Streven. Jaargang 29

[p. 667]

China en de ontspanning tussen oost en west
L.L.S. Bartalits

Staats-vormend karakter van het conflict met Rusland

Aarzelend en voorzichtig opende de Volksrepubliek China zich in 1969 voor de buitenwereld, toch nog steeds vol wantrouwen tegenover vreemdelingen. Tegenover de gekleurde volkeren van de derde wereld staan de Chinezen nu wel geheel open, tegenover Japan, West-Europa en de Balkanlanden Albanië, Roemenië en Joegoslavië half-open; vis-à-vis Amerika wordt in afgebakende etappes op een arrangement aangestuurd; hermetisch afgesloten blijft China tegenover de S.U.

De oude mannen in hun grauwe pakken, die al een kwart eeuw de continuïteit symboliseren, lijken na lang ronddolen een vaste koers voor de buitenlandse politiek te hebben gevonden, die bij het ontwikkelingspeil en de status van China past. Een pragmatische koers zonder al te veel ideologische oogkleppen. Na taaie strijd werd die koers door Tsjoe En-Laj uitgestippeld, een koers die ook bedoeld is te worden gevolgd door een jongere generatie. Elke dag wordt dat de functionarissen en de massa's ingehamerd.

De ‘papieren tijgers’ van vroeger zijn aan het verdwijnen. De relaties met alle landen waarmee de Volksrepubliek China acute geschillen heeft, worden zakelijk, soms zelfs vriendschappelijk geregeld. Onnodige conflicten, vroeger ideologisch opgepept, worden stelselmatig opgeruimd.

Door die nieuwe koers moet het mogelijk worden zich maximaal te concentreren op het conflict met Rusland. Met Rusland, en niet de gehele Sovjet-Unie. Rusland als kern van de hegemonische macht, het historische Rusland van mensen als Brezjnev en Solzjenitsyn. China's politieke planners maken dat onderscheid zeker niet willekeurig; erachter verschuilt zich de verwachting dat op den duur de niet-Russische volken in de Sovjet-Unie, van de Oostzee tot Kaukasus en Centraal-Azië, in hun strijd tegen het Russisch gekleurde ‘sociaalimperialisme’ potentiële bondgenoten van China zijn.

Van de vriendschap met Moskou zijn in China nog maar zeer weinig tekenen over. De as Peking-Moskou duurde slechts zeven jaar, de vijandschap duurt al weer bijna twintig jaar. En sedert de breuk is een nieuwe generatie in verantwoordelijke posities gekomen, wier politiek bewustzijn en nationale trots in het conflict zijn gestaald. Reeds daarom is een verzoening met Mos-

[p. 668]

kou niet waarschijnlijk, aldus Alexander Korab.

In lange debatten met Chinese functionarissen bracht Korab dit probleem steeds weer te berde. Zou China het niet met Moskou op een akkoord kunnen gaan gooien? Een kategorisch ‘neen’ was daarop steeds het antwoord. Aan motieven geen gebrek: de moeizaam verkregen onafhankelijkheid mag niet aan een schijncompromis worden opgeofferd; men kan de nieuwe tsaren niet vertrouwen, ja, zij zijn nog erger dan de tsaren van weleer. De oude Tsaren hadden tenminste niet verheeld, een hegemoniale en koloniale politiek te voeren. De nieuwe tsaren verbergen zich evenwel achter rode vaandels en voeren een groot spel van bedrog uit, waarbij zij profiteren van de naïviteit, domheid en onervarenheid van anderen. Wij Chinezen hebben hen doorzien, zoals de onderdrukte volken in de Sovjet-Unie en in Oost-Europa het hebben gedaan. Een oud volk als de Chinezen kan niet vergeten hoe zij plotseling door de Russische kolonialisten in de steek worden gelaten, aldus Korab.

China moet zich op een lange strijd instellen tegen het Russische hegemonie-streven. Maar ‘wij hebben een heel lange adem’, aldus een Chinese politicus, die er volgens Korab ijskoud aan toevoegde: ‘wij zullen hen nimmer aanvallen, maar wij zullen steeds naar het beginsel handelen, vervat in het oude Chinese spreekwoord: liever staande sterven dan op de knieën leven. De Russen kunnen komen, hartelijk welkom, maar zij zullen ten hoogste een of twee provincies veroveren. En geen van hen keert daarvan levend terug.’ De kloof is diep. Volgens Peking kent Moskou het beginsel van gelijkgerechtigheid niet, en het zal derhalve niet aan de door China gestelde prealabele voorwaarden van een overeenkomst willen voldoen, te weten dat de grensverdragen van de 19e eeuw onrechtvaardig waren; geringe grenscorrecties in de streken van Oessoeri en Amoer; vertrek van het Sovjetleger uit alle vreemde gebieden, met name uit de Mongolese Volksrepubliek en de grensgebieden rondom China; teruggave van de Koerillen aan Japan; stopzetting van de omcirkelingspolitiek in Azië tegen China; en het sluiten van nieuwe verdragen met een anti-hegemonie-clausule.

Ging het Mao Tsje-toeng en Tsjoe En-Laj met hun strijd tegen Moskou in de jaren zestig en de beginjaren zeventig nog om de voltooiing van China's emancipatie, thans heeft die strijd een nieuwe, binnenlandse functie gekregen. De strijd met het Kremlin en de afschildering van het Russische gevaar moesten de impulsen leveren voor de economische opbouw en de nationale trots der massa's; maar thans wordt die strijd gezien als belangrijk middel om de eenheid tussen leiding en volk te garanderen, als instrument ook om regionale belangen en ambities in te dammen.

Het Sino-Sovjet conflict heeft voor China dus een staatsvormende functie, wat juist door de jongeren met het oog op de moeilijke toekomst, zonder het gezag van Mao Tsje-toeng en Tsjoe En-laj, zeer belangrijk wordt geacht.

[p. 669]

Nieuw Pragmatisme

Het nieuwe pragmatisme eist zijn prijs. Belangrijk is dat vooreerst voor China's werven om de punt van Oost-Europa. Daarbij volgt Peking een strategie langs drie lijnen:

a	- onophoudelijke bestrijding van de Russische hegemonie in Oost- en Zuidoost-Europa;
b	- een beroep doen op de nationale belangen van de volken van het Warschaupact; een door de vingers zien van alle anti-Chinese aanvallen van de leiders van Oost-Europa. Daarmee wil men aantonen, dat Peking die partijleiders als willoze slaven beschouwt, en met zulke mensen valt niet te polemiseren;
c	- een speciale relatie bestaat met Albanië, Joegoslavië en Roemenië, wier vriendschap Peking naarstig nastreeft. Hoewel Albanië de plannen van premier Karamanlis van Griekenland voor een nieuwe Balkanbond afwijst, staat China zeer welwillend tegenover dat initiatief. Alle regionale en autonome bewegingen in Europa hebben Pekings sympathie, omdat zij de hegemonie van Moskou verzwakken.

De buitenlandse politieke conceptie van China rust op twee pijlers:

1	- China is een socialistisch (communistisch) ontwikkelingsland;
2	- het anti-hegemonisme.

De planners in Peking houden dit niet voor een voorbijgaande mode maar voor iets fundamenteels en blijvends.

De formulering ‘communistisch ontwikkelingsland’ werd door een functionaris aan Korab als volgt verklaard: als communistisch ontwikkelingsland bieden wij ons volk een langtermijnig perspectief van sociale en economische ontwikkeling. Zodoende kunnen wij de opbouw van het socialisme over een langere tijd uitstrekken en zijn wij niet aan onrealistische korte termijnen gebonden zoals in de Sovjet-Unie licht- en on-zinnig genoeg steeds meer wordt geproclameerd. Wij hopen dat daardoor het vertrouwen van de derde wereld in China nòg sterker zal worden.

Het afzien van elk hegemonie-streven moet China's leiders nog vele generaties binden. In de kern is het de eis dat China zich afzijdig houdt van de constellaties der beide supermogendheden en elk hegemoniestreven moet bestrijden, teneinde zo een attractie te vormen voor alle volken die worstelen om ongebondenheid en zelfbeschikking. Dit is ook gedacht als vertrouwensbasis voor de Aziatische buurvolken van China; de laatste resten van vrees en ressentiment in Japan, Zuidoost-Azië, Mongolië en het door de Russen beheerste Centraal-Azië moeten daardoor geliquideerd worden.

De anti-hegemonie-doctrine is volgens de scheppers ervan de belangrijkste ideologische hulp die China aan de jonge naties van de derde wereld en de oude naties van Europa kan bieden. Daardoor kan hun zelfvertrouwen groeien tegen de aanspraken op hegemonie van de supermogendheden.

[p. 670]

China en de Oost-West-ontspanning

Het is bekend dat de Chinese leiders de Oost-West-ontspanning een illusie achten en dat zij geloven dat de kansen op een oorlog tussen de supermogendheden toenemen. De diepere motieven voor deze overtuiging zijn nog niet bevredigend verklaard. Wat de Chinezen zeggen, zeiden zij ook al vijf jaar geleden, maar zonder tot de onvermijdelijkheid van een derde wereldoorlog te concluderen.

Pas in de tweede helft van 1973 wezen zij op de gevaren van zo'n oorlog. In die periode begon de positie van president Nixon wankel te worden. De Chinezen schrijven de val van Nixon niet zozeer toe aan de Watergate-affaire als wel aan de diepe structurele veranderingen in het Amerikaanse politiek-economisch systeem. Nixons aanhangers waren vertegenwoordigers van de zakenkringen in het Westen en Midden-Westen van de Verenigde Staten; hun strategische prioriteiten lagen in Oost-Azië. Nixons val betekende een terugkeer naar het machtscentrum van de vrijhandels-internationalisten aan de Oostkust. Deze structurele verschuiving wordt naar Chinese opvatting vergezeld van een minder realistische benadering van de Sovjet-Unie. Ook maken de Chinezen zich bezorgd over de zwakte van het Amerikaanse buitenlands beleid.

Tegelijkertijd is ook verandering gekomen in de Chinese analyse van het Russisch binnenlands systeem. Tot 1974 werden de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten gelijkelijk als supermachten gebrandmerkt, als landen die hun invloed ten koste van andere landen trachten uit te breiden. Sindsdien gelden de supermogendheden als staten in de greep van het monopoliekapitalisme, waarbij de Sovjet-Unie als de ergste van de twee geldt, in de eerste plaats omdat het monopoliekapitalisme er meer in de staat zelf is geconcentreerd en ten tweede omdat een te excessieve bewapening de economie uit haar balans heeft gebracht. De Chinezen wijzen thans op het feit dat de Sovjet-Unie zelfs nog meer aan bewapening uitgeeft dan Amerika, hoewel haar nationaal produkt maar half zo groot is.

Geschiedenis van de jaren dertig lijkt zich te herhalen

De geschiedenis van de jaren dertig lijkt zich volgens de Chinese leiders te herhalen. Zij vergelijken Brezjnev openlijk met Hitler en de houding van de westelijke leiders tegenover de Sovjet-Unie met die van Groot-Brittannië en Frankrijk tegenover Hitler. Sommige Westeuropese landen beperken zelfs hun defensieuitgaven, terwijl Moskou zijn offensief vermogen voortdurend opvoert. Het schijnt dat de Chinezen in senator Jackson een hedendaagse Churchill hebben ontdekt.

Zij zijn momenteel bezorgd over de fragiliteit van de Zuidflank van de NATO. De leden van de Portugese Communistische partij worden ‘pro Mos-

[p. 671]

kou-elementen’ genoemd. De Chinese leiders zijn verontrust over wat na Tito's dood in Joegoslavië zou kunnen gebeuren. Hun commentatoren wijzen ook vaak op de politieke en militaire druk die de Sovjet-Unie op Noorwegen zou uitoefenen.

Vele werkelijke leiders zien naar Chinese opvatting niet de wàre aard van het Russische systeem. Men dient zich echter te herinneren dat de Chinezen lang betoogd hebben dat de beide supermogendheden in een permanent conflict verstrikt zijn, ondanks tijdelijke overeenkomsten. Uit de Chinese analyse rijst de vraag hoever de Amerikanen hun positie in West-Europa zullen laten uithollen. Toen Engeland in 1939 de oorlog aan Hitler verklaarde, deed het dit in een zwakke positie, nadat de ‘appeasement’-politiek had gefaald. Edward Heath deelde na zijn bezoek aan China in september 1975 mee, dat voorzitter Mao Tsje-toeng zich steeds de positie van Groot-Brittannië in 1940 voor de geest haalde. In publieke verklaringen handhaven de Chinezen overigens, dat het om interne redenen onwaarschijnlijk is dat de Sovjet-Unie een oorlog zal beginnen.

Er is stellig meer grond voor de Chinese vrees dan op het eerste gezicht lijkt. Er is geen aanwijzing dat de Chinezen geloven dat zij van zo'n oorlog zouden profiteren. Zij maken zich wellicht schuldig aan overdrijving, maar hun advies, hoe oorlog te vermijden, is op zichzelf niet uitzonderlijk: de Westeuropese landen zouden zich moeten verenigen en zich beter voorbereiden op een verdedigingsoorlog. De Chinezen zouden ook een versterking wensen van de banden tussen West-Europa en de Derde Wereld, die als een belangrijke kracht tot revolutionaire verandering van de internationale verhoudingen wordt beschouwd.

Oorlog in Europa

Sinds geruime tijd beweren de Chinezen dat de ontspanning tussen Oost en West een illusie is die tot oorlog in Europa zal leiden. De meeste Westerse leiders hadden gedurende de afgelopen tweeënhalf jaar gesproken over Chinees ‘wishful thinking’ en naijver jegens de superiore grootmachten.

Sinds een paar maanden zagen de Chinezen, zonder vreugde, dat hun waarschuwingen tegen détente worden overgenomen door critici die dat eerder bestreden, zonder dat Peking evenwel als auctor intellectualis wordt erkend. Zo werd erop gewezen dat de Russische interventie in Angola en de Russische pressie op Portugal en het Midden-Oosten de ontspanningspolitiek hebben verstoord.

Toen Hans Dieter Genscher in 1973 als minister van binnenlandse zaken van de Bondsrepubliek Peking bezocht, kwam hij bij de Chinezen niet overtuigend over. Maar begin van dit jaar won hij als minister van buitenlandse zaken in Peking aan respect en werd in Chinese kranten zijn uitspraak opgenomen, dat détente juist in gevaar kwam door pogingen via interventies

[p. 672]

nieuwe invloedssferen in de Derde Wereld te scheppen. Maar slechts weinigen trokken, zoals de Chinezen, daaruit ook de conclusie dat het oorlogsgevaar groter geworden was.

Men gelooft nog steeds dat dit een kwestie van Chinese ideologie is en talrijke citaten van Mao Tsje-toeng kunnen inderdaad worden aangehaald om deze toekomstverwachting van Peking te staven.

Maar dat is een te eenvoudige voorstelling van zaken. China was, juist toen de triomf van Moskou in Angola zich aftekende, komen aandragen met een beklemmende bewijsvoering voor de these van een dreigende wereldoorlog. Deze luidde als volgt: Alleen de twee supermogendheden hebben de capaciteit om een derde wereldoorlog te voeren: zij beschikken over veel te veel nucleaire en conventionele wapens. De Sovjet-Unie is het gevaarlijkst; zij neemt een bewapeningsvoorsprong op Amerika met een tweemaal zo sterk leger en een zevenmaal zo grote groei van het aantal raketten. Europa neemt in het netwerk van Russische militaire bases een ‘centrale positie in de globale strategie’ in. Er worden vaak offensieve troepenmanoeuvres gehouden. Drie van de vier Russische oorlogsvloten hebben ‘vaak zonder rekening te houden met de lange oliebevoorradingslijn van het Westen’ rond Europa gemanoeuvreerd. Driekwart van de Russische strijdkrachten is op het Europese continent gelegerd; in Zuid-Europa en op de Balkan is sprake van inmenging, in Portugal van ‘naakte infiltratie’ en in Angola van ‘rechtstreekse en massale interventie’. Niemand is er zeker van dat Moskou eveneens haar kans in Europa niet zal aangrijpen. De Sovjet-Unie is met de reeds verworven invloedssferen niet tevreden en poogt in haar streven naar een nieuwe verdeling van de wereld de Amerikaanse invloedssferen aan te tasten.

Dat is tenslotte slechts via een oorlog mogelijk. Moskou voorziet zich via een ‘geslepen tactiek’ in het Westen ook nog van kredieten en technische know-how om haar oorlogspotentieel uit te breiden. Angola toont aan in welk tempo het aantal conflictpunten met Amerika toeneemt. Aldus nadert de dag dat de Sovjet-Unie zich niet meer van een stap voorwaarts laat weerhouden door overwegingen van ‘ontspanning’. Daar komt bij dat Moskou nog slechts aan het begin staat van zijn ‘imperiale fase’, aldus Chinese functionarissen.

De Sovjet-Unie begint zijn belangen nu pas wereldwijd en niet langer continentaal te bepalen, hetgeen ook al door Amerikaanse waarnemers is opgemerkt. De technische vaardigheden en successen op de lange afstand krijgen effect en met de uitdijende invloed en ambities moet noodzakelijkerwijze ook het aantal mogelijkheden tot botsing met de Verenigde Staten toenemen. Volgens China zal het daarom tot een militaire confrontatie komen zodra vitale Amerikaanse belangen in het geding komen en de botsing zal zich afspelen op de plaats van de strategische machtsconcentratie, namelijk het Russische voorterrein Europa.