Streven. Jaargang 29

[p. 810]

Franse romans over bezetting en bevrijding
Dieuwke I. Eringa

De belangstelling voor gebeurtenissen en situaties uit de tweede wereldoorlog is nog steeds niet verdwenen. Het succes van films als Lacombe Lucien (Louis Malle 1973) en Section Spéciale (Costas Gravas 1975) is daarvoor een graadmeter. De generatie van degenen die de oorlogsjaren hebben meegemaakt, sterft uit, steeds meer slachtoffers van de vreselijke gebeurtenissen uit die tijd moeten zich alsnog in klinieken laten behandelen om de psychische verminkingen te boven te komen. Intussen is een nieuwe generatie opgegroeid; binnenkort zal, wie over de jaren 1940-1945 wil publiceren, alles uit documenten moeten halen, omdat hij zich niets meer zelf van die periode kan herinneren, zoals dat nu al het geval is met een

[p. 811]

film als Cabaret en een roman als De getatoeëerde Lorelei van Jaap Harten, waarin het gaat over de vooroorlogse tijd in tegenstelling tot bijv. verhalen die een sterk autobiografisch karakter dragen van Marga Minco en Andreas Burnier.

Naarmate er minder mensen zijn die zich de historische feiten kunnen herinneren, in die mate neemt het historisch belang van een aantal romans toe, zelfs wanneer zij middelmatig zijn uit artistiek oogpunt.

Wie een roman gaat bekijken als bron voor moderne geschiedenis, zal uiteraard niet vinden wat een historische beschouwing als bijv. die van Aron hem biedt: Histoire de Vichy (1954) of Histoire de l'Epuration (1967 en 1969), maar hij zal andere dingen aantreffen. Hij zal lezen, doorvoelen en begrijpen hoe mensen hebben gereageerd op de gebeurtenissen van die rampzalige jaren, wat ze hebben moeten doormaken, en hoe ze vaak voor morele conflicten hebben gestaan.

Boeiend is ook te zien hoe verschillend de situatie is geweest van die in eigen land, naast vele parallellen. Zelf heb je zozeer geleefd met je neus gedrukt op de problematiek van je eigen land dat je je niet hebt kunnen realiseren wat er zich elders afspeelde. In dat verband is bijv. interessant van Monsarrat The Kapillan of Malta, dat veel informatie geeft over de situatie op dat eiland. In Frankrijk is de toestand o.a. verschillend van vele andere bezette gebieden doordat het een aantal jaren verdeeld is geweest in een bezet en een onbezet gebied onder Pétain, met als residentie Vichy.

Uit de stroom boeken over oorlog en bevrijding heb ik er zeven uitgekozen. Het zijn, in volgorde van verschijning:

Elsa Triolet, Le premier Accroc coûte deux cents Francs (1944);

Beatrix Beck, Léon Morin, Prêtre (1952);

Simone de Beauvoir, Les Mandarins (1954);

Anne Langfus, Les Bagages de Sable (1962);

Renée Massip, La Bête quaternaire (1963);

Yvonne Baby, Oui, l'Espoir (1967);

Christine de Rivoyre, Le petit Matin (1968).

Bovengenoemde romans hebben twee dingen gemeenschappelijk: ze zijn alle door vrouwen geschreven en ze zijn alle bekroond, hetzij met de Prix Goncourt, hetzij met de Prix Interallié. Niet dat aan die laatste omstandigheid zoveel waarde behoeft te worden gehecht, niettemin spreekt er een zekere officiële waardering uit en maakt het ze meer vergelijkbaar.

Lettend op de behandelde materie zouden we ze anders moeten rangschikken: Triolet spreekt over de oorlogstijd en de periode vlak voor de bevrijding, de Rivoyre eveneens, zij spreekt ook nog over de bevrijding, datzelfde doet Massip. Beck laat haar verhaal nog iets langer doorgaan, de Beauvoir laat haar gebeurtenissen zich afspelen tussen Kerstmis 1944 en

[p. 812]

1947. De hoofdpersoon van Langfus heeft de concentratiekampen meegemaakt en kan, enkele jaren na de bevrijding nog steeds niet verder leven als een ‘gewoon’ mens; de roman van Baby speelt zich jaren na de bevrijding af, maar door de opbouw van het verhaal, met vele flash-backs, herinneringen en associaties, worden we telkens teruggevoerd naar de oorlogsjaren, Ook in deze roman is sprake van iemand, een man ditmaal, die zo geleden heeft dat hij na jaren nog niet in staat is normaal menselijk contact te hebben, een relatie op te bouwen. In beide laatstgenoemde verhalen speelt de Poolse afkomst een rol: de hoofdpersoon uit Langfus is zelf een Poolse, die uit de roman van Baby heeft een Poolse moeder. Baby komt tot een positieve oplossing, tot geluk, tot een persoonlijke relatie tussen twee mensen, de roman van (de inmiddels overleden) Langfus eindigt zoals hij is begonnen, in droefenis, leed, kommer en kwel.

De romans van Beck, Massip en Rivoyre hebben een vergelijkbaar en gemeenschappelijk aspect: in alle drie de gevallen gaat het om een liefdesrelatie die onmogelijk is, gezien de tijdsomstandigheden. Bij Beck tussen de weduwe van een joodse man en een priester, bij de Rivoyre tussen een Frans meisje en een Duits militair, terwijl de vrouwelijke hoofdfiguur van Massip gekweld wordt door wroeging over haar overspel met een verzetsstrijder, terwijl haar man in een krijgsgevangenenkamp verblijft.

Bij Beck en Massip worden oplossingen gezocht en gevonden in de bekering tot en de kracht uitgaande van het katholieke geloof, de Beauvoir is duidelijk links, het verhaal van Baby speelt zich af in een milieu van overtuigde communisten, en hoewel het in deze verhalenbundel niet duidelijk tot uiting komt, we weten dat Elsa Triolet, de in 1969 overleden vrouw van Aragon, evenals haar man een vooraanstaande positie heeft ingenomen in de PCF (de Franse communistische partij). Haar politiek geïnspireerd sociaal realisme, een vaak irritante schrijftrant, komt in deze verhalen ook nog niet tot uiting, een voordeel is, in dit geval, dat zij veel kleine, realistische bijzonderheden geeft, veel couleur locale.

De titel van de verhalenbundel van Elsa Triolet is een bericht - in code - waardoor Algiers en Londen contact hadden met het verzet in Frankrijk. ‘Ga over tot actie’, is, volgens de schrijfster, de betekenis. Een deel van de gebeurtenissen speelt zich af in Lyon. De winter van '40-'41 is afschuwelijk streng. Pétain en Laval ‘verdedigen’ de belangen van Frankrijk en op Londen valt een regen van bommen. De Russen worden in de oorlog betrokken. Voor het eerst wordt de Gaulle vermeld. In 1942 het zomeroffensief van de Duitsers. Ze gaan in de richting van de Kaukasus. Op 11 november 1942 stromen Duitsers en Italianen over de demarcatielijn. In de zomer daarna volgt de val van Bizerta en Tunis, de geallieerden landen op Sicilië. Op 6 juni 1944 kondigt het bericht dat de titel van deze bundel vormt, de landing in Normandië aan. Gaat het in het laatste van de vier verhalen over de droppings van wapenen en over represailles van

[p. 813]

de Duitsers vlak voor de landing van de geallieerden, in de eerste drie verhalen komen veel gegevens voor over het verzet. Langzamerhand organiseren de jongens die aanvankelijk individueel, later in grote hoeveelheden, ontkomen aan de wurggreep van de Duitse overheersing, in de bergen en in de ontoegankelijke bossen, het verzetsleger.

In Lyon is typisch de functie die de boîte aux lettres heeft, speciaal in het gedeelte van de stad waarin men, eenmaal verdwenen in de ‘traboules’ verder niet meer kan worden opgespoord. De dagelijkse communicatie van het verzet - wachtwoorden, arrestaties, berichten over sabotagedaden, verklikkers, clandestiene literatuur - loopt via de brievenbussen. De ‘traboules’ zijn gangetjes, tunneltjes, soms met zes zeven uitgangen, doorgangen die via trappen en binnenplaatsen toegang geven tot andere straten. Het fijne netwerk van ‘traboules’ strekt zich uit onder de huizen, ingewikkeld als een systeem van riolen en vrijwel net zo stinkend.

Consciëntieus als ze is, geeft juist Elsa Triolet een nauwkeurig beeld van de dagelijkse situatie. Over de honger, de saccharine, de cacaodoppenthee, de lege etalages, de zwarthandelprijzen. Iedere nacht rijden de goederentreinen naar Duitsland met de voorraden uit de bezette gebieden. Er is schaarste aan allerlei grondstoffen, er is geen zeep, geen vet, geen boenwas, een gebroken ruit kan niet worden vervangen, de mensen lopen op houten zolen, voor de winkels staan lange files.

Soortgelijke details worden eveneens vermeld door de andere auteurs, door de een wat minutieuzer, door de ander wat minder gespecialiseerd. Ook Renée Massip geeft vrij veel praktische details. Merkwaardig voor niet- Fransen blijft die merkwaardige situatie van het begin, toen men blijkbaar zij het met een pasje, nog terug kon van het zuiden naar Parijs. Velen die in het begin met de wilde uittocht naar het Zuiden zijn meegegaan, komen later weer in de hoofdstad terug. Bij Christine de Rivoyre is het moeilijk, over de demarcatielijn heen te komen. Het lukt het meisje Nina clandestien, en zo heeft ze de gelegenheid haar vriend terug te zien die, op weg naar Spanje, in het onbezette Zuiden is blijven steken.

Wat opvalt bij Renée Massip is ook dat de krijgsgevangenen de hele oorlog door hebben kunnen blijven corresponderen met hun vrouw of hun familie, en pakjes hebben kunnen sturen. Een van de dingen die deze schrijfster naar aanleiding van deze correspondentie te berde brengt, is de vervreemding die noodzakelijkerwijs optreedt wanneer je jarenlang zo ver bij elkaar vandaan bent, maar vooral wanneer je niet open kunt schrijven wat je voelt en denkt en je toevlucht moet nemen tot een soort geheimtaal. Naast de beschrijving van de ontberingen is uiteraard een veel voorkomend gegeven in al deze romans de houding van de bezetter. Wordt er een felle strijd gevoerd door middel van aanslagen en sabotagedaden tegen het heersende regiem, de individuele Duitser is niet altijd een ellendeling. In de roman Le petit Matin komen de conflictsituaties aan de orde die daar-

[p. 814]

van het gevolg kunnen zijn. Wanneer is de kans op ‘verleiding’ het grootst: wanneer er in je leven een leegte is ontstaan doordat je eigenlijke man, je eigenlijke vriend je heeft teleurgesteld. Voor de hoofdfiguur in La Bête quaternaire houdt dit in dat ze in haar hart niet kan uitstaan dat haar man niet, zoals vele anderen, uit krijgsgevangenschap heeft weten te ontsnappen. In Le petit matin is het de ontdekking van de lafheid van Jean, van het feit dat hij zich heeft laten inpakken door Vincent.

Heel goed dat in de beide laatstgenoemde romans èn in Léon Morin, prêtre gesproken wordt over de eenzaamheid van al die vrouwen die zoveel jaren hun man hebben moeten missen, de onbestorven weduwen, maar ook de werkelijke. Begrijpelijk, dat je lesbische gevoelens krijgt. En ook: ‘Je me fais l'amour avec un bout de bois.’

Merkwaardig hoe bij verschillende personen allerlei tegenstrijdigheden zich voordoen. Een aanhangster van Pétain die een joods kind adopteert. Hoe je, zelf betrokken bij het verzet, geen last krijgt met een collega die ‘Vichyste’ is. Hoe een meisje vijf vrienden tegelijk kan hebben, twee uit de Résistance, een uit de ‘milice’, één zwarthandelaar en een Duitser. Ze diende, zegt Béatrix Beek niet ongeestig ‘à la fois la France combattante, celle de Vichy, et le Reich.’

Een chapiter op zich vormt het probleem van de joden. Natuurlijk, evenals overal, de deportatie en het verbergen van kinderen en ouderen, maar daarbij een probleem voor joodse ouders: moeten we ons kind uit veiligheidsoverwegingen laten dopen, en voor katholieke pleegouders: moeten wij het kind ten doop laten houden. Verbijsterende uitingen van rassenhaat in het algemeen en antisemitisme in het bijzonder vinden we in Le petit matin. Deze roman speelt zich af in het gebied van Les Landes. In de buurt is een gevangenkamp van Algerijnen. Vreselijk, als die aan het eind van de oorlog zichzelf zouden bevrijden! ‘Die wilden met hun beesten-instincten!’ Wat gaat er met de meisjes gebeuren! Zet er maar een stelletje oud-kolonialen bij, die zullen die drieduizend wilden wel onder de duim weten te houden! En de joden? Je moet ze haten als de pest! Waarom? Vanwege Golgotha!

Nauwelijks heb ik nog de lijvige roman van Simone de Beauvoir vermeld. Ten dele omdat ik deze roman wel als bekend mag veronderstellen. Ook omdat het moeilijk is, in weinig woorden iets zinnigs te zeggen over dit m.i. grootse werk. Les mandarins vormt een zeer uitvoerige en knappe analyse van vrijwel alle aspecten van de Franse problematiek van kort na de oorlog, een problematiek die niet aleen de Franse is. Haar roman is nergens droog en dor. De auteur laat ons de maatschappelijke en politieke situatie van die jaren meebeleven, met alle mogelijkheden tot conflict die daar in opgesloten liggen. Van een voormalige verzetsgroep wordt tot in details nagegaan wat er van terecht gekomen is - tragische levens vaak. Gedesillusioneerde mensen. En welke kant zal het opgaan? Lucide als ze

[p. 815]

is, voorspelt Simone de Beauvoir reeds, hoe de situatie zich zal gaan ontwikkelen. Een situatie die haar en haar vrienden tot diepe, diepe droefheid stemt. Maar ondanks de verschrikkelijke problemen die zich voordoen - om er een te noemen: hoe moet gereageerd worden wanneer de berichten loskomen over de Russische concentratiekampen? - komen de voornaamste personen tot aanvaarding van het leven zelf, aanvaarding van de toekomst, hun toekomst, maar niet dan wanneer ze zelf vlak langs de dood zijn gegaan.

Van de zeven door mij genoemde romans vind ik deze laatste de meest grootse. Alle in hun soort geven ze echter een duidelijk beeld van wat er zich afspeelde in de oorlogsjaren en van de nasleep daarvan. Gezien de opzet van deze beschouwing heb ik me willen onthouden van een artistiek waarderingsoordeel. Het spreekt van zelf dat de zeven genoemde romans sterk verschillend zijn in opzet en uitwerking van het onderwerp. Een uitzondering wil ik maken voor Oui, l'Espoir van Yvonne Baby, dat ik een juweeltje van een kleine roman vind, zeer subtiel. Het is goed te merken dat de schrijfster ook de filmtaal kent. Knap, de mannelijke hoofdpersoon, die bijna de gehele roman beheerst, in de ikvorm sprekend te introduceren.