Streven. Jaargang 31

[p. 105]

De sterfelijke mens en mijn eigen dood
Een fenomenologische beschouwing
Johan Verbeke

De jongste jaren is er een opvallende heropleving van de belangstelling voor de doodsproblematiek waar te nemen. Het meest nog in de praktijkgerichte literatuur, met name in geschriften die zich bezighouden met het vraagstuk van de stervensbegeleiding.¹ Maar vaak missen deze beschouwingen een wijsgerige onderbouw. Met dit artikel wilde ik een - bescheiden - bijdrage leveren om in dit tekort te voorzien.

Het best kunnen we misschien uitgaan van de vraag die in de stervensbegeleiding altijd weer centraal staat, de zgn. waarheidsvraag²: ‘Mag/moet ik aan de stervende meedelen dat hij stervende is?’. In de stervensbegeleiding als therapeutisch-praktische bezigheid hoort deze vraag thuis in een psychologische context. Psychologische voor- en nadelen van de mededeling moeten worden afgewogen. Maar die overwegingen laten wij hier buiten beschouwing. Wij willen de mogelijkheidsvoorwaarden van deze vraagstelling onderzoeken om zo de wijsgerige problematiek die eraan ten grondslag ligt, aan het licht te brengen.

Aanvaardt men de redelijkheid van de boven gestelde vraag, dan moet tevens de voor-onderstelling worden aanvaard, nl. dat de betrokkene niet weet dat hij stervende is, dat de dood hem nabij is. M.a.w. de vraag vooronderstelt in het hoofd van de stervende de niet-wetenschap van zijn dood en meer in het algemeen van zijn sterfelijk bestaan. Deze niet-wetenschap staat in schrille tegenstelling tot het universeel erkende feit, de oer-oude major van het aller-klassiekste van alle syllogismen: ‘Alle mensen zijn sterfelijk’. Toegespitst, komt de paradoxaliteit van de vraag dus hierop neer: ‘Mag ik de stervende datgene meedelen wat hij altijd al geweten heeft, nl. dat hij zal sterven?’. De paradoxaliteit van de stervende is dat hij weet en niet weet. Is hij dan de tragische figuur, van wie wordt gezegd dat hij wéét dat hij gedoemd is, maar zich gelukkig wáánt?

Het komt er nu op aan deze paradox tot haar ware dimensies te herleiden,

1 Ned.: De laatste levensfase, Ambo, 1972.

2 P. Sporken, Le droit de mourir, Brugge, 1974, pp. 103-114; Voorlopige Diagnose, Ambo, 1972³.

[p. 106]

in haar juiste perspectief te plaatsen. Daartoe moeten we beide polen van de paradox nader analyseren. Onmiddellijk wordt dan duidelijk dat het doodsbegrip dat in de twee polen huist, wezenlijk verschillend is. In het een en het andere geval komt een andere dood te voorschijn, de dood in de derde en de dood in de eerste persoon. De ‘dood van de mens’ en ‘mijn dood’ horen in twee geheel verschillende kennis- en ervaringswerelden thuis. Laten we beide horizonten van meer nabij verkennen:

-	De ‘dood van de mens’ is conceptualiseerbaar, is beschrijfbaar in coördinaten van tijd en ruimte. Het volstaat daarbij te herinneren aan het ‘waar, wanneer’ van de onderzoeksrechter. ‘Mijn dood’ daarentegen ontsnapt aan elke begripsmatige lokalisering, kan slechts benaderd worden in de beleving ervan zelf. ‘Mijn dood’ is een fundamenteel existentiële ervaring, een grondervaring, een ‘Grenzerfahrung’.^3
-	De tijd van de ‘dood van de mens’ is de tijd als variabele van de natuur, de metrische tijd. De tijd van ‘mijn dood’ daarentegen is mijn subjectieve tijd, de geleefde tijd.^4
-	De ‘dood van de mens’ is een natuurfenomeen, de zoveelste ‘toepassing’ van de universele wet der sterfelijkheid. De ‘dood van de ander’ neemt zijn plaats in in een natuurlijke rij van empirische gegevens. ‘Mijn dood’ daarentegen lijkt veeleer op een meta-empirisch fenomeen, zelfs geen fenomeen meer maar een mysterie.
-	De ‘dood van de mens’ is noodzakelijk en is daarom een vertrouwde aangelegenheid. ‘Mijn dood’ is onbegrijpelijk, ongerijmd, vreemd en is daarom een uitdaging, een ergernis, een ‘skandalon’.^5 ‘Mijn dood’ is contingent en eigenlijk accidenteel.^6
-	De ‘dood van de mens’ is de dood in de derde persoon, het is de platoonse dood, de dood vanuit het standpunt van de onaandoenlijke waarnemer; het is de dood van de vertroostende stoïcijn, of van de filosofie als anti-tragische wijsheid. ‘Mijn dood’ in de eerste persoon is de geheel en al doorleefde dood.

3 K. Jaspers, Philosophie, II, Berlin, 1932, p. 250.

4 G. Bachelard, La dialectique de la durée, Paris, 1950, p. 33.

5 G. Marcel, Homo viator, Paris, 1944, p. 211.

6 E. Morin, L'homme et la mort, Paris, 1976, p. 72.

Ervaring

Uit deze intuïtieve en daarom voorlopige formuleringen laat zich reeds voorvoelen dat het ‘weten van de dood van de mens’ van een heel andere aard is dan het ‘weten van mijn dood’. Terwijl het eerste nog naar een theorie schijnt te verwijzen, blijkt dit niet het geval te zijn voor het ‘weten van mijn eigen dood’. Hier komt een directe - moeilijk onder woorden te bren-

[p. 107]

gen - existentiële ervaring in het spel.

Vooraleer nochtans op deze ‘kennistheoretische’ vraag in te gaan - de vraag dus hoe het weten van de dood van de mens en het weten van mijn eigen dood moet worden gekwalificeerd, hoe de dood van de mens en mijn dood door mij intellectueel worden gevat - lijkt het aangewezen die intuïtieve formuleringen iets scherper te stellen. Daartoe proberen we het vage geheel van kenmerken die we tot nog toe antithetisch tegenover elkaar hebben gezet, onder een beperkt aantal categorieën onder te brengen.

‘Mijn dood’ is de dood van degene die zegt ‘ik sterf’ - als zo'n uitspraak ooit al door iemand kan worden gedaan - m.a.w. het is de dood van degene die het werkwoord sterven vervoegt in de eerste persoon enkelvoud van de tegenwoordige tijd en daarbij, enigszins parallel aan een performatieve uitspraak, feitelijk doet wat hij zegt te doen. Daarin treden drie karakteristieken naar voren die bepalend zijn voor het onderscheid tussen de ‘dood van de mens’ en ‘mijn dood’:

1 De effectiviteit van het gebeuren: het feitelijke sterven. De abstracte en begrippelijke kennis van de sterfelijke conditie van de mens wordt in mijn dood gerealiseerd, verwerkelijkt. De conceptuele mogelijkheid van de dood van de mens wordt in mijn dood effectiviteit, ervaring.

2 Het hier en nu (de imminentie) van het gebeuren. Mijn dood is altijd nu, op dit ogenblik. De dood van de mens wordt hetzij retrospectief in het verleden gesitueerd (‘hij is gestorven’), hetzij prospectief in de toekomst geprojecteerd (‘hij zal sterven’): in beide gevallen gaat het niet over de ‘moribundus’ (de stervende), maar over de ‘mortalis’ (de sterveling) of de ‘moriturus’ (hij die zal sterven).

3 De ik-betrokkenheid (de egocentriciteit) van het gebeuren: het ik, de eerste persoon enkelvoud. De dood in de eerste persoon is de dood van hem die een en al mede betrokken en getrokken wordt in de dood zelf. Elk perspectief ontbreekt: ik zit in de dood.

Deze kenmerken, die weliswaar constitutieve bestanddelen zijn van het concept ‘mijn dood’, geven nochtans niet ten volle rekenschap van de betekenis ervan, zoals deze boven voorlopig en intuïtief werd benaderd. Met name is tot nog toe niet duidelijk geworden dat ‘mijn dood’ op de eerste plaats een ervaring is, en wel een grenservaring met alle connotaties die door dit begrip worden opgeroepen, en waarom ‘mijn dood’ onbegrijpelijk is, ongerijmd en vreemd, waarom hij een uitdaging, een skandalon is, waarom hij contingent en eigenlijk accidenteel is. ‘Mijn dood’ in zijn volle betekenis omvat meer dan wat er tot nog toe van gezegd werd. Laten we dit ‘meer dan’, dit surplus nader bekijken.

Onverzoenbaar

Aan de bron van ‘mijn dood’ als grenservaring ligt hetgeen Camus zou

[p. 108]

noemen ‘un divorce’, een splitsing, een samengaan van twee onverzoenbare gegevens en het is het ‘bewustzijn’ van deze incompatibiliteit dat de tragische dimensie van de dood naar voren zal laten treden. Een genetische beschrijving, een beschrijving van de totstandkoming van deze spanning die aan ‘mijn dood’ ten grondslag ligt, kan dit duidelijk maken.

De cognitieve positie van de sterveling is die van de onbevooroordeelde toeschouwer. Het is de positie van een afstandelijk denken, van het denken met perspectieven. Alle mensen zijn sterfelijk; Socrates is een mens; dus Socrates is sterfelijk. Dat Socrates sterft, of dat X en Y sterven, goed, maar ik sterf niet. Ik ben Socrates niet, noch X, noch Y. Ik ben een unieke biografie. Weliswaar geldt ook navolgend syllogisme: Alle mensen zijn sterfelijk; ik ben een mens; dus ik ‘zal’ sterven. Doch ook hier is het gehanteerde doodsbegrip de ‘dood van de ander’.

De kenniservaring van de dood - de manier waarop het kennisobject ervaren wordt door het kennende subject, m.a.w. het impact van het object op het subject - is hier gekenmerkt door gelatenheid, vrijblijvendheid. We weten wel dat we sterfelijk zijn, maar uiteindelijk geloven we het niet, eigenlijk trekken we er niet de nodige consequenties uit. Zoals gezegd, is het een weten dat ons handelen onberoerd laat.

Dit kan wellicht het best verduidelijkt worden aan de hand van het in de wijsgerige traditie gemaakte onderscheid tussen ‘convaincre’ (overreden) en ‘persuader’ (overtuigen). Rousseau zei: ‘Ce n'est rien de convaincre un enfant, si l'on ne sait le persuader’, m.a.w. wat baat het kinderen tot het inzicht te brengen dat dit of dat goed of slecht is (d.i. ‘convaincre’ als dat inzicht alleen maar inzicht blijft en geen weerslag heeft op hun feitelijke handelen (d.i. zij zijn niet ‘persuadés’). Zo ook is het gesteld met onze kennis van de dood als stervelingen: wij weten dat de dood ginds als onontkoombaar einde voor ons staat - wij zijn ‘convaincu’ van de kennis van de dood - maar uiteindelijk doen wij alsof de dood ons niet raakt - wij zijn niet ‘persuadé’. Het doodsconcept dat wij als stervelingen hanteren is het concept ‘dood van de mens’. De mens sterft, niet wij. Deze positie van de sterveling wordt goed gekarakteriseerd door Jankelevitch: ‘La mort, chacun sait cela, est quelque chose qui n'advient qu'aux autres’, de dood is iets dat alleen anderen overkomt.⁷⁸ Wij wanen onszelf onsterfelijk. Doordat wij àls stervelingen alleen maar met het concept ‘dood van de mens’ omgaan, sluiten wij de mogelijkheid van onze eigen dood kennismatig a priori uit: ‘nous sommes embarqés’ zei Pascal. Er is dus: vrijheid van de dood.

7 Ch. Perelman & L. Olbrechts-Tyteca, Traité de l'argumentation, Paris, 1958, p. 35.

8 V. Jankelevitch, La mort, Paris, 1966, p. 9.

[p. 109]

De stervende

De stervende is op de eerste plaats hij die zich het denken van de sterveling heeft eigen gemaakt: sterven is een zaak van alle anderen, niet van mij. Doch wat de sterveling precies tot stervende maakt, is dat hem in het stervensuur (en dit begrip wordt hier symbolisch gebruikt) de zware mededeling wordt gedaan dat de dood hemzelf, hier en nu, als effectief gebeuren bedreigt; dat deze dood niet langer de ‘dood van een ander’, doch ‘zijn dood’ is. Het effectieve, imminente en egocentrische karakter van ‘mijn dood’ brengt mij als stervende in diepe vertwijfeling: ‘Mea res agitur’, het gaat om mij.

De ‘divorce’ tussen de mij als sterveling voorgespiegelde vrijheid van de dood en de mij nu in mijn bewustzijn van de dood geopenbaarde noodwendigheid van de dood brengt de diepmenselijke doodservaring als grenservaring op gang. De stervende is een tragische figuur. De spanning tussen de twee onverzoenbare termen van de tegenstelling, vrijheid en noodwendigheid van de dood, is de uitdrukking van deze specifieke heterogeniteit⁹ die Jaspers verantwoordelijk stelt voor het optreden van de ‘Grenzsituation Tod’. De tragische held is degene die deze situatie maximaal op zich neemt. Wetend gedoemd te zijn, waant men zich gelukkig, zo zeiden we boven; en ook: wetend dat de dood als onontkoombaar einde voor ons staat, doen wij alsof deze dood ons niet raakt. Dit ‘wanen’ en dit ‘doen alsof’ bevatten in kiem reeds de tragische dimensie die zich nu voor de stervende openvouwt. De stervende wordt het slachtoffer van zijn eigen sofisme, waarmee hij als sterveling wist te leven. Daarom waren de hoop - want wat betekent het te hopen daar waar het verhoopte ontbreekt - en de frivoliteit van het ‘divertissement’ - ‘Les hommes n'ayant pu guérir la mort, la misère, l'ignorance, ils se sont avisés, pour se rendre heureux, de ne point y penser’¹⁰ (‘Aangezien de mensen de dood, de ellende, de onkunde niet konden verhelpen, zijn ze op het idee gekomen - teneinde gelukkig te kunnen worden - om er maar helemaal niet aan te denken.’) - de incarnatie en a.h.w. de voorafbeelding van wat zich in het stervensuur als diep-menselijk beleefde tragedie openbaart. De cognitieve positie van de sterveling, die wij karakteriseerden als het standpunt van de ‘onbevooroordeelde toeschouwer’ en wiens kennis van de dood vrijblijvend en gelaten bleek, maakt nu plaats voor het standpunt van het ‘mea res agitur’, ‘het gaat om mij’, het standpunt van waaruit de kennis van de dood alleen nog door de beleving van ‘mijn dood’ kan worden bereikt: ‘Um Lebendiges zu erkennen, müssen wir uns am Leben beteiligen’.¹¹ Omdat zij een is met de beleving zelf en

9 J. Monnerot, Les lois du tragique, Paris, 1969, p. 11.

10 Pascal, Pensées, (ed. L. Lafuma), Paris, 1962, p. 85.

11 V. von Weizsäcker, Pathosophie, Göttingen, 1956, p. 123.

[p. 110]

daarom niet verwoordbaar, verwijst deze kennis naar dat soort waarheid waarvan Gadamer zei dat zij zich slechts in grenssituaties openbaart.¹²

Tegenover het anonieme doodsconcept van de sterveling staat de wijze waarop de stervende zijn dood denkt, voorstelt en uiteindelijk beleeft. Deze beleving groeit vanuit de verscheurdheid tussen de mij als sterveling voorgespiegelde vrijheid van de dood en de mij nu als stervende onontkoombaar opgedrongen noodwendigheid van de dood. ‘Mijn dood’ komt mij daardoor als ongewenst en onaanvaardbaar voor. Het doodsbegrip van de stervende roept noodgedwongen het doorleefde karakter van de menselijke sterfelijkheid op. Tegelijk noodzakelijk en onaanvaardbaar kan ‘mijn dood’ slechts adequaat beschreven worden binnen de pathische categorie van het ‘moeten’, deze ‘Karfreitag des menschlichen Daseins’, de ‘Goede Vrijdag van het menselijk bestaan’.¹³ Tegenover het ‘zijn’ van de ‘dood van de mens’, die de sterveling zich in zijn ‘uitwendig weten van de dood’¹⁴ had eigen gemaakt, staat het ‘moeten’ van ‘mijn dood’. Dit ‘moeten’ reflecteert de tragische ambiguïteit van ‘mijn dood’ - noodwendig en onaanvaardbaar.

12 J. Vandenbulcke, Hans-Georg Gadamer. Een filosofie van het interpreteren, Brugge, 1973, p. 183.

13 V. von Weizsäcker, op. cit., p. 68.

14 E. Morin, op. cit., p. 272.

Conclusies

Het lijkt nuttig de grenzen van het voorafgaande betoog zo duideijk mogelijk aan te geven. Het zou immers fundamenteel verkeerd zijn te denken dat het hier beschreven model op algemene geldigheid aanspraak zou kunnen maken.

-	Vooreerst zijn er grenzen in de tijd. Eertijds gold wat genoemd werd ‘la mort apprivoisée’, de ‘getemde’ dood^15 en het is pas sinds de vrij recente zgn. crisis van de dood^16 dat het begrip ‘mort interdite’, de ‘verboden’ dood, de dood als taboe, ingang heeft gevonden. Onze uiteenzetting hoort duidelijk in dit laatste tijdskader thuis.
-	Ook zijn er grenzen in de ruimte. Dit blijkt op een overtuigende wijze uit het grondige antropologische onderzoek van L. Thomas^17, die aantoont hoe in het Negro-Afrikaanse cultuurpatroon de doodsproblematiek zoals de westerling deze kent, onbestaande is of zich althans in heel andere termen stelt. Een soortgelijke bevinding zou wellicht ook voor andere cultuurvolken gelden.

15 Ph. Aries, Essais sur l'histoire de la mort en occident du Moyen Age à nos jours, Paris, 1975, pp. 17-31.

16 E. Morin, op. cit., pp. 297-324.

17 L.-V. Thomas, Anthropologie de la mort, Paris, 1975.

[p. 111]

-

Naast de grenzen in ruimte en tijd zijn er beperkingen die voortvloeien uit het model-karakter zelf van ons betoog. Dit betekent dat tal van weliswaar relevante, doch minder significante factoren in onze beschouwing werden verwaarloosd teneinde een a.h.w. idealiserende beschrijving (d.i. geen beschrijving van de ideale dood) van de doodservaring te kunnen geven. Elke wetenschappelijke bijdrage lijdt nochtans onder dit euvel. Laten we desalniettemin duidelijk stellen dat onze beschrijving de normale, d.i. de intern veroorzaakte natuurlijke dood door ziekte of ouderdom op het oog had. De van buitenuit veroorzaakte gewelddadige dood (ongeval, moord, ter dood veroordeling) zou wellicht een afzonderlijke behandeling vereisen.

-

Het model-karakter van deze uiteenzetting - en dit is dan een vierde en laatste beperking - heeft tevens tot gevolg dat onze beschrijvingen iets van een karikatuur hebben. Wij hebben ons hoofdzakelijk bediend van een gepolariseerd model, dat tal van schakeringen en nuanceringen terzijde heeft gelaten. Zo had men tussen de ‘dood van de ander’ en ‘mijn dood’ het intermediaire concept ‘dood in de tweede persoon’ (jouw dood) kunnen invoeren. Een uitgebreidere behandeling van het probleem zou met die quasi eigen dood ongetwijfeld rekening houden.