Streven. Jaargang 29

[p. 989]

Sociale ecologie, een hulpmiddel bij de wetenschappelijke toekomstverkenning?
J. de Waart

Tegenwoordig neemt men algemeen aan dat er een menigte relaties bestaat tussen de omgeving waarin de mens zich bevindt en de uiterlijke vormen waarin hij zijn leven concretiseert. Deze betrekkingen zijn in het verleden vaak opgevat als echte oorzaak- en gevolgrelaties, zij het dat oorzaak en gevolg soms werden omgewisseld. Zo leerde de school van het zogenaamde geografisch determinisme dat de natuurlijke gesteldheid van een gebied, zijn klimaat, hoogteligging, begaanbaarheid, openheid naar zee, enz., direct de culturele en politieke ontwikkelingen daarin bepaalden. Anderen, meer overtuigd van de vrije keuze van de scheppende mens, dachten veeleer in omgekeerde richting: de mens zou in hoge mate zelf verantwoordelijk zijn voor de door hem gecreëerde omgeving. Een voorlopig tussenstandpunt werd ingenomen door hen die het natuurlijk milieu zagen als een beperkende factor: uit de diverse maar beslist niet talloze mogelijkheden die de natuur ter plaatse bood, had de mens echter de vrije keuze.

Het is duidelijk dat dit brede spectrum van opvattingen een rijke voedingsbodem vormde voor hooglopende en (quasi-)diepzinnige polemieken.

Deze discussies hebben momenteel hun scherpe kanten verloren. Enerzijds is het strikt algemeen geldende en voorspelbare karakter van termen als causaliteit en determinatie in de natuurwetenschappen langzamerhand aan het verdwijnen. Anderzijds krijgt men steeds meer oog voor het feit dat verschillende factoren elkaar op ondoorzichtige wijze onderling kunnen versterken of verzwakken, zodat het niet meer mogelijk is te spreken over één oorzaak en dat ook de gevolgen zelf via allerlei terugkoppelingsmechanismen weer invloed kunnen uitoefenen op de aanvankelijke oorzaken. Tegenwoordig vermijdt men dan ook vaak het oorzaak- en gevolgprobleem en spreekt men van ‘onderlinge relaties’.

De wetenschap die de onderlinge relaties bestudeert die organismen onderhouden met hun omgeving, heet ‘ecologie’. Het woord omgeving wordt hier in ruime zin genomen en omvat zowel de levende als de levenloze omgeving. Tot de organismen rekent men ook de mens en de menselijke gemeenschappen; de studie van de wisselwerkingen tussen de menselijke samenleving en de natuurlijke en door de mens zelf gemaakte omgeving noemt men dan wel sociale ecologie of culturele ecologie. Over het juist gebruik van de termen

[p. 990]

sociaal en cultureel bestaat nog enige verwarring. In dit artikel wordt het begrip sociaal ruimer opgevat dan het begrip cultureel en zal daarom meestal de term sociale ecologie worden gebruikt. De culturele ecologie, door Steward gedefinieerd als ‘de interrelaties tussen de fundamentele levenssferen, zoals dit patroon in de loop van de culturele aanpassing van de mens aan zijn omgeving uitgewerkt wordt’, is hiervan dan een onderdeel. Beide termen kunnen daarom gebruikt worden voor studies waarvoor vroeger het etiket geografie, sociale geneeskunde of zelfs geschiedenis of economie zou worden gebruikt. Slechts een - soms vrij vaag - verband tussen de levensgemeenschappen en de ruimtelijke structuur is gemeenschappelijk.

Het steeds veelvuldiger gebruik van het woord ecologie wijst op een groeiende behoefte aan een aantal meer omvattende wetenschapstermen. Dit valt terug te voeren op het toenemend besef dat ‘alles met alles samenhangt’. De moderne belangstelling voor een interdisciplinaire aanpak van problemen en een meer organische visie op het gebeuren in natuur en maatschappij is hieruit gedeeltelijk te verklaren. De vroeger onaantastbaar geachte reductionalistische indeling van de wetenschap wordt hierdoor beïnvloed.

In de sociale ecologie onderscheidt men vijf hoofdperioden van de menselijke geschiedenis:

a	- de nomadische fase: de jagers- en verzamelaarsmaatschappij;
b	- de sedentaire fase: relatief vaste verblijfplaatsen van mensen die in de omgeving voedsel verzamelen;
c	- de fase waarin gehuchten en dorpen ontstaan;
d	- de agrarische fase: de techniek ontwikkelt zich en er treedt arbeidsverdeling op;
e	- de industrieel-urbane fase: het karakter van de samenleving wordt bepaald door industriële produktie in grote steden.

De zeven grote primaire beschavingen waren: in de Oude Wereld Mesopotamië, Egypte, Harappa (Indus-vallei) en China; in de Nieuwe Wereld die der Inca's, Maya's en Azteken. Zij bloeiden toen de samenleving verkeerde in de agrarische fase. Al deze beschavingen hebben nu opgehouden te bestaan. Alleen China bleef als enige van de primaire beschavingen voortbestaan tot in de 20ste eeuw na vier millennia van onafgebroken eigen geschiedenis.

China: de unieke duur van een primaire beschaving

Uit deze periode is een overvloedige literatuur en een rijke archeologie bewaard, vele cultuurelementen uit het verleden zijn vandaag de dag nog aanwezig en de vertegenwoordigers van deze oudste cultuur zijn nog in leven. Deze laatste der grote beschavingen kan dus nog uitstekend worden bestudeerd en beschreven.

Dit laatste is op diepgaande wijze gedaan in Leon Stovers Culturele ecolo-

[p. 991]

Keizer (omstreeks 1790 na Chr.).

[p. 992]

gie van de Chinese beschaving. Volgens hem is het fundamentele sociale kenmerk van de Chinese organische staat haar twee-klassenstructuur geweest, met een zeer scherpe scheiding tussen een kleine elite-cultuur, die over het gehele land een ‘grote gemeenschap’ vormt en de overgrote meerderheid van een verdeelde klasse van arme boeren. Deze maatschappijstructuur die zijn wortels had in de Bronstijd, werkte door in alle facetten van natuur en cultuur. De boeren bewerkten kleine stukjes grond en hadden hieruit een karig bestaan. Hiervan verdween nog een gedeelte naar de paleizen van de keizers. Hieruit werden leger en hofhouding betaald en de eliteklasse gevoed. Omstreeks het jaar 1840 telde het land 400.000.000 inwoners waarvan 1.000.000 behoorden tot de elite-cultuur en de andere 399.000.000 tot de klasse der arme boeren. Een middenklasse was vrijwel afwezig. Er bestond enige, zij het zeer geringe, sociale mobiliteit naar boven via een uitgebreid en complex systeem van ambtelijke examens volgens welke de keizer ambten uitdeelde. Naast deze garantie voor een geringe hoeveelheid vers bloed in de elite-klasse gaf het systeem vooral een grote diversiteit in de interne stratificatie van de heersende klasse. De belangrijkste verticale mobiliteit was echter van de boerenklasse naar beneden. Omdat ‘land geen land voortbrengt’ zijn de ecologische hulpbronnen beperkt. Bij een constant uitbreidende bevolking zullen daarom meer mensen worden voortgebracht dan de agrarische staat op een minimum bestaanspeil kan houden. In China heeft dan ook gedurende lange perioden een ‘klasse’ bestaan (ongeveer 10% van de bevolking) van overbodige personen; een klasse veroordeeld tot ziekte, honger en vroegtijdige dood. Deze klasse werd, samen met de sociale mechanismen die de verticale mobiliteit beheersten, door de Chinezen zelf het ‘riool des doods’ genoemd. Duizenden jaren leven miljoenen op een bestaansminimum terwijl slechts een kleine minderheid deel heeft aan de cultuur. De weerstanden hiertegen zijn eigenlijk steeds opvallend gering geweest. Wel hebben voortdurend de literaire schrijvers van de elite-cultuur de ongelijkheid van het klassenstelsel proberen te rechtvaardigen met de bedoeling de boeren aan te sporen te blijven waar ze waren. Maar of deze rechtvaardiging enig effect op de boeren zelf heeft gehad moet worden betwijfeld: de boeren namen immers niet deel aan de elite-cultuur. Ze werden echter gedwongen te blijven waar ze waren door een cultuur en een ecologie die hen situeerde op een smalle richel vlak boven het riool des doods.

De beschrijving van beide culturen vormt het hoofdthema van Stovers boek. Zonder het als zodanig te formuleren maakt hij ons toch bewust van de schaduwzijde van de door ons zo vaak bewonderde primaire beschavingen: de uitzichtloosheid van het bestaan van het overgrote deel der bevolking. Op voor- en achterflap beloofde de uitgever dat door dit boek ook de achtergronden van alle Chinese revoluties zouden worden verduidelijkt. Van Stovers analyse in deze moet men zich niet te veel voorstellen, maar de lezer

[p. 993]

is nu zelf mans genoeg geworden om de relevante conclusies te trekken. Gezien de Chinese twee-klassenmaatschappij verwondert het niet meer dat Mao tse toeng zijn revolutionaire beweging baseerde op de boeren en niet, naar klassiek marxistisch concept, wachtte op de bewustwording van een niet-bestaand industrieel proletariaat. En het zal de lezer evenmin nog verwonderen dat na een vierduizendjarige traditie van klassenscheiding en grote hiërarchische verschillen in de elite-cultuur zelf, de nieuwe (partij)elite weer neigt tot standenvorming. De ‘grote proletarische revoluties’ vormen het ideologische tegenwicht dat, veelal op aandringen van de opperste partijleiding, hiertegen wordt geboden.

Sociale mechanismen van ecologische aanpassing

Een tweede publikatie die in dit verband genoemd moet worden is Wilkinsons Armoede en vooruitgang, een ecologisch model voor economische ontwikkeling. Ook dit is een proeve van een sociaal-ecologische studie. Wil-

[p. 994]

kinson ziet namelijk in de veranderingen tussen de relatie mens en milieu (in ruime zin) de bron van de culturele evolutie. De belangrijkste factor hierin is de strijd om het bestaan die de mens met zijn milieu te voeren heeft. De economische organisatie van een samenleving is een onderdeel van een sociaal aanpassingsmechanisme dat streeft naar een evenwicht tussen milieu-exploitatie en menselijke behoeften. In een stabiele situatie is er evenwicht tussen de vraag naar natuurlijke hulpgoederen en de mogelijkheid van het milieu die te leveren. Het produktiestelsel is dan op deze situatie afgesteld en de omvang van de bevolking blijft constant. Instrumenten om dit te bereiken zijn door vele ‘primitieve’ beschavingen inderdaad ontwikkeld. Ze zijn in hoge mate cultureel bepaald: vrijetijdsvoorkeur b.v. in plaats van consumptievoorkeur van de werkende bevolking, waardoor de uitputting van de hulpbronnen beperkt wordt. Daarnaast worden ook abortus, kindermoord en beperking van seksueel verkeer toegepast om de bevolking op een ecologisch verantwoord peil te houden. Wordt dit evenwicht echter verbroken dan heeft dit een neerslag op alle aspecten van de samenleving. De bestaande middelen zijn dan niet meer toereikend om de behoeften te bevredigen. Door ‘armoede’ gedreven zullen de mensen zoeken naar nieuwe middelen van bestaan, een proces dat zich meestal aan ons voordoet als economische ontwikkeling. Hoofdkenmerken hierbij zijn het overgaan op nieuwe bronnen, ontwikkeling van handel en industrie en een steeds meer eisend produktiepakket. In instabiele samenlevingen zien we dan ook een consumptievoorkeur optreden in plaats van een vrijetijdsvoorkeur. Gezien de onzekerheid van de menselijke situatie en de gestegen behoeften, wanneer de traditionele patronen wegvallen, is deze consumptievoorkeur, althans volgens Wilkinson, in vele gevallen heel reëel. Wilkinson is betrekkelijk vaag over de oorzaken van de evenwichtsverstoring en denkt vooral aan externe factoren, zoals kolonialisatie. Daarnaast zal in sommige gevallen een autonome bevolkingsgroei een der oorzaken kunnen zijn. Verder is hij van mening dat een instabiele periode ‘als vanzelf’ weer zal overgaan in een stabiele. Indien de economische ontwikkeling succesvol verloopt en de mensen opnieuw over een redelijke bestaanszekerheid beschikken, wordt de stabiliteit hersteld en zal de technologische innovatie haar kracht gaan verliezen. Deze veranderingen hebben echter een uitloopperiode, waardoor gedurende enige tijd, ecologisch gezien, inderdaad overproduktie en overconsumptie optreden.

Verschillende reacties op de ecologische noodsituatie

Beide boeken werden hier tamelijk uitvoerig voorgesteld omdat ze een goede indruk geven van de weidsheid van het gebied der sociale ecologie en omdat ze dwarsverbindingen blootleggen naar een van de grootste problemen van deze tijd: de beschikbaarheid op langere termijn van voldoende

[p. 995]

[p. 996]

voedsel en andere hulpbronnen voor een groeiende wereldbevolking.

De door Wilkinson geponeerde theorie is vooral gebaseerd op recente observaties bij de ontwikkeling van kleine primitieve culturen naar een urbaan-industriële samenleving. Maar is dit werkelijk een universeel patroon? In China, de best bekende van de grote culturen, is de door Wilkinson beschreven ontwikkeling in ieder geval niet opgetreden. Toen de culturele geboortebeperkingstechnieken te kort schoten, of om de een of andere reden niet meer werden gebruikt en de bevolkingsdruk dus te groot werd voor de beschikbare bronnen, vond daar geen overgang plaats naar een nieuwe samenleving met nieuwe bestaansmiddelen. In plaats daarvan werd het surplus van de bevolking afgevoerd door het riool des doods, een mogelijkheid die in Wilkinsons theorie onvoldoende naar voren komt. In China kwam pas verandering in deze situatie na de communistische machtsovername.

Bezien we de oorzaken waaraan de andere primaire agrarische beschavingen ten gronde gingen, dan ontstaat een soortgelijk beeld. Alle werden ze in hun nadagen overwonnen door een volk met een andere ideologie en een gedeeltelijk andere technologie. In de Oude Wereld waren dit de nieuwe beschavingen van de IJzertijd, in de Nieuwe Wereld de Spanjaarden. Het lijkt er daarom op dat in werkelijk grote en stabiele samenlevingen de interne krachten zo sterk zijn dat de bevolkingsdruk alléén geen voldoende voorwaarde is voor de overgang naar een nieuwe maatschappijvorm. De door Wilkinson geconstateerde ontwikkeling zal zich alleen voordoen indien er een krachtige externe oorzaak aanwezig is en de voorbeelden van de nieuwe samenleving reeds elders gedeeltelijk bestaan. Dergelijke nieuwe voorbeelden zullen worden gevonden in de andere, meestal jongere culturen die nog geen starre patronen hebben ontwikkeld en zich bevinden in een milieu dat zijn ecologische grenzen nog niet heeft bereikt. Het is mogelijk, en zelfs waarschijnlijk, dat een dergelijke jonge voorbeeldcultuur in andere opzichten als minder beschaafd zal worden beschouwd dan de cultuur die zij verdringt.

Samenvattend kan men stellen dat indien een samenleving zijn ecologische grenzen nadert en de beschouwde hulpbronnen uitgeput raken, er zich verschillende mogelijkheden voordoen. Het bestaande sociale patroon kan worden doorbroken: dit zal dan resulteren in een snelle economische ontwikkeling tijdens een instabiele periode (Wilkinson). Maar het is evenzeer mogelijk dat het bestaande sociale en politieke krachtenveld te sterk is: de ecologische hulpbronnen blijven dan onvoldoende en een gedeelte van de bevolking zal worden uitgesloten van het verdere produktieproces. In China resulteerde dit in een klasse van overbodige personen, voorbestemd tot een vroegtijdige dood.

Men zou kunnen zeggen dat deze twee mogelijkheden in essentie de twee extreme standpunten vormen in de huidige discussie over de rapporten van

[p. 997]

de Club van Rome. In het eerste en tweede rapport werd gesteld dat mondiaal en regionaal de aardse hulpbronnen ontoereikend zijn voor een verdere groei van de bevolking en de produktie. Indien deze groei in het huidige tempo zou voortgaan, zou binnen 50 jaar de grens zijn bereikt. Grondstoffenschaarste, voedselgebrek en vervuiling zouden aan alle groei een eind maken en zowel bevolking als produktie zouden in een catastrofaal tempo afnemen.

Hier tegenover stellen de optimistische futurologen dat gedurende de gehele geschiedenis de techniek ons heeft bijgestaan om dergelijke moeilijkheden te overwinnen. Een te verwachten nieuwe technologische doorbraak zou alle moeilijkheden kunnen oplossen.

Misschien kunnen de hier besproken auteurs ons helpen om enige relativering aan te brengen bij beide extreme standpunten. De theorie van Wilkinson stelt immers dat de huidige westerse maatschappij in een typische en voorlopig instabiele fase verkeert, die vanzelf zal overgaan in een evenwichtiger situatie, wanneer eenmaal een aantal reële behoeften zijn vervuld. Een steeds toenemende en doorgaande groei van bevolking èn produktie is daarom geen noodzakelijke ontwikkeling: de snel stijgende curven van bevolkings- en produktiegroei mogen niet zonder meer naar de toekomst worden geëxtrapoleerd.

Aan de optimisten mag evenwel worden verweten dat zij de kracht van de politieke en sociale structuren die de huidige samenleving in stand houden, onvoldoende in hun voorspellingen hebben betrokken. In ten minste een geval, het agrarische China, heeft gedurende zeer lange perioden de technologie het ontstaan en het voortbestaan van een ‘riool des doods’ niet kunnen voorkomen.