Streven. Jaargang 30

[p. 343]

Projectontwikkeling - een concrete utopie
S. Samson

‘... there is one quality more important than “know how”. This is “know what”, by which we dertermine not only how to accomplish our purposes, but what our purposes are to be...
Whether we entrust our decisions to machines of metal, or to those machines of flesh and blood which are bureaus and vast laboratories and armies and corporations, we shall never receive the right answer to our questions unless we ask the right questions.’
Norbert Wiener, The Human Use of Human Beings, p. 159/161

Onderzoek en ontwikkeling - een probleem

Men zegt, dat de tijd voorbij is waarin problemen worden opgelost door stille geleerden en geïnspireerde uitvinders in eenzame afzondering.

De problemen van onze tijd pakken wij aan in onderzoeks- en ontwikkelingsprojecten. Problemen van natuurwetenschappelijke, technische, maatschappijwetenschappelijke, geesteswetenschappelijke aard: veelal omschrijven we onze praktische problemen naar de theoretische disciplines die voor hun behandeling geschikt lijken.

In het algemeen spreekt men van een onderzoeksproject, als in min of meer planmatige samenwerking getracht wordt een gewenste vermeerdering van kennis te bereiken. Als het erom gaat kennis voor een gewenst doel toe te passen, dan wordt de inspanning al gauw een ontwikkelingsproject genoemd. Dat doel kan de vervulling van een maatschappelijke behoefte zijn, zoals veiligstellen van energievoorziening of voedselvoorziening, het kan ook de wens van een particuliere onderneming weerspiegelen of het kan door een wetenschappelijk belang zijn ingegeven, zoals de constructie van een gecompliceerd meetapparaat. Een bijzonder type van ontwikkelingsproject is gewijd aan het mogelijk maken van ontwikkelingen. Het is dit type dat meestal nadrukkelijk met die naam wordt aangegeven als het erom gaat, de achterstand van landen of grotere gebieden te verminderen. Zo'n ontwikkelingsgebied is weinig geholpen - zo heeft de ervaring geleerd - als het voedingsmiddelen en geld krijgt, maar zich niet weet te ontwikkelen tot een land dat zichzelf kan helpen maar van hulp afhankelijk blijft. Ook hier is het project een enigszins geordend plan om een gewenst doel te bereiken. En misschien moet het doel van ieder goed ontwikkelings-

[p. 344]

project wel de opening van verdere ontwikkelingskansen inhouden.

In de zogenaamd ontwikkelde landen besteden we enkele procenten van ons nationaal inkomen aan onderzoek en ontwikkeling in ondernemingen, aan universiteiten en andere instituten. Een onderneming van enige omvang, die produkten of diensten produceert, geeft een overeenkomstig gedeelte van haar omzet daaraan uit.

Is dat voldoende? Of teveel?

En ‘de problemen van onze tijd’, welke zijn dat? Hoe wordt dat vastgesteld? Een zo klein deel van ons totale budget, zeg 3%, zou kunnen wijzen op een marginale activiteit, een soort culturele bezigheid die we niet graag willen missen, maar waarvan het belang toch ook niet overschat moet worden. We zijn blij dat we het ons kunnen veroorloven en als het vak goed beoefend wordt, komt er vast ook wel iets nuttigs uit. Voor het overige: pas op voor afhankelijkheid van deskundigen en van wetenschappelijk onderzoek!

Deze opvatting van wetenschapsbeoefening als culturele aangelegenheid en van ontwikkeling als autonoom proces wordt dikwijls gehoord. Ze geeft voor een belangrijk deel de werkelijkheid weer. Als dat berust op teleurgestelde verwachtingen, dan heeft de wetenschap het daar misschien wel naar gemaakt. Maar als deze mening steunt op het relatief geringe budget, dan onderschat of verzwijgt ze de grote invloed van wetenschap en technologie op onze samenleving. Die invloed is veel groter dan uit de genoemde geldsbesteding blijkt.

Wat wij eten, hoe wij ons kleden, hoe wij wonen en ons verplaatsen, waaraan wij onze oorlogsbudgetten besteden, wat er op scholen en universiteiten onderwezen wordt, hoe wij onze samenleving inrichten... kortom: waaraan de andere 97% van ons totale inkomen zal worden uitgegeven, wordt voor een groot deel bepaald door wat wij met die 3% voor onderzoek en ontwikkeling hebben gedaan.

Resultaten daarvan worden gebruikt als basis voor beslissingen van dikwijls vèrdragende aard. Deskundigen (die deskundig zijn omdat zij over die resultaten beschikken en anderen geloven dat die resultaten belangrijk zijn) worden als loods geraadpleegd of staan zelf aan het stuur. Resultaten van autonoom verricht onderzoek worden aldus ‘nuttig’. Ze dringen in bredere kring door, bepalen de publieke opinie, worden aanvaard omdat ze er nu eenmaal zijn.

En niet alleen het verrichte onderzoek heeft grote invloed op de rest van ons doen en laten. Ook wat er niet is onderzocht en ontwikkeld is van belang - wat wij aldus hebben overgelaten aan het gelukkige toeval of aan fatale onkunde. We weten dan zelfs niet, welke van die twee waarderingen de juiste is, we zullen dat moeten afwachten. Dikwijls blijft ook de vraag onbeantwoord, waarom bepaalde zaken zijn blijven liggen; nog vaker wordt die vraag niet gesteld. Is dat toeval, zijn er belangen in het spel?

[p. 345]

Het bestaan van onderzoeks- en ontwikkelingsprojecten, het feit dat er geld en aandacht wordt besteed om met behulp van wetenschappelijke en technische kennis en kunde bepaalde problemen wèl en andere niet aan te pakken, houdt dus zèlf een probleem in.

Het is dit probleem, dat ons in twee opstellen zal bezighouden:

Waar komen de onderzoeks- en ontwikkelingsprojecten vandaan, hoe wordt vastgesteld wat de beschikbare mensen met de beschikbare hulpmiddelen zullen onderzoeken en ontwikkelen?

Daarbij zal niet worden ingegaan op de organisatorische vraagstukken, op de bestuurlijke en formele regelingen die nodig zijn om tot beslissingen te komen. Het gaat ons hier om de inhoud van wat eventuele commissies, bestuurders en bestuursorganen moeten doen.

Op deze plaats zal een schets worden gewaagd van industrieel ontwikkelingsbeleid, hetgeen aanleiding geeft tot de wens om tot betere opsporingsmethoden en maatstaven te komen bij de keuze van onderzoeks- en ontwikkelingsprogramma's. In een tweede artikel zal projectontwikkeling worden beschreven als een experiment met kwaliteit, waarin concepten en methoden worden toegepast die wellicht kunnen bijdragen tot vervulling van die wens.

De verwerkte ervaring is opgedaan in industrieel milieu. Maar onderzoek en ontwikkeling zijn ook elders aan de orde. Het zou kunnen zijn, dat gefundeerde voorbereiding van projecten vruchten afwerpt voor de aanpak van dwingende vraagstukken zoals die van economische groei, werkgelegenheid, wetenschapsbeleid, milieubescherming, gezondheidszorg en democratisering.

Industrieel onderzoek - automatisme of besturing?

Wordt het proces van onderzoek en ontwikkeling bestuurd of verloopt het in zijn beslissende fasen automatisch, van het ene probleem naar het volgende? In de literatuur over onderzoek en ontwikkeling is weinig concreets te vinden over de herkomst van ontwikkelingsprojecten dat een duidelijk antwoord op die vraag zou geven. Voorstanders van planning beschrijven het industriële ontwikkelingsbeleid als gereedschap van superintelligente belangenbehartiging óf als willekeur; pleitbezorgers van vrij onderzoek tonen aan hoe planning de wetenschap in de weg staat. Uit vele publikaties wordt niet duidelijk of zij de bestaande dan wel een gewenste situatie voor het voetlicht brengen.

Bovendien zijn er uiteenlopende meningen over het nut van ‘wetenschappelijke’ methoden bij de planning van onderzoek en ontwikkeling. In een verklaring die een aantal jaren geleden werd opgesteld voor de Europese

[p. 346]

Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) wordt er terecht op gewezen dat ‘... science in planning today is too often used to make situations which are inherently bad, more efficiently bad.’

De vraag is op zijn plaats, wat er wel onder ‘wetenschappelijk’ wordt verstaan... Kortom, de discussie is in volle gang...

Zelfs een poging, die discussie recht te doen, zou de perken van een normaal artikel ver te buiten gaan.

In plaats daarvan enkele praktijkervaringen in de chemische industrie:

(a) Op het laboratorium is een idee geboren.

Men ziet kans, langs synthetische weg een produkt te maken dat de onderneming, evenals alle concurrenten tot nu toe, uit natuurprodukten isoleert. Geen wonder dat de directie enthousiast is, temeer daar de fabriek met produktiemoeilijkheden kampt die nu niet meer opgelost hoeven te worden. Er wordt een project gestart. Doel: de synthese op technische schaal te realiseren.

(b) Een project voor ontwikkeling van een nieuwe kunststof dreigt te mislukken. Op zoek naar een uitweg vindt het laboratorium een variant van dat produkt die geschikt lijkt voor een toepassing in de fotografie. Nader onderzoek brengt de leider van de researchgroep tot de overtuiging dat geen ander materiaal hiervoor zo goed bruikbaar zal zijn. Tevens gelooft hij, dat alle producenten van fotomateriaal dit nieuwe produkt nodig zullen hebben. Het project dat nu wordt gestart, heeft tot doel: produktie op grote schaal en voorbereidingen voor de verkoop.

(c) De verkoopafdeling krijgt herhaaldelijk vraag naar een produkt dat zij niet kan leveren. Hiervoor zou een andere grondstof, een andere fabriek nodig zijn. De te verwachten omzet is niet groot, maar de bestaande verkoop zou worden ondersteund door assortimentsverbreding. Het nieuwe project heeft tot doel: die produktie voor te bereiden, nadat de leiding van de onderneming ervan overtuigd is dat deze niet verliesgevend zal zijn.

(d) De bedrijfsleiding van een produktie-eenheid weet haar directie ervan te overtuigen dat zijzelf de winst zou kunnen incasseren die nu wordt gemaakt door de leverancier van de grondstof. Het project krijgt tot doel de betreffende fabriek voor te bereiden.

(e) Op het laboratorium is een nieuw type chemische reactie ontdekt. Vele nieuwe chemicaliën kunnen langs die weg gemakkelijk worden gemaakt. Natuurlijk is daarvoor nog veel ontwikkelingswerk nodig, maar het principe is gevonden. Hoewel nog niet bekend is, waarvoor en waar deze chemicaliën kunnen worden toegepast, wordt een groot researchproject begonnen.

(f) Er loopt een ontwikkelingsproject voor produktie en verkoop van een grondstof voor voedingsmiddelen, die naar alle verwachtingen toenemend gebruik zal vinden. Technisch is de onderneming in staat dit produkt te maken. Maar zij heeft slechts oppervlakkige kennis van de voedingsmiddelen-

[p. 347]

industrie. Het project houdt in dat deze achterstand wordt ingehaald. Hoewel de vooruitzichten qua omvang, werkgelegenheid en rentabiliteit goed lijken, wordt het project beëindigd ten gunste van andere activiteiten die de leiding van de onderneming meer aanspreken.

Uit dergelijke praktijkervaringen dringt zich het volgende beeld op:

1 - Elk onderdeel van een onderneming kan bron van een ontwikkelingsproject zijn: produktie en verkoop, laboratorium en stafafdeling, de directie, maar ook de transportafdeling of de onderhoudsdienst.

2 - Of een voorstel project wordt, of de leiding van de onderneming er dus geld in wil investeren, wordt niet bepaald door de winstgevendheid ervan. Die zal immers pas later kunnen blijken. De beslissende factor is het geloof dat er winst mee zal worden gemaakt of dat de onderneming er op een andere wijze door zal worden gediend.

3 - Daar de toekomst niet kan worden voorspeld, moet dat geloof ergens anders op berusten. Bij nader toezien is dat altijd weer een ander soort geloof. Steviger funderingen zijn een uitzondering. Er wordt geloofd in suprematie van synthetische produkten boven natuurprodukten; in de bereidheid van de afnemers, eigen geestdrift voor een nieuw produkt over te nemen en goed te honoreren; in het voordeel van geïntegreerde produkties en geïntegreerde verkoopprogramma's, in behoefte aan nieuwe produkten en processen; in voorsprong op de concurrentie, in eigen kracht, in beloning van wetenschappelijke kennis; in voortzetting van de economische waarde van eigen branche, eigen ervaring.

4 - Er wordt doorgaans veel tijd, aandacht en geld besteed aan de uitvoering van een eenmaal aangenomen project. Er worden hoge eisen gesteld aan hulpmiddelen, procedures en resultaten.

5 - Er wordt weinig aandacht besteed aan de keuze van projecten. De argumenten daarvoor worden zelden getoetst. Het verzamelen en voorbereiden van alternatieven voor onderzoek en ontwikkeling is bijna nergens een duidelijk omschreven en gefundeerde activiteit, die door hen die de besluiten nemen geëist wordt.

Het antwoord op de vraag: automatisme of besturing? kan tweeledig zijn. Bestuurd wordt in het algemeen de behandeling van eenmaal begonnen projecten. De keuze van die projecten geschiedt doorgaans in zo sterke afhankelijkheid van de omstandigheden, dat men zich nauwelijks bewust is van het ontbreken van een werkelijke keuze. Het automatisme van de bestendiging van de bestaande situatie, bestendiging van aanwezige technologie, ervaring en materiële hulpmiddelen, van bestaande plannen, voorkeuren, relaties en bestuursverhoudingen zorgt ervoor dat die nu eenmaal bestaande situatie zèlf functioneert als doorslaggevende bron voor ontwikkelingsplannen. En dat aan die gegeven situatie de te gebruiken beoordelingscriteria ontleend worden.

[p. 348]

Concrete utopie

We hebben het vermoeden uitgesproken, dat een goed ontwikkelingsproject op zijn beurt verdere ontwikkelingen mogelijk moet maken.

Maar als alleen de reeds bestaande omstandigheden als norm fungeren, is moeilijk in te zien waar die vernieuwing vandaan zou moeten komen.

Wat nog niet bestaat zou de weg moeten wijzen... een utopie?

Er zijn utopieën die hun kracht daarin zoeken dat zij nooit verwerkelijkt kunnen worden. Concrete utopie is aan de orde, als het doel nog wel in de toekomst ligt, maar als wij toch reeds wegen kunnen aangeven en voorwaarden kunnen scheppen om dat doel te bereiken. Aldus maakt het toch al deel uit van onze werkelijkheid. ‘De werkelijkheid zonder reële mogelijkheid, de wereld zonder eigenschappen die de toekomst scheppen, is niet volledig’, zegt Ernst Bloch in zijn boek Das Prinzip Hoffnung, en ‘Konkrete Utopie steht am Horizont jeder Realität’.

De geringe aandacht voor bewust kiezen van onderzoeks- en ontwikkelingsprojecten dwingt desondanks tot een keuze.

Wie de projecten uitvoert zal altijd, of hij dat wil of niet, kiezen tussen twee wegen:

- criterium voor de keuze van projecten is de bestaande situatie,

óf

- de bestaande situatie is alleen vertrekpunt; er zullen daarom andere criteria moeten gelden voor het opsporen van voor te stellen ontwikkelingen en vervolgens ook voor hun behandeling.

In het volgende wordt de tweede weg ingeslagen.

Drie vragen moeten daartoe worden behandeld:

a	welke zijn die andere criteria?
b	hoe komen we ze te weten?
c	hoe kunnen we ze laten functioneren?

De eerste vraag kan zonder aarzeling beantwoord worden: Er zijn geen vaste criteria, die alleen nog maar aan de belanghebbenden meegedeeld moeten worden. Was dat wèl het geval, dan zouden ze reeds tot de bestaande situatie behoren die langs deze weg toch weer tot maatstaf zou zijn verheven.

Het beantwoorden van de beide andere vragen vormt de inhoud van activiteiten die nog weinig worden beoefend in organisaties waarin tevens beslissingen worden genomen.

We noemen de activiteit van het op verantwoorde (en verantwoording afleggende) wijze voorbereiden van projectenkeuze: projectontwikkeling. Het is het laten functioneren van beoordelingscriteria.

Het onderzoek dat daaraan voorafgaat en het blijft begeleiden noemen we strategisch onderzoek. Het is onderzoek naar de criteria die toegepast moeten worden en de kansen die zich voordoen, wil van ontwikkeling

[p. 349]

sprake zijn. Het is het opsporen van maatstaven en alternatieven voor een zo gunstig mogelijke opstelling van de beschikbare middelen en mensen, voor een bruikbare strategie in de concrete situatie.

Projectontwikkeling in deze zin en met deze steun van strategisch onderzoek mag worden opgevat als concrete utopie.

Deze interpretatie wijst aan waar de weg loopt en waar het gevaar van ontsporing dreigt.

Utopie, omdat niet alleen bestaande maar ook gewenste situaties de keuze bepalen. Utopie ook, omdat bevredigende verwerkelijking van deze visie hier en nu nog niet wordt aangetroffen.

Concrete utopie, omdat de bestaande onvermijdelijkheid weliswaar geen waardemaatstaf is, maar toch steeds vertrekpunt voor ons handelen blijft. Er kan nu reeds iets worden gedaan, maar opgedrongen alternatieven mogen worden afgewezen. De toekomst wordt niet afgeschermd en afgesloten door nu reeds gegeven feiten en doeleinden en waarden, maar wordt opengehouden. Projectontwikkeling ontspoort precies dáár waar die afsluiting wèl plaatsvindt. Projectontwikkeling tracht de utopie van een open toekomst concreet te maken door de kwaliteit van onze criteria, onze plannen en onze beslissingen aan de orde te stellen en te verbeteren, een kwaliteit die inderdaad niet alleen wordt bepaald door onze antwoorden op de gestelde vragen, maar vooral door de kwaliteit van de probleemstelling zelf. Hoe doe je dat?

Er bestaat hier en daar wat ervaring over, er blijft nog veel te wensen en te doen. In een tweede artikel zal daarop iets verder worden ingegaan.