Streven. Jaargang 29

[p. 541]

Paul Verlaine in vertaling
H. Roeffaers

Een honderdtal gedichten van Verlaine in het Nederlands vertalen¹ is een prestatie die in ons taalgebied niet onopgemerkt mag voorbijgaan. Ofschoon elke vertaling een nauwkeurige weergave van het origineel beoogt, werk ze toch eerst en vooral contrastief. De incantatie van Verlaines vers, de ongeëvenaarde muzikaliteit en de klankassociaties stellen de vertaler vaak voor onoplosbare problemen. De enige reddingsboei die de vertaler voor verdrinkingsdood kan redden blijkt al te vaak het rijm te zijn. Dit is wel jammer, want heeft Verlaine in zijn Art Poétique zelf niet het rijm bestempeld als een goedkoop spel dat vlug vals gaat klinken. Het rijm mag nooit dienst doen als levenskus op de zieltogende poëtische taal. Vaak wordt dan het leven(sritme) van het vers kunstmatig verlengd:

Si pâle à l'horizon lointain
Luisait un faible espoir d'aurore
Votre regard fut le matin.

Aan verre horizont en vaal
daagde de hoop als een morgengroet;
jouw blik was deze flonkerstraal. p. 65.

In deze vertaling is het woord ‘flonkerstraal’ louter rijmvulsel. In een meer letterlijke vertaling zou ‘morgenstond’ kunnen rijmen met ‘horizont’; waardoor de strofe aan gebondenheid zou winnen.

Was er in bovenstaande vertaling nog een remedie aan te wijzen, in het volgende voorbeeld is de rijmziekte al in een te ver gevorderd stadium:

Et quand le soir viendra, l'air sera doux
Qui se jouera, caressant, dans vos voiles,
Et les regards paisibles des étoiles
Bienveillamment souriront aux époux.

En als de geurige avond verscheen
en strelende lucht door jouw sluiers komt strijken

1 Raf Tehuan, Paul Verlaine poète maudit, De Galge, Antwerpen, 1974, 134 pp.

[p. 542]

 

dan zullen de sterren glimlachend kijken

 

naar die twee mensen, zo zalig vereend. p. 65

In een gedicht waarin het rijm deel uitmaakt van een reeks assonanties wordt een rijm-vertaling onherkenbaar:

Les sanglots longs
Des violons

De l'automne

Blessent mon coeur
D'une langueur

Monotone.

Vioolklank zacht
ruist door de nacht.

En daagt het?

Waarheen, mijn hart?
Novemberwaarts,

zo klaagt het.

Maar laten we enkele geslaagde vertalingen, die gelukkig ruim de bovenhand hebben, van naderbij bekijken.

Votre âme est un paysage choisi
Que vont charmant masques et bergamasques
Jouant du luth et dansant et quasi
Tristes sous leurs déguisements fantasques.

Een uitgelezen landschap is jouw hart,
waardoor er stoeten bonte maskers springen,
die vrolijk dansen en bij luitspel zingen,
maar het fantastisch masker bergt hun smart. p. 49

Het alterneren van lange en korte regels biedt de vertaler duidelijk meer bewegingsruimte. Hierin schuilt dan weer het gevaar dat de vertaler een vluchtige impressie in een uitgewerkte tegenstelling gaat vastleggen, zoals dit het geval is in de laatste regel.

Een geslaagde vertaling wordt ons ongetwijfeld geboden in het refrein van het gedicht getiteld Charleroi:

Dans l'herbe noire
Les Kobolds vont.
Le vent profond
Pleure, on veut croire.

In 't zwarte kruid
koboldenbenen.

[p. 543]

 

De wind klaagt luid

 

of is het wenen?

Maar waarom, kan men zich afvragen, wordt een gelijkluidend refrein op twee verschillende manieren vertaald?

Dans le vieux pare solitaire et glacé
..........
In het oude park, zonder loof, zonder leven

De overbekende versregels:

Il pleure dans mon coeur
Come il pleut sur la ville;
Quelle est cette langueur
qui pénètre mon coeur?

luiden in een vloeiende vertaling:

Het weent diep in mijn hart,
zoals 't regent op de stad;
wat wil die koude smart
die doordringt in mijn hart?

Het gedicht p. 65 dat we hierboven reeds in een negatieve context vermeld hebben, bezit in vertaling een zeer geslaagde eerste strofe:

J'allais par des chemins perfides,
Douloureusement incertain.
Vos chères mains furent mes guides.

Ik ging door trouweloze landen
door veel onzekerheid en kwaal.
Mij leidden steeds jouw lieve handen.

Het is opvallend dat in een geslaagde vertaling niet het vers maar de strofe de ritmische eenheid vormt. Dit komt vooral het rijm ten goede dat op deze wijze opnieuw harmonisch wordt ingevoegd in het spel van de prosodie. Tevens laat de ritmische eenheid van de strofe meer ruimte voor het eigene van de Nederlandse taal. De expressiviteit van het vers lijkt in het Nederlands meer dan in het Frans terug te gaan op het gebruik van werkwoorden:

Vos chères mains furent mes guides...
Mij leidden steeds jouw lieve handen...
Quelle est cette langueur...
Wat wil die smart...
Que vont charmant masques et bergamasques...
Waardoor er stoeten bonte maskers springen...

Deze voorbeelden illustreren de bekende stelregel uit Verlaines Art Poétique: niet de kleur, maar de schakering is belangrijk.

[p. 544]

Foutieve en daardoor echt storende vertalingen komen er in dit boek gelukkig niet veel voor. Het is overigens veelzeggend dat de meeste fouten op rekening van het rijm komen.

Zo brengt in het volgende voorbeeld het rijm een auditief en een visueel beeld met elkaar in botsing:

Je devine, à travers un murmure,
Le contour subtil des voix anciennes...
Ik raad in een fluisteren verborgen
de vorm van vergane gezichten...

Een enkele keer wordt er gezondigd tegen de betekenis van het gedicht. In de gevangenis hunkert de dichter naar de vrije buitenlucht, maar volgens de vertaler vindt hij die in de gevangenis zelf:

Le ciel est, par-dessus le toit,...
Mon Dieu, mon Dieu, la vie est là,...
De hemel welft boven het dak,...
Mijn God, mijn God, hier is het leven,... p. 97

Subtieler worden de fouten wanneer het rijm de overeenkomst der tijden in de war stuurt; zoals in het boven geciteerde gedicht Et quand le soir viendra; of nog wanneer de vertaler de punctuatie uit het oog verliest:

Les chères mains qui furent miennes,
Toutes petites, toutes belles,...
De handen, die de mijne waren,
zo schoon zijn zij en zo klein,...

De belijdenissonnetten uit de bundel Sagesse boden de vertaler duidelijk het minst weerstand. De verhaalstructuur van deze lyriek laat ook een groter spel van interpretaties en dus van vertalingen toe.

In een lange inleiding vertelt de vertaler het geromanceerde verhaal van Verlaines leven. Een rijke keuze van gedichten illustreert de verschillende etappes van Verlaines dooltocht. Dit is een erg betwistbaar procédé dat vooral vreemd aandoet in de context van l'Art pour l'art. De biografische inleiding maakt echter duidelijk dat de vertaler gefascineerd is door deze poète maudit. Wellicht is deze betovering onmisbaar, wil men een dergelijk opzet tot een goed einde brengen.