Streven. Jaargang 30

[p. 508]

Wie heeft er een mening over kunst?
H. van Lier

Het schijnt, dat er een tijd geweest is, waarin er geen kunstenaars waren. Ze waren er natuurlijk wel, maar wij waren er niet om ze kunstenaars te noemen. In hun tijd waren ze veel meer gespecialiseerde vaklieden, hout- en metaalbewerkers, steenhouwers, ambtenaren, geloofsdeskundigen, marktkooplieden, akrobaten, noem maar op.

Het aanwijzen van het verschil tussen ambacht en kunst in die tijd is even raar als het vaststellen van het verschil tussen kunst en kleinkunst. Als er al een verschil ontstond, was het misschien te vinden in het meer of minder doen van concessies van de vakman aan de opdrachtgever.

Dat zal wel de basis zijn van de zo veel voorkomende mening, dat een èchte kunstenaar pas goede kunst kan maken als hij, gelouterd door ontbering, tot de echte waarheid der dingen is doorgedrongen. Met andere woorden: de vakman die zo overtuigd is van dat wat hij doet dat hij zelfs bereid is daarvoor armoe te lijden, die moet het wel heel zeker weten. Wij zijn daarom bereid zo iemand een kunstenaar te noemen. Wie niet tot armoede bereid is, is blijkbaar niet overtuigd, kan daarom geen echte kunstenaar zijn. Het is natuurlijk een vreemde omkering, maar ook voor velen als laatste criterium overgebleven nu bijna niemand meer weet wat kunst is. Maar of dat nu opgaat of niet, gelukkig is de maatschappelijke functie zo anders, minder romantisch geworden, dat kunstenaars nu net zomin honger behoeven te lijden als iemand anders.

Eind juli presenteerde minister Van Doorn - van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk (CRM) - een uitvoerig werkstuk van zijn departement aan de Tweede Kamer: de nota Kunst en Kunstbeleid. Het is een boekwerk geworden, 139 bladzijden, en het kreeg een motto mee, een mening over kunst, de volgende uitspraak van Daniël de Lange:

‘In de kunst wordt de kultuur telkenmale levend door bevestiging op tegenspraak. Zij verstoort het spiegelbeeld waarin elke kultuur zichzelf tot hoofd van Medusa wordt; starend naar haar eigen beeld wordt de kultuur immers tot een dode schim. In die zin is kunst een onmisbare faktor voor het voortbestaan, de ontwikkeling en de verandering van elke kultuur en is - omgekeerd - de bereidheid van een kultuur om haar spiegelbeeld te laten veranderen door de kunst een maatstaf van haar levenskracht’.

[p. 509]

Het geloof in dit motto is in de nota duidelijk terug te vinden. Het is een overtuigd stuk, zeker als het gaat over de principiële verantwoordelijkheid van de regering voor een cultuurbeleid en, daarvan afgeleid, een kunstbeleid. De visie op cultuur en kunst is op zichzelf niet nieuw of schokkend. Wat er toch heel bijzonder aan is, is dat het gaat om een beleidsvisie van een regering, die niet voortijdig al zo geleden heeft onder compromissen en politiek dat zij niet meer herkenbaar zou zijn in wat zij bedoelt. Het is een visie die duidelijk verwant is aan het streven naar een eerlijke verdeling van inkomen, kennis en macht, zaken, die volgens de nota cultureel bepaald zijn. Het beleid dat in de nota verdedigd wordt, gaat - haast vanzelfsprekend - veel verder dan het eenvoudig verplaatsen van het mecenaat en het wil duidelijk niet verzanden in de haast even eenvoudige eis tot ‘sociale relevantie’. Het verdedigt een pluriforme cultuur en pluriforme uitingen van kunst, een gedecentraliseerde en gedemocratiseerde structuur. Het pleit voor de vrijheid van de kunstenaar. Bravo dus. Er is bovendien een belangrijke kwestie aan de orde: het geld, hoe de kunst en dit kunstbeleid betaald zouden moeten worden en wie wat zou moeten betalen.

Daarmee worden dan meteen de beperkingen van de nota aan de orde gesteld, want de middelen blijven natuurlijk toch beperkt. Het beschikbare budget zal slechts kunnen groeien in verhouding met de rest van 's rijks middelen; wie had anders durven denken. Verder zal een deel van de kosten van de regionale spreiding moeten worden betaald door de provincies en de gemeenten en hoe die overheden denken over dat onderdeel van de nota is nog nauwelijks bekend. Zonder paranormale begaafdheden kun je daarom zo al uitrekenen dat de conflicten bij de uitwerking van dit beleid zullen gaan over decentralisatie, democratisering en over geld, kortom over macht.

Het ‘orkestenbestel’ is al een oude kwestie. Het gaat er om hoe de symfonieorkesten functioneren binnen het geheel van de muziek in Nederland, of er teveel of te weinig orkesten zijn, of er wel voldoende geld voor beschikbaar is, wat de positie van het Concertgebouworkest is ten opzichte van de andere orkesten, of bijvoorbeeld de orkesten in Den Haag en Rotterdam niet net zo bijzonder zijn als het Concertgebouworkest; hoe is de positie van de muzikanten in de orkesten? Is het noodzakelijk dat zij een volle betrekking hebben bij de orkesten, moeten ze altijd voor de orkesten beschikbaar zijn, hoe zit het met lesgeven en ander optreden terwijl ze een volledig salaris middels een orkest hebben? Je kunt je indenken dat over het ‘orkestenbestel’ uitvoerig is gedacht, gesproken, gelobbied en gekletst binnen en buiten allerlei commissies, subcommissies en andere vergaderingen.

Zeker is dat de symfonieorkesten - met de beschikking over een zeer belangrijk deel van het geld dat de overheid voor de muziek ter beschikking heeft - een grote invloed hebben op het totaal van de muziekpraktijk, als ze al niet een soort verlichte dictatuur uitoefenen. Was dat nu wel verant-

[p. 510]

woord? Moest er niets veranderen? Wat moest er dan veranderen? Dàt er iets moest veranderen, was wel duidelijk, maar dan liefst zo dat niemand concessies hoefde te doen en de partij van de orkesten bleek een monolithische partij. Veranderen vooruit, maar toch maar niet bij de orkesten.

Minister van Doorn en zijn departement hebben nu - ongetwijfeld mede gehoord de vele adviezen - de knoop doorgehakt. In een (vertrouwelijk bedoelde) brief aan de ‘Vereniging Contactorgaan van Nederlandse Orkesten’, die de gemeenschappelijke belangen van de symfonieorkesten behartigt, schrijft hij dat zijn plannen rond zijn en dat hij binnenkort een nota over het orkestenbestel wil indienen. Het is duidelijk dat die nota belangrijk kan ingrijpen in alle aspecten van het muzikale leven in Nederland. In die brief constateert Van Doorn dat er een overheersing van de symfonische concertpraktijk bestaat, die zich dan nog speciaal richt op het klassieke en romantische repertoire, en dat vraagt een te groot deel van het beschikbare geld, waardoor andere vormen van muziek niet aan bod komen. De minister wil komen tot een ‘pluriform muziekaanbod’ in regionale ‘samenwerkingsverbanden’. Het gaat hem er niet om op de uitgaven voor de muziek te besparen, maar om meer soorten muziek te kunnen betalen. Dit betekent - om te beginnen neem ik aan - vijf muzikale regio's, waarbinnen de daar gevestigde symfonieorkesten zich omvormen tot samenwerkingsverbanden. Een uitzondering vormt de regio West (zeg maar Noord- en Zuid-Holland) waar het Concertgebouworkest, het Residentie Orkest en het Rotterdams Philharmonisch Orkest onafhankelijk kunnen blijven bestaan, overigens toch met een beleefde aandrang tot samenwerking. De andere orkesten moeten toch wèl gevoegd worden in een ‘samenwerkingsverband’, met echter één uitzondering. In de regio West, waar volgens de plannen van de minister 42% van de door het rijk te subsidiëren orkestmusici werkzaam zullen zijn, is geen plaats meer voor het Nederlands Kamer Orkest, niet omdat het een slecht orkest zou zijn - integendeel - maar er is in de nieuwe opzet geen geld voor. In de kranten verschenen daarop berichten over de grote verontwaardiging van de directie van het Nederlands Kamer Orkest over dit voornemen en de muzikanten van dit orkest sloten zich daarbij aan. Overigens, het geld dat ter beschikking komt door deze en andere besparing, zal ‘met name ten goede komen aan de operavoorziening in Nederland, aan de kamermuziek en indien mogelijk aan de verbetering van de arbeidsvoorwaarden van de medewerkers van de Hoofdstad Operette’, volgens de brief van Van Doorn.

Ik heb me wel eens afgevraagd wat voor een bestaan dat zou zijn, instrumentalist in een symfonieorkest. Stel je voor, je gaat ergens tussen je vijftiende en je twintigste jaar, bezield door liefde voor de muziek, naar een conservatorium en gedreven door die liefde studeer je als een idioot op je gekozen instrument, op muziekgeschiedenis, op muziektheoretische vakken. Als je na vier of vijf jaar van school komt - je kunt een opstreek laten klin-

[p. 511]

ken als een afstreek en omgekeerd en je hebt afgeleerd hoe je ‘Altijd is Kortjakje ziek’ uit je hoofd moet spelen -, dan staat het echte leven te wachten en wat ga je dan doen? Je zou kunnen proberen je te specialiseren, kamermuziek, barokmuziek of iets anders. Maar meestal is het wenkend perspectief ofwel les geven of het symfonieorkest (of allebei). Als je kunt, ga je dan natuurlijk in een orkest. Maar de orkestdienst is een veeleisende dienst en als je dat gekozen hebt (of hebt moeten kiezen), dan zul je dat ook blijven doen.

Wat is er tegen om iets anders te doen? Wie uit het orkest gaat, heeft nauwelijks inkomsten meer en een combinatie met de orkestdienst is meestal niet goed mogelijk (zeggen de orkestdirecties). De andere soorten muziek blijven dus over voor de buitenbeentjes, die zo goed zijn dat ze het wel anders kunnen regelen, of die het verdommen, zoals bijvoorbeeld de improviserende muzikanten. Het lijkt me niet zo interessant om met je oorspronkelijke liefde voor de muziek - als je je die nog herinnert - in een symfonieorkest te gaan spelen. Zo lijkt het mij, maar ik kan dat natuurlijk niet voor anderen uitmaken. Misschien is de aangekondigde opheffing van het Nederlands Kamer Orkest wel een ramp voor de muzikanten die er in spelen, niet alleen economisch en sociaal, maar ook muzikaal.

Anders gezegd klinkt het minder pretentieus: door de krachtige subsidiëring van de symfonieorkesten tot dusver - en dat in tegenstelling tot alle andere vormen van muziek - zijn de concurrentieverhoudingen grondig vervalst, tot schade van een ‘pluriform muziekaanbod’ en tot schade van de muzikanten die zich (ook) met andere dan symfonische muziek willen bezighouden. Die eenzijdige subsidiëring heeft bovendien de orkestdirecties een machtig wapen in handen gegeven; met overheidsgeld kunnen zij enorme druk uitoefenen op de muzikanten. Dat daar verandering in komt, daar ben ik sterk voor en ik vind het niet te pas komen dat de persoonlijke moeilijkheden van de muzikanten in het Nederlands Kamer Orkest misbruikt worden ter verdediging van dat oude systeem van subsidiëren.

Wat de minister nu verder van plan is, moet nog blijken, onder andere uit de nota ‘Orkestenbestel’, die hij heeft aangekondigd. Daaruit zal ook wel blijken of hij organisatorisch denkt aan een horizontale structuur of aan een vertikale of aan welke combinatie van beide. Worden de ‘regionale samenwerkingsverbanden’ uitgebouwd tot organisaties die per regio het hele ‘pluriforme muziekaanbod’ regelen, van muziekonderwijs tot symfonisch concert en alles wat daar tussen ligt, of wordt het ‘pluriforme muziekaanbod’ - voor decentralisatie en democratisering - al opgesplitst in deelgebieden, ieder met een belangenbehartigende organisatie aan het hoofd?

Zo'n vertikale belangenbehartiging bestaat eigenlijk al grotendeels: een Club voor de orkesten (het Contactorgaan, voornoemd), voor de opera (dat zal de Nederlandse Opera wel lusten, die is het zelf), voor de kamermuziek

[p. 512]

(is er nog niet, maar dat zal het Nederlands Impressariaat vast graag op zich nemen). Voor de jazz en de andere geïmproviseerde muziek bestaan ook organisaties, de Stichting Jazz in Nederland en de Bond van Improviserende Musici (BIM), de enige organisaties in het rijtje die door de muzikanten zelf zijn opgezet.

Dat verbaast me eigenlijk nog het meest: dat die muzikanten bijna allemaal zo braaf afwachten wat er over ze beslist wordt, dat ze niet veel meer heibel trappen en duidelijk laten merken wat ze willen, dat ze zich zo door directies en andere hoogwaardigheidsbekleders op hun kop laten zitten, dat ze nooit staken.

Het is toch ongelooflijk dat orkestmuzikanten niet op de hoogte zouden zijn van de discussie die al jaren lang gaande is over het orkestenbestel, dat Van Doorns plannen als donderslag uit heldere hemel zouden komen, dat ze nooit behoorlijk met hun directies hebben overlegd en onderhandeld over manieren om dit soort van crisis voor te zijn. Crisis? What crisis! Misschien vergis ik me wel. Misschien zijn de meeste orkestmusici dik tevreden.