Streven. Jaargang 29

[p. 39]

From Haïti with love
Hans Hermans

Anders dan de leden van die priestercongregaties die in de loop van de negentiende eeuw werden opgericht met als hoofddoel de geloofsverkondiging in wat men thans de ‘derde wereld’ noemt, kwamen de Salesianen van Don Bosco min of meer toevallig in de ‘missielanden’ terecht. Hun stichter, bewogen door materiële en morele ellende van de opgroeiende mannelijke jeugd in de grootsteden van Europa zelf, dacht er aanvankelijk helemaal niet aan leden van zijn congregatie te onttrekken aan het werk onder deze jeugd ten behoeve van wat zijn sentimentele tijdgenoten de ‘heidenkindertjes’ noemden. ‘Heidenkindertjes’ groeiden naar zijn mening op het asfalt van de grote Europese steden en in groter getale dan in welk oerwoud ter wereld ook. Zijn enige zorg gold hén.

Toevallige omstandigheden dreven de Salesianen echter toch de oceaan over. De omstandigheid namelijk, dat een groot aantal jongelui die hij, toen zij van het land naar de stad kwamen, in zijn tehuizen had opgevangen, naar de landarbeid terugkeerden en dan in het winterseizoen overstaken naar Argentinië, waar dan de zomer werk voor vele handen gaf. Die Italiaanse pendelaars moesten begeleid worden en Don Bosco wees daarvoor enkele van zijn priesters aan. Deze Salesianen pendelden niet met hun jonge landgenoten mee heen en weer tussen Italië en Zuid-Amerika; zij bleven werken onder de Italiaanse achterblijvers en vanuit Argentinië zwermden de Salesianen geleidelijk uit over het hele Latijnsamerikaanse land.

Zo kwamen zij ook in Haïti terecht, het eerste Latijnsamerikaanse land dat zich had losgemaakt van een koloniaal Rijk, van Frankrijk, dat kort na de opstand van de Britse koloniën in Noord-Amerika in de wervelstorm van zijn eigen Grote Revolutie Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap beloofde aan allen die tot de onderdanen van de Bourbons hadden behoord. De slavernij werd afgeschaft - bijna drie kwart eeuw voordat Noord-Amerika daartoe overging en Nederland hetzelfde deed in zijn koloniën. De negerslaven, veruit de overgrote meerderheid van de Haïtiaanse bevolking, werden nu vrije burgers en wat de vrije burgers van Parijs met de Franse adel hadden gedaan, deden de vrije burgers van Haïti nu met de Franse ‘adel’ van hun land: de plantagehouders, de blanken. Haïti werd de eerste

[p. 40]

en enige Staat in het hele Amerikaanse continent die geheel in handen lag van negers en waar geen blanke meer iets te vertellen had.

In die unieke positie verkeert het land thans nóg. Maar het verkeert óók in de unieke positie van het armste land in heel Latijns-Amerika. De statistieken spreken op dit punt duidelijke taal. Het inkomen per hoofd van de bevolking beloopt 80 Amerikaanse dollars per jaar - circa 200 Nederlandse guldens. Dit is nauwelijks meer dan 3% van het gemiddelde inkomen in de Verenigde Staten. Rekent men daarbij de grote verschillen in inkomen tussen de brede laag van het volk dat over het hele land verspreid woont - nergens in Haïti is men eenzaam; overal is men omringd door mensen - en de beter gesitueerde bovenlaag, dan komt men voor de Haïtiaanse ‘kleine man’ op nog niet de helft van die miserabele 80 dollar per jaar.

Haïti is nog steeds een Frans-sprekend land en de eerste Salesianen die er zich vestigden, waren dan ook Fransen, die er in 1936 de Ecole Nationale des Arts et Métiers oprichtten. Later volgden hen Nederlandse en Belgische medebroeders met het gevolg dat de helft van het totale aantal in Haïti werkzame Salesianen van huis uit Nederlands of Vlaams spreekt.

Een van deze Salesianen is de Nederlander, pater Quirinus Muth. Deze bezocht Haïti voor het eerst in 1968, toen hij nog als Provinciaal aan het hoofd stond van de Nederlandse Salesianen. Dezen hadden het Colombiaanse melaatsenkamp Agua de Dios onder hun bescherming genomen en pater Muth ging daarheen om zich ter plaatse op de hoogte te stellen van de noden die er heersten. Onderweg deed hij Haïti aan, niet omdat hij iets over de daar werkzame Nederlandse Salesianen te zeggen had, maar alleen uit belangstelling voor het werk van de Nederlanders daar. Haïti had hem meteen in zijn greep. Een jaar later beëindigde hij zijn provincialaat en toog hij wederom naar Haïti. Ditmaal om er zich voorgoed te wijden aan het werk onder de armsten der armen.

Een paar vragen.

Wat greep U zozeer bij Uw eerste bezoek aan Haïti. Het gezicht van de armoede?

Mag ik die eerst met een wedervraag beantwoorden? Wat is nu eigenlijk ‘het gezicht van de armoede’? Dank zij de camera-ploegen van de televisie hebben de Europeanen daar een heel bepaald beeld van. Het beeld van uitgehongerde en uitgeteerde mensen met kromgetrokken ledematen en met ogen waardoor je als door een venster de ellende binnenkijkt. Zulke armen zijn er ongetwijfeld. Niet alleen in Haïti maar overal in de ontwikkelingslanden. Maar dat dit ‘het’ beeld van de armoede zou zijn: nee. Kijk maar naar deze foto's van een paar jonge kerels die tot mijn onmiddellijke medewerkers behoren. Zij vertonen geen spoor van overeenkomst met de gebroken en verkreukelde mensen die Europa nodig schijnt te hebben om

[p. 41]

het gezicht van de armoede te herkennen en meedogen te kunnen opbrengen. Dit zijn redelijk gezonde jonge mannen met een onbezorgde en vrije oogopslag. Toch komen zij allen uit de armste krotten van de stad en de armste hutjes van het platteland, waar zij zijn opgegroeid met één maaltijd van rijst of maïs en bonen per dag.

Vormen die schamele maaltijden dan ‘het gezicht van de armoede’?

U kunt het beter andersom stellen. Het is het ‘gezicht van de armoede’ waaruit die schamele maaltijden voortkomen. Niet de armoede van de individuele mensen maar de armoede van het land. Haïti is arm. Slechts een betrekkelijk klein deel van het land leent zich voor bebouwing en van wat dat kleine gedeelte opbrengt moeten 4½ miljoen mensen leven. Dat neemt men tenminste aan. Met zekerheid kent men het aantal inwoners niet. Een bevolkingsregister bestaat er nu eenmaal niet; dat cijfer van 4½ miljoen berust op woningtelling en schatting van het gemiddeld aantal gezinsleden. Maar hoe dan ook, het land brengt te weinig voort om al deze mensen ruim van voedsel te voorzien, zodat er voor dieren, voor vee, nauwelijks iets overblijft. Het is wel zo dat op het platteland vele boeren of een koe of een varken houden en daar met veel moeite wat extra voedsel voor uit de grond krabben, maar die dieren houden zij niet voor de eigen consumptie. De kinderen in Nederland hebben stenen varkentjes als spaarpotjes; deze mensen levende varkens. Dat zijn inderdaad hun spaarpotjes. Hebben zij onverhoeds wat geld nodig, dan kunnen zij zo'n koe of zo'n varken verkopen aan de vleesfabriek in de stad, die voornamelijk voor de export naar Amerika werkt. Behalve die rijst of maïs en die bonen krijgen de mensen zelf alleen in de zomermaanden, als de mangos, de papayas en de bananen rijpen, kans op wat vitamine-rijk voedsel.

Maar hoe vertoont zich dan voor U wèl het gezicht van de armoede?

Het gezicht van de armoede is, geloof ik, veel meer het gezicht van de angst; de vrees voor de onzekerheid. Die onzekerheid is het meest pijnlijke, het meest schrijnende aspect van de armoede. Wat gebeurt er als ik ziek word? Zal ik een dokter vinden die ik kan betalen? Zal ik medicijnen kunnen kopen voor mijn kind of mijn vrouw? Zal ik eens per half jaar voldoende geld bijeen hebben om de huur van mijn huis te betalen? Dat scheelt de helft in de huursom vergeleken bij een maandelijkse betaling; maar kan ik dat niet betalen, dan sta ik op straat. Die afschuwelijke onzekerheid - dát is armoede.

Staat dat nu in verband met praktijken die in een land als Haïti nog veelvuldig voorkomen: de voodoo?

Ongetwijfeld bestaat daar verband tussen. Op de bodem van de voodoo ligt de overtuiging, dat het menselijk lot wordt bepaald door goede en kwa-

[p. 42]

de geesten, die beiden gelijke macht bezitten. De voodoo-ceremonieën, als U ze zo wilt noemen, zijn erop gericht beiden, de goede zowel als de kwade, te vriend te houden. Het is allemaal erg primitief; vaak ook stuitend, vooral voor een buitenstaander. Maar denk niet dat alleen de primitiefsten onder de bevolking voodoo bedrijven. Ook in de Haïtiaan die het verder heeft gebracht, die academisch onderwijs heeft genoten, schuilt diezelfde onzekerheid. Zij zullen er niet over praten, maar diep in hun hart leven zij toch in onzekerheid over die goede en die kwade geesten. Je kunt tóch niet weten.

Maakt dit het werk van de kerk niet moeilijk?

In beginsel zou dat niet zo moeten zijn. De boodschap van het Evangelie is een boodschap van bevrijding uit de onzekerheid. Maar hoeveel is daar in de praktijk vaak van terecht gekomen. De kerk, die uitblonk door haar talloze voorschriften, haar talloze plichten, ligt nog niet zo ver achter ons, zelfs in Nederland. Wat verwacht U dan in een land als Haïti, waar de kerk nog met vele banden vastzit aan de Franse traditie: streng en onvermurwbaar. Die Franse traditie - ik zou bijna zeggen: verstarring - wordt nog versterkt door de omstandigheid dat Haïti met het Vaticaan een Concordaat heeft gesloten dat de President medezeggenschap geeft in de aanwijzing van de bisschoppen. De vorige President, papa Doc Duvalier, die de voodoo officieel goedkeurde en deze praktijken, waar hij zelf in geloofde, in bescherming nam tegen de aanvallen van de kerk, zag niet graag bisschoppen die daar tegen in gingen. Zijn zoon, Jean-Claude Duvalier, door hemzelf nog tot President voor het leven benoemd, staat heel wat coöperatiever tegenover de kerk en bevordert naar best vermogen vooral haar educatieve werk. De nieuwe President probeert een eerlijk sociaal gericht beleid te voeren en heeft ook een eind gemaakt aan de macht die de lijfwachten van zijn vader uitoefenden. Die lijfwacht bestaat nog wel maar wordt thans overkoepeld door een uit veel betere kringen gerecruteerde groep, die als een soort edelgarde optreedt en daartegen hebben de vroegere lijfwachten, die nogal eens ruw konden optreden en daar ook berucht om waren, niets meer in te brengen. Dát element van onzekerheid over de veiligheid begint nu geleidelijk te wijken. Van de andere kant is de kerk meer begrijpend gaan staan tegenover de voodoo. Zij heeft oog gekregen voor de christelijke elementen, die er hier en daar in verscholen liggen en probeert zich aan te passen in haar eigen ritueel.

Uw educatief werk komt het land ten goede?

Ja en nee. Natuurlijk komen de kinderen die zelfs maar lagere school doorlopen, verder dan de anderen. 80% van de bevolking is volkomen ongeletterd, heeft nooit op een school gezeten en van de overige 20% maakt niet meer dan 5% de lagere school af. Met de lagere school alleen staan

[p. 43]

deze kinderen dus al een klein stukje boven de overgrote meerderheid van de bevolking. Volgen zij een hogere opleiding - een vakopleiding bijvoorbeeld - dan steken zij al ver uit boven 99% van de bevolking. Maar dán rijst de moeilijkheid dat hun eigen land hen nog onvoldoende mogelijkheden kan bieden om het volle profijt te trekken van hun betere vorming. Velen van hen trekken weg - naar de Dominicaanse Republiek (de andere helft van hetzelfde eiland), naar Puerto Rico, dat onder Amerikaanse bescherming op enige afstand de welvaart van de Verenigde Staten volgt, of naar de Verenigde Staten zelf. Van alle meisjes bijvoorbeeld die tot verpleegster werden opgeleid, werkt er een op de twee - de helft dus van het totale aantal - elders. Helemaal verloren voor Haïti zijn zij dan weliswaar nog niet, omdat zij hun familiebanden zorgvuldig aanhouden en regelmatig iets van hun verdiende geld opsturen. Dat mag dan niet veel zijn - een dollar of tien in de maand misschien - maar het helpt. Met minder dan tien dollar in de maand kan de huishuur worden betaald.

Maar heeft het onderwijs dan veel zin?

- Natuurlijk heeft het dat. Kijk: er zit een zekere stroom in de bevolking. Interne migratie heet dat. Op de bergen en de berghellingen neemt de vruchtbaarheid van de grond door erosie steeds meer af. Met het gevolg dat de mensen die daar wonen, naar beneden trekken. Degenen die aan de voet van de bergen wonen, trekken verder op en zo steeds dichter naar de stad, waar zich geleidelijk meer mensen samentrekken. De meesten leefden daar van de straathandel en de tussenhandel. Industrie is er maar weinig. Maar dat kómt nu langzaamaan door het beleid van Jean-Claude Duvalier. Kleine industrietjes komen nu op en verschaffen werkgelegenheid. Uiteraard het eerst aan degenen die tenminste enige elementaire scholing hebben gehad. Hoe meer wij die elementaire vorming kunnen uitbreiden, des te meer vastigheid geven wij de economische bodem van het land en houden wij de erosie van het arbeidsbestand tegen.

U hebt dus scholen nodig?

Als U bedoelt schoolgebouwen: neen. Ik weet wel: de donorlanden van de ontwikkelingshulp zijn lange tijd zeer gesteld geweest op alles wat bouwwerk meebrengt. Op scholen, ziekenhuizen en zo meer. Dat tóónde zo aardig op foto's en in jaarverslagen; zo'n keurig nette school in een wijk van slums. De ontwikkelingslanden zelf hebben dat nog. Die bewondering voor een mooi gebouw. Doodarme Haïtiaanse zusters moeten met alle geweld net zo'n mooie kerk hebben als de Franse zusters ook al heeft Haïti kerken te over. Maar landen in de tropen en sub-tropen, landen zoals Haïti, zitten in werkelijkheid niet op zulke gebouwen te wachten. De kinderen kunnen daar net zo goed les krijgen onder een afdakje, dat hen tegen zon en regen beschermt of in de schaduw van een grote boom. Veel dringerder

[p. 44]

is de behoefte van deze landen aan leerkrachten. Onderwijzers zijn er veel te weinig. Toch proberen wij zoveel mogelijk kinderen te bereiken om ze althans de meest elementaire beginselen van lezen, schrijven en rekenen bij te brengen. Wij hebben zelf in Port au Prince een school van enkele honderden leerlingen, maar de jongens van twaalf, dertien jaar, die in de hogere klassen van deze school zitten, zwermen uit door de hele wijk en in de wijde omtrek van de stad, waar zij overal aan kleine groepjes kinderen leren lezen en schrijven. Zoals ik al zei: onder een afdakje of in de schaduw van een grote boom. Iedere dag komen die 120 jongens met hun pupillen naar de school, waar wij een soort gaarkeuken aan verbonden hebben, die iedere dag voor 4000 maaltijden zorgt. Het is allemaal geen onderwijs naar westerse maatstaven, maar het spreidt wel als de kringen om een steen die je in het water gooit. Wij moeten roeien met de riemen die wij hebben en die riemen zijn kort.

U blijft kampen met gebrek aan middelen?

Ja. Maar wij proberen wat wij kunnen om dat gebrek te verlichten. Wij hebben nu een nieuw project opgezet; een ‘tele-adoptie’-plan. Mensen in Nederland of elders kunnen een Haïtiaanse jongen of meisje ‘op afstand adopteren’, dat wil zeggen betalen voor zijn onderhoud en zijn onderwijs. Dat is zegge en schrijve vijftien dollar in de maand; nog geen veertig gulden. Als zij dat vier jaar volhouden, kan zo'n jongen of zo'n meisje een volledige beroepsopleiding hebben genoten. Men vraagt mij wel eens: hoeveel kinderen zouden van zo'n plan kunnen profiteren. Duizend? Waarom niet. Maar als U zegt driehonderdduizend - ook. Het analfabetisme, dat met de armoede gekoppeld gaat, is onvoorstelbaar groot.

Al deze dingen zijn duidelijk genoeg, maar één belangrijke vraag blijft nog hangen. U hebt de armoede uit verschillende gezichtshoeken bekeken, maar Uw besluit om na het neerleggen van Uw functie als provinciaal in Haïti te gaan werken, werd door geen van deze aspecten van de armoede ingegeven. Waardoor dan wèl?

Niet door enig aspect van de armoede zelf. Veel meer door de levensinstelling van de Haïtiaan. Wat mij het diepst trof was de blijheid waarmee de Haïtiaan de omstandigheden waaronder hij moet leven, aanvaardt. Dat ligt overigens helemaal in de aard van de neger. U kunt gerust stellen dat de blijheid de bijdrage bij uitstek is die de neger heeft geleverd en nog steeds levert aan de westerse cultuur. Denk maar eens aan de muziek. Blijheid, die samenhangt met een soort speelse onbezorgdheid. Zorgen maakt de Haïtiaan zich op het moment dat zij er zijn. Zolang zij er niet zijn, denkt hij er zo weinig mogelijk aan. Anders dan de blanke westerling, die zich al min of meer van jongs af aan zorgen maakt voor zijn toekomst, zijn carrière, zijn spaargeld, zijn verzekering. De Haïtiaan zet zorgen zoveel hij kan van

[p. 45]

zich af en leeft zich uit in blijheid, waarin hij een compensatie zoekt voor zijn onzekerheid. Als ik hier in Europa en vooral in Nederland rondkijk, denk ik wel eens: zo gelukkig en onbezorgd als de Haïtiaan leeft ondanks zijn armoede, zo ongelukkig en bezorgd leeft men hier ondanks de welvaart. Dat is wat mij het meest raakte, toen ik in 1968 voor het eerst in Haïti kwam. De homo ludens. De spelende mens, die het leven nog aanvaardt zo als het valt en die nog graag zich voor een ander inzet ook al is hij nog zo arm. Met en voor deze mensen te mogen werken geeft een gevoel van bevrijding. Wij zaten toen, in 1968, danig in een crisis; niet de Salesianen in het bijzonder, maar de hele Nederlandse kerk. Priesters liepen in hun frustraties te wroeten en verlieten het ambt omdat zij de problemen niet meer aan konden. In Haïti zag je met eigen ogen de relatieve betekenis van die problemen. Hier was werk aan de winkel en dankbaar werk. Hier vielen al die problemen van twijfel van je af. Je leerde net zo probleemloos leven als de Haïtiaan zelf.

Beschouwt U het als Uw taak deze mensen westerse levenswaarden, een westers levenspatroon te brengen?

Beslist niet. Dat is wel lang zo geweest. Ik herinner mij, dat ik met een van mijn Haïtiaanse confraters hier in Nederland een winkel binnenging om een grammofoonplaat met Haïtiaanse muziek te halen, die ik had besteld. Een prachtige plaat, maar toen ik ze hem voorspeelde, toonde hij zich maar matig enthousiast. Ik vroeg hem waarom. Hij antwoordde: omdat ik dit enthousiasme niet begrijp in Europa, van waaruit men ons altijd heeft voorgehouden dat wij deze muziek moesten afzweren als wij ooit tot cultuur wilden komen.

Dat is mij altijd bijgebleven. Dat wij deze volken helpen in het overwinnen van de armoede - best, maar in hemelsnaam niet ten koste van wat zij aan goeds - vooral aan blijheid - in hun eigen cultuur bezitten. Wij kunnen hun veel leren maar wij kunnen ook ván hen leren. Gelukkig te zijn!