worden getracht het model te gebruiken voor het nabootsen van veranderingen van achterliggende omstandigheden of van gevoerd beleid. De methode van de moderne economische wetenschap wordt overgeplant op de economische geschiedenis door middel van het invoeren van veronderstellingen die met de feiten in strijd zijn. Dat wil zeggen dat wordt nagegaan wat er gebeurd zou zijn als de omstandigheden niet geweest waren zoals zij wel waren. Door dat werken met veronderstellingen die met de feiten in strijd zijn alsmede door uitdrukkelijke theoretische bewijsvoering

[p. 113]

en door veelvuldig terugvallen op de statistische analyse onderscheidt de nieuwe economische geschiedenis zich van de traditionele. Soms betekende dat slechts een uitbreiding, maar soms ook een weerlegging van sinds jaar en dag gehuldigde standpunten. Een uitbreiding is mogelijk doordat de nieuwe economische geschiedenis meer maken kan van de waarneembare gegevens. Historische gegevens lijden vaak aan gebreken als onvolledigheid, innerlijke tegenspraak en onnauwkeurigheid, als zij al beschikbaar zijn. De traditionele theorie trachtte de gebreken te compenseren door een overmaat aan materiaal. Als het materiaal er niet was, werd van onderzoek afgezien. De nieuwe benadering brengt een stuk theorievorming in, teneinde de lacunes op te vullen tussen het feitenmateriaal dat nodig is ten behoeve van de toetsing van bepaalde concrete veronderstellingen maar ontbreekt, en materiaal dat wel beschikbaar is maar geen betrekking heeft op het concrete probleem. De theorie heeft namelijk het vermogen om variabele grootheden met elkaar in verband te brengen.

De traditionele methode werkte niet met variabele grootheden maar was gewend uit te gaan van grootheden die een vaste waarde hadden aangenomen. Er werd aldus van een onelastisch wereldbeeld uitgegaan. Er werd - om een voorbeeld te noemen - voortgebouwd op vaste prijzen. De prijzen waren echter niet vast en omdat er ook een variabel verband is tussen prijs en hoeveelheid zijn de uitkomsten van de traditionele theorie onbetrouwbaar, behalve in die spaarzame gevallen dat zowel tijdreeksen van waargenomen prijzen als tijdreeksen van waargenomen hoeveelheden, aangeboden zowel als gevraagde, beschikbaar zijn.

Hachelijke zaak

De klassieke techniek was nog wel bruikbaar voor de analyse van een aantal detailproblemen, maar op grond van die theorie algemene conclusies trekken over oorzaak en gevolg is een hachelijke zaak. Die conclusies zijn nu juist zo belangrijk. Wat veroorzaakte groei, achterstand, depressie, inflatie, concentratie op de markt, mobiliteit van kapitaal en arbeid, inkomensverdeling, internationale betrekkingen, voorspoed of achteruitgang? Onze belangstelling voor deze vraagstukken hangt samen met de betekenis van conclusies uit de geschiedenis voor de besluitvorming vandaag. Daartoe is inzicht in het gedragspatroon in een samenleving nodig. Technieken die reacties in de gedragssfeer verwaarlozen en uitgaan van grootheden met een vaste waarde kunnen ons daarbij nauwelijks diensten bewijzen. De betekenis van de veronderstellingen die met de feiten in strijd zijn is door de beoefenaren van de traditionele theorie aangevochten. Men beschouwde het als ‘science fiction’ toegepast op de economie of als een waardeloze achterwaarts gerichte economische prognose. De veronderstelling die met de feiten in strijd is komt echter voort uit onze grote belang-

[p. 114]

stelling voor zaken van oorzaak en gevolg. In de economie en zeker in de economische geschiedenis kunnen geen proeven worden gedaan om de relatie tussen oorzaak en gevolg te achterhalen. Wel echter is theorievorming mogelijk en kunnen empirische schattingen worden verricht. Ook op die manier kan inzicht in causaliteit worden verkregen. Een kenmerk van causaliteit is namelijk de exclusiviteit, in die zin dat het toeschrijven van oorzakelijkheid aan een factor impliceert dat omstandigheden zich zouden wijzigen als die factor werd gewijzigd. De gevolgen van uitschakeling of verandering van een factor kunnen door de theorie worden beredeneerd en dat kan een waardevol vervangingsmiddel zijn voor het doen van proeven. Een vervangingsmiddel dat uiteraard zijn beperkingen heeft. De beperkingen vloeien voort uit het tekortschieten van de economische analyse. Wij moeten niet trachten op de vraag naar de gevolgen van de tweede wereldoorlog een antwoord te zoeken door een aantal zaken te bekijken onder de veronderstelling dat Hitler op 1 januari 1939 was overleden. De daarvoor noodzakelijke nabootsing van politieke, maatschappelijke en economische factoren gaat de huidige vermogens van de sociale wetenschappen te buiten. Maar minder vergaande simuleringen zijn wel degelijk mogelijk en er is ook al ervaring mee opgedaan.

Wij kunnen dus geen proeven doen, maar wij kunnen wel proberen een vervangingsmiddel daarvoor te vinden in de vorm van theoretische redeneringen en empirische schattingen. Een eerste manier zou zijn het zoeken van een periode in de geschiedenis waarin de factor die onze belangstelling heeft gewekt, afwezig was of althans een veel geringer betekenis had. Die manier is echter nauwelijks verdienstelijker dan de traditionele methode. Het zal niet mogelijk zijn perioden te vinden die uitsluitend met betrekking tot die bepaalde factor verschillen.

Grondslag

Een tweede manier zou zijn de reacties op een verandering in de omstandigheden te beredeneren. Die reacties zullen hun grondslag vinden in theoretische en empirische overwegingen. Door het trachten inzicht in die overwegingen te krijgen, kan een verstandelijk experiment worden uitgevoerd dat beschikbaar feitenmateriaal hanteert om daar de waarde van variabele grootheden uit af te leiden.

Een klassiek voorbeeld van de traditionele methode van de economische geschiedenis betreft de rol van de spoorweg bij de groei van de Verenigde Staten in de vorige eeuw. De opbouw van het Amerikaanse spoorwegnet viel samen met een periode van een snelle economische groei van het land (1840-1890). Men ging er dus toe over de groei van het nationale inkomen aan de spoorwegen toe te schrijven. Van daar is het nog maar een kleine stap naar het uitsluitend op rekening van de spoorwegen stellen van die

[p. 115]

groei. Vanzelfsprekend was het louter samengaan van de verschijnselen voor de traditionele economische historicus niet voldoende. Niemand is bereid te geloven dat zonnevlekken oorzaak waren van conjunctuurgolven eenvoudigweg op grond van de parallelliteit. Er is een theorie en zelfs een geloofwaardige theorie nodig voor het met elkaar in verband brengen van twee verschijnselen. Voor wat de rol van de spoorwegen betreft, was een dergelijke theorie ook wel beschikbaar. Aan de spoorwegen werd een sleutelpositie toegedicht, omdat de waargenomen groei zich zonder de spoorwegen niet zou hebben voorgedaan. De vraag is nu of er geen alternatieve theorie kan worden opgesteld die het unieke karakter van de rol van de spoorwegen ter discussie stelt.

Van essentieel belang is de vraag naar de omstandigheden waaronder een bepaalde bedrijfstak een groei van het nationale inkomen teweegbrengt, die op andere wijze niet had kunnen worden gerealiseerd. Het antwoord op die vraag luidt dat de bedrijfstak slechts exclusieve betekenis in dit verband toekomt als er in het land een vraagtekort heerst en er van geen enkele andere bedrijfstak vraag uitgaat. Als de rest van de economie onderbezet was, dan zou wegdenken van de spoorwegen leiden tot het verminderen van produktie en van werkgelegenheid met het gehele aandeel van de spoorwegen daarin. Zou echter de rest van de economie volledig bezet zijn, dan zou wegvallen van vraag van de zijde van de spoorwegen slechts betekenen dat de aldus vrijkomende produktiefactoren elders zouden kunnen worden tewerkgesteld en aldaar kunnen bijdragen tot de groei. In een land dat als geheel sneller groeide dan de spoorwegsector afzonderlijk zou een dergelijke zinvolle mogelijkheid tot herallocatie van produktiefactoren zeker bestaan. Dit is ook van toepassing op de Verenigde Staten waar in die tijd een groot vraagoverschot heerste, dat wil zeggen dat de vraag naar de produktiefactoren arbeid en kapitaal het aanbod ervan verre overtrof.

Kostenbesparing

Beoefenaren van de nieuwe economische geschiedenis en met name R. Fogel en A. Fishlow hebben betoogd dat de bijdrage van de spoorwegen aan de groei beperkt blijft tot de kostenverlaging die voortvloeide uit de verzending van goederen per spoor. Die kostenbesparing mag niet worden overschat, want bij daadwerkelijke afwezigheid van spoorwegen zou het net van wegen en kanalen er ook anders (en beter) hebben uitgezien. Daar komt bij dat de kosten van het vervoer per spoor kunstmatig laag waren als gevolg van de overheidssubsidie die besloten lag in het tegen lage prijs beschikbaar stellen van gronden voor spoorwegaanleg. Fogel komt tot de conclusie dat slechts 5 tot 10% van de groei van het nationale inkomen per jaar aan de spoorwegen kan worden toegeschreven: dat er trouwens geen enkele nieuwe technische toepassing in de 19e eeuw van levensbelang was

[p. 116]

voor de economische ontwikkeling.

Recent onderzoek door beoefenaren van de nieuwe economische geschiedenis concentreerde zich op het jongere verleden en maakte gebruik van overwegend globale macro-economische modellen, dat wil zeggen modellen die de gehele economie beschrijven. Mijn eigen onderzoek heeft betrekking op aanleiding, oorzaak en omvang van de depressie in de jaren dertig. De gevestigde redenering ter zake luidt dat datering en diepgang van de depressie bepaald werden door een ineenstorting van de Amerikaanse effectenbeurs en een zwak bankstelsel zowel in de Verenigde Staten als in Europa, nog verergerd door onverstandige politieke maatregelen.

Mijn eigen onderzoek in dit verband had vooral betrekking op het droogvallen van de internationale handelsstromen. De hierboven genoemde hantering van modellen en toepassing van schattingstechnieken maakten er nadrukkelijk deel van uit. Elk van de belangrijke Europese landen slaagde er tijdens de depressie in de eigen betalingsbalans te verbeteren. Die verbetering werd gerealiseerd met behulp van handelsbelemmeringen (invoerrechten, contingenteringen etc.). Aangezien een verbetering van de betalingsbalans in het algemeen geacht wordt een stimulerende invloed te hebben op het nationale inkomen, is het verleidelijk in de omvang van de internationale handelsstromen eerder een gevolg te zien van de depressie dan een oorzaak. Als oorzaken werden monetaire factoren aangewezen. Analisten die de oorzaak zochten bij het opdrogen van de stromen van internationale handel - in Europa krompen die met 35% in - kregen geen aandacht.

Ter discussie

Het opnieuw ter discussie stellen van de gevestigde theorie leidde tot een verzoening van gezichtspunten. Als een land de betalingsbalans verbeteren kan, dan betekent dat een verhoging van het nationale inkomen. Als de betalingsbalans in evenwicht blijft en de stromen van internationale handel opdrogen, daalt het nationale inkomen. De gehele verbetering van de betalingsbalans in de jaren dertig werd geëffectueerd door middel van een inkrimping van internationale handel. Ik heb de verbetering van de betalingsbalans berekend die nodig geweest zou zijn om de vermindering van het nationale inkomen voortvloeiend uit het inkrimpen van de internationale handel op te vangen. Hiertoe werd een economisch model opgesteld met behulp waarvan het effect van alternatieve maatregelen van overheidspolitiek werd nagebootst. Met name werd een veronderstelling ingevoerd die niet in overeenstemming was met de feiten, de veronderstelling namelijk dat de overheidspolitiek die leidde tot indamming van de stromen van internationale handel, zou hebben ontbroken. Onder die veronderstelling bleken de nationale inkomens veertig tot zestig procent hoger uit te komen

[p. 117]

dan de feitelijk waargenomen nationale inkomens. De conclusie moet luiden dat een aanmerkelijk deel van de daling van de nationale inkomens tijdens de depressie op rekening komt van de in die dagen gevoerde politiek met betrekking tot de internationale handel. Het heersende standpunt dat in de handelspolitiek slechts een reactie zag, moet worden verworpen.

In de beide gegeven voorbeelden leidde beoefening van de nieuwe economische geschiedenis met behulp van economische modellen en kwantitatieve analyse tot resultaten die relevant zijn voor de economische politiek. De spoorwegliteratuur wijst op de problemen die rijzen indien men tracht de groei te stimuleren door onevenredig grote investering in op zichzelf staande projecten. Het namodelleren van de depressie brengt de sterke invloed aan het licht van de handelspolitiek op de inkrimping van het binnenlandse inkomen. Beide gezichtspunten zijn niet nieuw, maar dank zij de nieuwe economische geschiedenis kregen zij wel nieuw gewicht. De toepassing van de hulpmiddelen van de economische wetenschap rechtstreeks op historische vragen leidt tot uitbreiding en soms tot verwerping van gangbare conclusies.

De nieuwe economische geschiedenis wil geen beeldenstorm zijn, maar wel de veronderstelling met betrekking tot het verleden inpassen in gedetailleerde kwantitatieve economische modellen en onderwerpen aan getalsmatige en exacte toetsing aan de feiten. De resultaten ervan zullen bijdragen tot ons begrip van de ontwikkeling van het economische proces in de loop van de tijd.