Streven. Jaargang 28

[p. 921]

Libanon, reddeloos, redeloos en radeloos
Johan de Wit

Het ‘Zwitserland van het Nabije Oosten’ maakte in april weer eens een week van ernstige troebelen door. De analyse ervan ontwerpt een niet rooskleurig beeld. Het heeft er veel van weg dat de politieke aardbevingen die dit land teisteren, escaleren; ze hebben evenwel niet dezelfde wortel.

Zelfstandig geworden in de tweede wereldoorlog, had dit vroegere mandaatgebied zijn eerste belangrijke crisis in 1958. De minderheden die dit land samenstellen, minnen elkaar niet. De nu overleden patriarch-kardinaal van de grootste minderheid, die der Maronieten, presteerde het eens om tijdens een toespraak tot de moslims uit te roepen dat hij méér van de Christus gevonden had in de Koran dan in de bijbel (het Arabische woord is zéér geduldig), maar de oecumenische toenaderingen spelen zich enkel af in de top. Het gebrek aan vriendschap tussen de minderheden kwam, zoals dat gewoonlijk gaat, tot een crisis door de inmenging van een buitenlandse macht, in dit geval Nasr van Egypte. Nasr was in die tijd doende in de nabuurlanden een ‘versneld rijpingsproces’ op gang te brengen, ten gunste van een blokvorming met Egypte. In tegenstelling tot de hoeveelheid rondgestrooide kogels, waren er relatief weinig slachtoffers te betreuren. Het machtsvertoon van de Amerikaanse vloot en naar het schijnt, ook de directe invloed van de banken die hun positie in gevaar zagen, maakten een einde aan de politieke paralyse.

In 1961 was er een korte episode van onrust veroorzaakt door een kleine partij, die de kans schoon meende te zien om zijn droom te realiseren van de Vruchtbare Halve Maan. Dit is een configuratie waarvan Syrië en Irak de belangrijkste delen zijn. In deze periode versterkte het leger zijn positie: Libanon kwam toen dicht nabij een vorm van een kolonelsregering. Dit had een reactie ten gevolg in de daarop volgende verkiezingen: in géén geval een sterke legerpartij.

Globaal echter bleef het rustig tot ongeveer 1968. De befaamde zesdaagse oorlog beroerde Libanon eigenlijk niet. Wel begonnen van die tijd af de Palestijnse vluchtelingen zich te organiseren en te bewapenen. Libanon telt er meer dan 300.000, voor een groot deel in miserie levend in kampementen rondom de hoofdstad. De Palestijnen spelen voor het eerst een rol in de troebelen van 1969, hierbij gesteund door de moslims en door Syrië. Ge-

[p. 922]

woonlijk uit zich de deelneming van de moslims hierin dat de bewoners van Basta, een grote arme volkswijk van Beiroet, ‘de straat opgaan’. Vandaar stromen dan elementen toe die de winkels plunderen en vernielingen aanrichten. Het is dan gebruikelijk dat leger en politie vrij lang verstek laten gaan. Aan de troebelen kwam een voorlopig einde met het Akkoord van Caïro, een van de laatste ambtsdaden van president Nasr, waarin het recht van de Palestijnen om zich militair te organiseren en te bewapenen officieel werd vastgelegd. Het is niet strikt nodig om aan een nieuwe daad van corruptie van de medeondertekenende Libanese generaal Boustani te denken, want het Akkoord werd kennelijk afgedwongen. Overigens is de inhoud van het Akkoord nog steeds een geheim. Maar men kan wel zeggen dat van die tijd af de Palestijnse kwestie de politiek gaat beheersen in Libanon. Het is immers eigenlijk zelfmoord zulke grote bewapende groepen toe te laten in eigen land. Dit feit gaat nu domineren in alle verdere ‘evenementen’, zoals men de episodische toestanden van burgeroorlog in Libanon eufemistisch noemt.

In 1970 voerde Israël een represaillemaatregel uit door op het ‘Schiphol’ van Beiroet een aantal verkeersvliegtuigen te vernielen. De overval had evenwel een averechts effect. Het liet de Palestijnen koud, maar beïnvloedde scherp de publieke opinie, die tot nog toe inzake Israël tamelijk lauw was geweest. Het is moeilijk in Nederland een voorstelling te hebben van de visie in het Nabije Oosten op Israël. In het Westen immers is Israël een heroïsche herleving na zijn lijdensgeschiedenis uit de Tweede Wereldoorlog en elders. Maar deze achtergrond speelt voor de Arabieren geen enkele rol. We zouden het in Nederland moeten vergelijken met een massale terugkeer van de oude Batavieren; ook dan ziet men maar moeilijk hoe de Nederlanders vreugdevol een of twee provincies zouden ontruimen voor de oude voorzaten, zelfs al zouden die zich intussen de allerbeste landbouwmethoden hebben eigen gemaakt. Kort samengevat: de Palestijnen willen hun vroegere grond terug en de Libanezen zouden maar al te graag van de drukkende aanwezigheid van hun ‘gasten’ verlost zijn.

In 1973 kwam het tot een eerste openlijke botsing tussen de staat en de Palestijnen. Deze laatsten hadden enkele soldaten gegrepen; de president gaf voor het eerst het leger de opdracht de zaak te ‘regelen’. Enkele kampementen werden gebombardeerd. De Palestijnen trokken uit deze machts-confrontatie de les, aan hun reeds overvloedige bewapening nog betonbunkers en luchtdoelgeschut toe te voegen. In deze tijd nemen de terreuracties op Europese vliegvelden af; de Palestijnen gaan zich toeleggen op kortstondige acties op Israëls grondgebied. Vergeldingsacties tegen Libanon kunnen dan niet uitblijven. Het Libanese leger trekt zich meer en meer terug uit de grensgebieden zodat de Palestijnen die zich ‘Résistance’, revolutionairen of de groep van de Weigering noemen, er de vrije hand hebben. Er verschijnt een foto in de krant met het opschrift ‘Republiek Sidon’ als een teken van

[p. 923]

de groeiende afsnoering van het zuiden van de Libanon. De Palestijnen zijn er in direct contact met het achterland Syrië, dat hen des te meer met wapens ondersteunt naarmate zij hen in eigen land onder de duim kan houden. Terwijl nu de ‘evenementen’ van twee jaar terug de publieke opinie niet diepgaand geraakt hebben, is dit wel het geval met de periode van afgelopen april, hoewel die eigenlijk korter duurde.

De sterkste minderheid in Libanon, die ook het recht heeft de president te benoemen, vertoonde meer en meer ongerustheid over de Palestijnse machtsvorming. Het kwam tot een ‘uiteenzetting’ op de dag van de herdenking door de Palestijnen van hun overval op de Israëlische kibboets Qiryat Chamône. Zoals gewoonlijk ging dit gepaard met veel wapengekletter op de openbare wegen. Er had een min of meer toevallige confrontatie plaats tussen gewapende aanhangers van de sterkste minderheid van het land en de Palestijnen. Aan weerszijden vielen doden en binnen de kortste keren waren de poppen weer aan het dansen. De Palestijnen richtten aanstonds barricaden op op een groot aantal punten in de hoofdstad - en dit is kenmerkend: ook op plaatsen zonder enig verband met hun kampen - en de falangisten, de aanhangers van de heersende minderheid, sloten hun eigen wijken af. De raketten die inmiddels het wapenarsenaal verrijkt hadden, werden druk gebruikt naast het traditionele mitrailleur- en mortiervuur. Talrijke goedgeplande vernielingen in de stad verraden deze keer een solide Palestijnse organisatie. Leger en politie houden zich aan de gebruikelijke gedragslijn zich volledig buiten schot te houden. In dit machtsvacuüm is er dan ook plaats voor rampokken en plundering, maar dit is merkwaardig, de gevallen blijven individueel, want deze keer gaan de moslims niet ‘de straat op’.

Laten we kort zijn over de evenementen van april jl., want ze duren niet lang. Het aantal doden wordt geminimaliseerd tot officieel 150. De politie komt magischerwijze weer uit haar schuilhoeken. De Franstalige L'Orient-Le Jour toont minder vrees voor represailles in de vorm van de gebruikelijke bomaanslagen en bewierookt minder dan vroeger de Palestijnse verzetsorganisaties. Deze keer zijn de Libanezen werkelijk geschokt. Het gaat om de staat zelf.

Nieuw is de rol der Islamitische partijen. De Sunimieten namen deze keer geen deel aan de straatgevechten. De nieuwe aanvoerder van de Chi'ieten, de imam Sadr, wiens invloed snel stijgt, probeerde te bemiddelen. De regering liet het volledig afweten en dit kan niet alleen maar toegeschreven worden aan het verblijf van de president in het ziekenhuis. Het ontbreken van leiding neemt criminele proporties aan. De moeilijkheden kunnen vandaag de dag nog opnieuw uitbreken. Maar hoewel de Palestijnse kwestie de laatste vijf, zes jaar centraal staat, doet zij toch eigenlijk niet veel meer dan een langbestaande latente malaise het daglicht doen zien.

Vooreerst is daar het labiele machtsevenwicht tussen de minderheden. Indertijd waren de christenen in de meerderheid, maar sinds enige jaren ligt

[p. 924]

dit nu bij de moslims met hun veel grotere geboorteaanwas. Vastbesloten beginnen zij aan te dringen op een rechtmatig aandeel in de taart. Het is vrijwel zeker dat alleen een min of meer bloedige omwenteling de Maronieten zal dwingen hun dat aandeel af te staan. Men kan niet zeggen dat de Palestijnen bekend staan als vurige moslims, maar als puntje bij paaltje komt, voelen de moslims zich toch aan hen verwant.

Verder is het evident dat in zo'n klein land de politiek niet alleen maar beheerst wordt door lokale factoren. De Palestijnen hebben bij de laatste evenementen direct een beroep gedaan op de Arabische landen; ze vinden steeds een willig oor - en geld - bij de kolonel in Egypte. Syrië heeft nooit een ambassade geopend in Beiroet; misschien rekent dit land op een terugkeer naar de vroegere eenheid tussen Libanon en Syrië; zoals andere landen steunen zij energiek de Palestijnen, temeer omdat zij dit netelige probleem elders kunnen lokaliseren. Het schijnt dat de V S. een oplossing voorstaan in de zin van een toewijzing van zuidelijk Libanon aan de Palestijnen, alles liever dan een terugkeer van de Palestijnen naar het Beloofde Land of een deel ervan, zoals Cisjordanië.

Ten slotte kan men de huidige malaise nog op een breder fundament terugbrengen. Libanon was lange tijd het meest geëvolueerde land in het Nabije Oosten, maar het heeft er alles van dat het land niet in de pas is kunnen blijven. Men moet het zo zien dat aanvankelijk in heel het Nabije Oosten alle machtsverhoudingen gegroepeerd en geregeld werden vanuit het stamverband. Het individu zetelt in de grotere familie die de stam is en de aanvoerders van de stammen regelen in meer of minder grote onenigheid onder elkaar het leven van de staat. Voor zulke feodale gemeenschappen is typisch dat de horizontale structuren zoals syndicaten en middenstanders er als groep ontbreken. Syrië, Egypte en zelfs Irak zijn er nu in geslaagd via de tussenvorm van het leger dit stamverband te doorbreken. Koeweit, Saoedi-Arabië en Libië zijn hard op weg erheen. Maar de oorspronkelijke koploper Libanon is blijven hangen in zijn bestuursvorm van een patriarchale oligarchie, of volgens anderen, een constitutionele anarchie. De afwezigheid van zoiets als een nationale bewustwording uit zich op allerlei niveaus, ook in de economie. Neem bijvoorbeeld de haven van Beiroet, lange tijd de voornaamste aan deze zijde van de Middellandse Zee. Eindeloos liggen de schepen er te dobberen alvorens aan de beurt te komen voor laden en lossen en het probleem vindt maar geen oplossing. Syrië heeft zich al onafhankelijk gemaakt door twee nieuwe grote havens te creëren. De nieuwe kapitalen die zich ophopen in de olierijke landen, gaan steeds meer hun eigen weg en hebben de know-how die Beiroet hen kon bieden, niet meer nodig. Omdat Libanons toekomst via de Palestijnse kwestie innig verbonden is met die van Israël, is het nuttig de toekomst van Israël te bezien vanuit Arabische perspectieven. Dan is Israël niet méér dan een eiland omgeven door een Arabische oceaan. Momenteel lijkt de dijk rondom Israël nog wel min of

[p. 925]

meer stevig. Maar om een vergelijking te gebruiken: in Nederland schijnt het landniveau iedere eeuw met een meter te zakken; bijgevolg moet er dus steeds aan de dijken gewerkt worden. Men kan echter veilig stellen dat de oceaan rondom Israël sneller stijgt dan een meter per eeuw. De conclusie, even onvermijdelijk als naargeestig, dringt zich op. Deze tragische afloop van het Israëlische avontuur wordt door het westen nog niet serieus onder ogen gezien. In het Nabije Oosten is het evenwel een groeiende zekerheid. Het zit er dik in dat in de loop van dit proces Libanon zal inkrimpen: afstaan van het gewest Tripoli aan Syrië, de oprichting van een eigen Palestijnse staat in Zuid-Libanon, zodat er slechts zal overblijven een soort Monaco of Andorra aan de oostkust van de Middellandse Zee. Voldoende materie om zich reddeloos, redeloos en radeloos te voelen. Jammer van dit aardige, mooie land.