Streven. Jaargang 29

[p. 143]

Over de Waarheid
C.J. Boschheurne

Wittgenstein is uit de mode en Popper is nu in. Nog niet zolang geleden gold in de filosofie het woord van de eerste als wet, nu dat van de tweede. In korte tijd wisselden twee schijnbaar geheel verschillende filosofen elkaar af.

Toch is de tegenstelling tussen beiden niet zo groot als men op het eerste gezicht zou denken. Wittgenstein en Popper, voorzover hij bezig is als wetenschapsfilosoof, houden zich beide bezig met de waarheidsvraag. De eerste fundeerde de waarheid in zijn beeld-theorie. Kort gezegd komt die er op neer dat bij iedere zin een passend beeld hoort. Het gaat daarbij om een blijkbaar voor de mens onmiddellijk evidente afbeelding van de realiteit, waarbij men echter niet aan een plaatje moet denken zoals bij populair marxistische theorieën. Bestaat het bij de zin behorende beeld, dan is volgens Wittgensteins theorie de zin waar. Dit systeem liep stuk op algemene zinnen. Er is geen beeld te maken van de zin ‘alle apen hebben staarten’. Deze zin is niet op de eenvoudige manier te verifiëren die Wittgenstein voorstond. Alleen al omdat een dergelijke op een behoorlijke inductie gefundeerde uitspraak, beslist meer of iets anders is dan de volledige opsomming van alle door de uitspraak betroffen gevallen (of het beeld ervan). Dit echter zag Wittgenstein niet in. Zelf zag hij vooral het bezwaar dat bij een dergelijke algemene uitspraak wij nooit kunnen weten of ons alle gevallen bekend zijn, en wij dus ook niet kunnen weten hoeveel beelden er moeten zijn. Terwijl bij de zin ‘Jan, Piet en Klaas dragen een hoed’ drie beelden horen, zou bij een algemene zin als ‘Water stroomt steeds naar beneden’ beelden horen van al het water dat er ooit was, dat er is en dat er in de toekomst, waar dan ook, ooit zijn zal. Dat laatste is een onmogelijkheid. De gegrondheid van de overgang van een beperkt aantal gevallen naar de algemene uitspraak ‘over alle’, is het kernprobleem van alle inductieve theorieën, dat in geen geval door de beeld-theorie van Wittgenstein wordt opgelost.

Popper bouwt feitelijk voort op Wittgensteins beginsel dat ieder propositie die waar kan zijn, ook onwaar kan zijn. Voor hem is een uitspraak alleen wetenschappelijk, indien dat ook empirisch nagegaan kan worden. Een metafysische uitspraak, die uit haar aard niet gecontroleerd kan worden,

[p. 144]

is dan voor hem ook niet wetenschappelijk. Ten aanzien van de wetenschappelijke uitspraken verbeterde hij de zogenaamde falsificatie-theorie. Een algemene stelling geldt als juist zolang zich geen geval heeft voor gedaan waarin ze niet opgaat. Doet zich een dergelijk geval voor, dan moet een heel nieuwe verklaring worden gezocht voor de verschijnselen die men tot nu toe met die algemene stelling probeerde te verklaren. Merkwaardig is nu dat hij als voorbeelden van zijn opvatting vrijwel uitsluitend stellingen gebruikt uit de astronomie en de kernfysica. Zou hij namelijk andere, met name gewone natuurkundige wetten als voorbeeld hebben gebruikt, dan zou hij in de knoop zijn geraakt.

Stel bijvoorbeeld dat men de wet van Archimedes, voorwerpen ondergedompeld in een vloeistof ondervinden een opwaartse druk gelijk aan het gewicht van de verplaatste vloeistof, zou falsificeren. Op een of ander punt in de ruimte zou deze wet niet opgaan, dan zou dat voor de scheepsbouw geen enkel verschil uitmaken. Popper vergeet dat de wetten van de natuurkunde heel vaak basis zijn voor de techniek en dat de hele techniek gefundeerd is in de fysica. Falsificatie van een dergelijke, aan de techniek ten grondslag liggende wet brengt geen noodzaak mee de techniek te herzien. M.a.w. binnen de ‘wereld’ van de scheepsbouwtechniek zou de wet van Archimedes waar blijven, want men kan inderdaad doorgaan met de bouw van deugdelijke schepen uitgaande van berekeningen die deze wet als uitgangspunt hebben.

De moeilijkheid is feitelijk dat Popper aanneemt dat één en dezelfde zin steeds onder iedere omstandigheid in gelijke mate waar of onwaar is. Wittgenstein interpreteert men, misschien ten onrechte, op dezelfde wijze. Merkwaardig is daarbij dat geen van beide schrijvers eigenlijk een defintie van waarheid geeft.

Het artikel in het januarinummer 1975 van dit blad, van Raoul Bauer, waarin gesproken werd over de relativiteit van de waarheid in de geschiedenis, was voor mij aanleiding weer eens over de vraag te denken wat wij onder waarheid verstaan.

Reeds Aristoteles zou gezegd hebben dat een oordeel waar is, in zoverre het daarmee bedoelde met een werkelijke toestand overeenstemt. Feitelijk geeft deze omschrijving al de kern voor de oplossing van het probleem wat we onder waarheid moeten verstaan. Het bezwaar tegen de omschrijving is echter dat wordt gezegd dat twee schijnbaar niet vergelijkbare dingen met elkaar overeen moeten stemmen. Enerzijds hebben we het oordeel. Daaronder moeten we, met de moderne logici en linguïsten, een uitspraak of propositie als zodanig verstaan. Met andere woorden we hebben daar te doen met een reeks (gestructureerde) klanken die zonodig ook door geschreven symbolen kunnen worden weergegeven. Wel moeten we in dit verband oppassen dat we niet dadelijk gaan spreken over de betekenis van die ‘klanken’, want onder betekenis verstaan we de ware betekenis en

[p. 145]

we zouden, als we het woord hier al gebruikten, bij ons zoeken naar waarheid het begrip ‘waar’ al ingevoerd hebben. Naast en tegenover de reeks klanken hebben we een feit, dat wil zeggen een (verondersteld volkomen) onafhankelijk van de spreker bestaande verhouding van objecten voor zijn denken. Met andere woorden, we hebben te doen met in eerste instantie onvergelijkbare zaken: zo kunnen twee uitspraken bv. wel tegenstrijdig of overeenstemmend zijn, maar niet een uitspraak alszodanig en een feit als zodanig.

Toch moeten we hier voorzichtig zijn. Het is mogelijk het doen van uitspraken nog verder te analyseren. We hebben namelijk te doen niet zo maar met reeksen klanken, als bij het kraken van een wagen of het geloei van een storm. We hebben te maken met menselijk welbewust gekozen klanken. Het spreken is typisch menselijk gedrag. Nu kan menselijk gedrag wel degelijk passen bij een buiten-menselijke verhouding. Een mens krabt zich als hij jeuk heeft, hij knijpt zijn ogen dicht bij fel licht, hij kleedt zich dik in de winter als het koud is en dun in de zomer als het warm is. De man die zich onder deze omstandigheden zomers in een dikke duffelse jas zou wikkelen en in de winter alleen maar een dun hemdje zou dragen, zouden we zonder meer als gek kunnen beschouwen. Als het taalgedrag, de uitspraak, niet bij de feitelijke verhouding past, dan spreken we van onwaarheid.

Nu moeten we daarbij bedenken dat de man die denkt dat Nixon een indiaan is, het gewoon aan het verkeerde eind heeft, een vergissing maakt, maar dat degene die zegt dat een brandweerauto altijd paars is, liegt, met andere woorden onwaarheid spreekt, al hoeft die leugen geen bewuste leugen te zijn. Indien een subjectief eerlijke kleurenblinde deze uitspraak voorstelt aan normaal-zienden die het objectief beter weten, is daarvan geen sprake.

Hoe dat zij, een uitspraak die waar of onwaar kan zijn is altijd gericht tot een ander. In de gemeenschap wordt beslist of het taalgedrag passend wordt geacht bij de feitelijke omstandigheden. We zouden de waarheid dus kunnen omschrijven als taalgedrag dat in een gemeenschap passend wordt geacht bij een feitelijke omstandigheid.

In verschillende gemeenschappen kent men echter verschillend gedrag bij dezelfde omstandigheden. In het ene land draagt men zwart om rouw te tonen, in het andere wit. De boeren in Zeeland konden in november vorig jaar wel huilen als het regende, die in de Sahel zouden om iedere druppel juichen. Het gedrag hangt hier telkens af van de geschiedenis. De historische verhoudingen, lange droogte of lange tijd overvloedig regen, bepalen de aard van het bij de gebeurtenissen passend gedrag. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat de aard van het taalgedrag dat past bij bepaalde feitelijke omstandigheden, ook niet onder bepaalde historische omstandigheden verschillend zou kunnen zijn.

[p. 146]

Dat zal mede afhangen van datgene wat met een uitspraak gedaan kan worden. Taal is immers naast denk-apparaat in de eerste plaats communicatie-middel en daar is het juist, zoals wij gezien hebben, dat het begrip waarheid werkt. De communicatie is echter geen doel op zich zelf, maar heeft uiteindelijk de instandhouding van individu en gemeenschap tot doel. De communicatie is een instrument. Letterlijk zal een gemeenschap een taalgedrag passend achten bij een bepaalde omstandigheid, als de uitspraak past in het geheel van het communicatie-instrument van die gemeenschap. De relativiteit van de waarheid is dus onontkoombaar.

Neemt men de relativiteit van de waarheid aan, dan zal men na falsificatie van de wet van Archimedes schepen kunnen blijven bouwen zoals tot nu toe. In de wereld van de scheepsbouw-techniek geeft deze wet dan nog steeds op ware wijze weer wat er gebeurt indien een voorwerp in een vloeistof wordt gedompeld. Daar is de stelling waar, ergens anders in de ruimte is hij niet waar.

Nu zal men er snel toekomen om te zeggen dat bij relativiteit, en dus pluraliteit, van de waarheid het hek van de dam is. Het gaat niet aan dat een uitspraak over hetzelfde feit de ene keer waar en de andere keer onwaar zou zijn. Men zou zeggen dat dan alles waar is en dat alles bewezen kan worden. Tarski immers heeft aangetoond dat in een betoog waarin een tegenstelling voorkomt, bijvoorbeeld ‘x is waar’ en ‘x is niet waar’ alles bewezen kan worden. We moeten er echter aan denken dat uit het bovenstaande blijkt dat de verschillende waarheden van een zin voorkomen in verschillende werelden. Een logische afleiding in de zin van Tarski is alleen toelaatbaar indien de uitspraken tot dezelfde wereld horen. Vaak zal het niet eenvoudig zijn om vast te stellen of twee uitspraken al dan niet tot dezelfde wereld horen. Het volgende betoog zal dat illustreren. ‘Dat Karel de grote Romeins keizer was, bleek uit het feit dat hij de wetten in zijn land liet codificeren en dat hij Alcuin aan zijn hof trok. Dat Karel de grote geen Romeins Keizer was, blijkt uit het feit dat hij met zijn hele bestuursapparaat van hof naar hof trok.’ De eerste zin is uitgesproken in de wereld van de culturele geschiedenis de ander in die van de economische geschiedenis. Aan iedere logische bewerking moet dus een onderzoek voorafgaan naar de wereld waartoe de uitspraak hoort.

De zwakte van de benadering van Popper is dan ook dat voor hem een stelling op zich zelf op waarheid of onwaarheid wordt onderzocht en niet wordt gekeken naar de werking van de stelling, dat wil zeggen naar de wereld waartoe ze behoort. Ook de natuurkundige wetten staan immers niet op zich zelf, maar hebben hun werking en dus hun wereld veelal in de techniek. Wittgensteins interpreten staan op het standpunt dat hun vereerde meester ook met een zelfde rigoreus waarheidssysteem werkte. Het is inderdaad juist dat ook deze denker weinig oog had voor de context waarin een zin wordt uitgesproken en sterk de neiging heeft de zin als iets geïso-

[p. 147]

leerds te beschouwen. Toch sluit zijn beeldtheorie niet uit dat er onder verschillende omstandigheden bij één zin verschillende beelden zouden passen. Er op wijzende dat Wittgensteins beelden geen plaatjes zijn, vergelijken sommigen zijn beelden met grafieken. Ook die beelden immers op een bepaalde manier de werkelijkheid uit. Indien dat werkelijk de bedoeling was van de schrijver, dan past de opvatting van de pluriforme waarheid geheel in zijn theorie. Heel verschillende gebeurtenissen kunnen immers door dezelfde grafieken worden voorgesteld, bijvoorbeeld prijsverloop, werkloosheidsstijging en criminaliteit, en die grafieken kunnen dan allemaal door de zelfde wiskundige formule worden uitgedrukt. Men stelle in deze opvatting voor gebeurtenis feit, voor grafiek beeld en voor formule uitspraak in de taal en men ziet dat een uitspraak betrekking kan hebben op geheel verschillende feiten. De latere Wittgenstein (Philosophische Untersuchungen 241) zegt overigens uitdrukkelijk dat waarheid een zaak is van overeenstemming in levensvorm. Hij werkt dat echter niet uit.

Nemen wij de relativiteit van de waarheid en dus de pluraliteit daarvan aan, dan kan de vraag naar verificatie of falsificatie tot een veel beter omschreven terrein worden teruggebracht.

Daarbij moeten wij dan nog een ding bedenken. Indien wij de relativiteit van de waarheid aannemen, dan kan men nooit van een geïsoleerde uitspraak zeggen of zij waar of onwaar is. Men moet de relaties kennen waarbinnen zij is gedaan. Feitelijk is dat iets vanzelfsprekends. Geen enkele uitspraak wordt immers zo maar gedaan. Nooit zal ik naar een willekeurig mij onbekend persoon toegaan en zeggen: ‘Mijn kat is blauw’. In feite is iedere uitspraak een antwoord op een expliciet of impliciet gestelde vraag. Zelfs dit artikel wordt alleen geschreven als antwoord op de belangstelling voor de vraag wat waarheid is. Wil men weten of een uitspraak waar is, dan moet men weten op welke vraag zij een antwoord is en onder welke omstandigheden die vraag gesteld is. De vraag is bepalend voor het waarheidsgehalte van het antwoord!

Ten slotte nog de vraag waarmee dit hele betoog staat of valt: Kan men naar waarheid over de waarheid spreken? Ik zou daar dit op willen antwoorden: dit betoog is noch metafysisch noch logisch-deductief, maar empirisch-inductief. Ik bied het U derhalve ter falsificatie aan.