Streven. Jaargang 29

[p. 273]

Forum

Het lied en de ruïne
Over een bloemlezing van moderne Jiddische literatuur

Over Jiddisch en Jiddische literatuur heb ik in Streven al eerder iets geschreven. Zie in Streven van 2 november, 1974, de bespreking van H. Beems boekje Uit Mokum en de Mediene. Joodse woorden in Nederlandse omgeving. Ik zal mij dan ook thans onthouden van een in korte woorden gegeven geschiedenis van het Jiddisch in Oost- en Westeuropa en mij bepalen tot de opmerking dat juist omstreeks de tijd, dat in Westeuropa het Jiddisch ineenschrompelde tot wat overgeleverde losse woorden en gezegden - en zelfs die werden in sommige assimilatorische kringen nauwelijks meer geduld - het Oosteuropese Jiddisch een ware literaire wedergeboorte onderging. Mendele Moicher Sforiem (Mendele de Boekverkoper, pseudoniem van S.J. Abramowitsj) is de grondlegger van deze moderne Jiddische literatuur. Niet toevallig was hij ook een baanbreker voor de moderne Hebreeuwse literatuur. Van hem is de uitspraak, dat de kennis en het gebruik van het Hebreeuws én het Jiddisch natuurlijk zijn voor de joden en even onmisbaar als het ademen door beide neusgaten. De grote joodse schrijvers in het Jiddisch - wie kent er niet de namen van Sjolem Aleichem, Sjolem Asch, I. Bashevis Singer en Itzik Manger - hebben zich vandaag de dag een vaste plaats verworven in de wereldliteratuur. En dus wordt er vandaag de dag uit het Jiddisch vertaald, ook in het Nederlands. In 1959 verscheen er bij Meulenhoff de bloemlezing ‘Meesters der Jiddische vertelkunst’ bijeengebracht en vertaald door L. Fuks, een waarachtig pionier op dit gebied, die in 1964 promoveerde op ‘Die Hebräischen und Aramäischen Quellen des Altjiddischen Epos “Melokim-Buk”.’ Het ‘Melokim-Buk’ is een 14e eeuwse epische bewerking van de bijbelboeken I en II Koningen en II Kronieken. Dan moeten we hier zeker noemen Channa Milner met haar bundels ‘Het Jiddische hart zingt’, volksliederen, uitg. Servire, 1960; ‘Met bloed en niet met inkt is dit geschreven, liederen uit ghetto's en konsentratiekampen’, uitg. Bert Bakker, 1966; en ‘Het brandt’, liederen van Mordechaj Gebirtig, uitg. De Walburgpers, Zutphen, 1970. Zeer goede bloemlezingen verschenen er ook in het Engels in New York: ‘A Treasury of Yiddish Stories’ en ‘A Treasury of Yiddish Poetry’ door I. Howe en E. Greenberg, 1958 en 1969. Thans ligt er voor mij ‘An Anthology of Modern Yiddish Literature’,¹ een op de hedendaagse lezer afgestemde keuze van verhalen, essays, toneelstukken en gedichten. Tussen de renaissance van de Oosteuropese Jiddische literatuur in de tweede helft van de vorige eeuw en de dag van vandaag liggen de Russische Revolutie van 1917 en de Tweede Wereldoorlog. De Russische revolutie leek althans aanvankelijk grote perspectieven te bieden voor het Jiddisch en de Jiddische cultuur, maar tijdens de tirannie van Stalin ontaardde zij in een grimmige nachtmerrie van terreur en moord. Wat de Tweede Wereldoorlog betreft, de nazi-jodenvervolging resulte-

1 An Anthology of Modern Yiddish Literature. International PEN Books Compiled and edited by Joseph Leftwich. Mouton, The Hague-Paris, 346 pp, f 25,-.

[p. 274]

rend in de ondergang van zes miljoen joden, onder wie de bijna drie miljoen Poolse joden, betekende de vernietiging van dit grootste en meest vitale Jiddische culturele centrum. De overlevende Jiddische schrijvers werden schrijvers in den vreemde, beroofd van hun natuurlijke voedingsbodem en lezerspubliek. Het aantal Jiddischtaligen was op catastrofale wijze uitgedund en uitgemergeld. Deze moderne bundel is samengesteld door Joseph Leftwich, vertegenwoordiger van het Jiddische PEN Centrum bij het Internationale Uitvoerende Comité van de PEN en op PEN-congressen. Hij werd, zoals de flap ons mededeelt, geboren in 1892 in Zutphen en zijn ouders kwamen ongetwijfeld uit Oost-Europa: ‘Dit zijn de pleisterplaatsen van de kinderen Israëls...’ (Num. 33:1). De moderne Jiddische literatuur is geen literatuur van levenden maar van louter overlevenden, overlevenden van de Hitlerkampen en de Stalin-gevangenissen, mensen, die bitter en gekweld tegen alle doodsdreiging in hun leven uitleven, in een woedend verdriet, maar niet zonder hoop. Prachtige gedichten, groots van eenvoud: ‘How all the rivers are bitter / How all the rivers want to be sweet.’ ‘I bear a language as I bear a life / Under a storm of insult and hate.’ Over een ‘Karrevracht schoenen’: ‘There are the shoes / But where are the feet?’ En dit bericht van een overlevende: ‘We are coming back from far places / From ghettoes, bunkers and crematoriumfire / We are the heirs of six million graves / And we shal rise high, if not higher.’

En dan het drama van de Jiddische schrijvers in de Sovjet-Unie. Velen van hen waren uit eigen beweging naar de Sovjet-Unie teruggekeerd na de revolutie om mee te helpen bouwen aan het socialisme: Bergelson, Markish, De Nistor, Mikhoels. Itzik Feffer schreef: ‘The Slaws are my brothers too, I am a Jew!’ En: ‘I am a Jew, who has drunk up / Happiness from Stalin's cup’. Diezelfde Stalin, die hem de kogel liet geven. Hem en honderden andere Jiddische schrijvers en wetenschapsmensen. Van 1948 tot 1961 was iedere Jiddische publikatie verboden in de Sovjet-Unie. Sindsdien kan men inderdaad spreken van een bescheiden rehabilitatie. Moishe Broderson schreef na zeven jaren in een Sovjetgevangenis: ‘I want to open my mouth / There is something I have to say / I want to flee from the horror / anywhere by any way (But) where shall I flee from my anguish? / From myself run away!’ Het Jiddisch leeft. Niet anders dan de joden weigert het hardnekkig voorgoed ten onder te gaan. Alleen al in New York gaven rond 1970 zevenhonderdduizend joden het Jiddisch op als hun moedertaal. Bijna vijfhonderdduizend waren er in Amerika zelf geboren. Trouwens ook in Israël is Jiddisch niet langer een rivaal van het Hebreeuws. De markt voor het Jiddisch is er niet gering: Jiddisch en Hebreeuws, de beide ogen van het joodse leven. De Jiddische dichter Abraham Sutzkever zegt het zo: ‘Does not the music live when the composer / is long lying dead in his place?’ En het lied is nog niet uit, ondanks alle ruïnes, nog lang niet.

M. van Tijn