Streven. Jaargang 28

[p. 167]

Politiek overzicht
de maand september

● Internationale samenwerking

De Verenigde Naties

Voor de 29ste maal is de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties deze maand in New York bijeengekomen in een zitting, die, zoals gewoonlijk weer enkele maanden zal duren.

Het ziet ernaar uit dat dit een zitting wordt, waarop, in tegenstelling tot andere jaren, niet één doch ettelijke hete hangijzers moeten worden aangepakt. In het jaarverslag van Secretaris Generaal Waldheim werd als eerste en voornaamste probleem waarvoor de Verenigde Naties zich zien gesteld, de ernstige dreiging genoemd van een economische crisis en een voedseltekort dat tragische sociale gevolgen kan hebben. Daarnaast ligt het probleem van de kernwapens en hun beperking. Dán de nieuwe situatie, ontstaan door de vrijmaking van de Portugese koloniën. Voorts de nog steeds slepende moeilijkheden op Cyprus en in nauw verband daarmee de vraag welke bevoegdheden kunnen worden toegekend aan de vredesmacht van de Verenigde Naties. De ervaringen, in Cyprus opgedaan met de beperking van die bevoegdheden, zijn niet bepaald moedgevend. Ook de positie van Zuid Afrika en Rhodesië, die door de vrijlating van de Portugese koloniën ongetwijfeld is verzwakt, zal zeker de nodige aandacht krijgen.

De energie-crisis

De eerste vonken van spanning zijn op de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties al opgespat. President Ford heeft een duidelijke waarschuwing gegeven aan de olie-producerende landen, dat hij niet voornemens is het spelletje van de olieprijzen met lede ogen aan te zien. Zijn betoog kwam hierop neer, dat dit spelletje beschouwd moet worden als een opening van een economische oorlog en dat de Verenigde Staten die handschoen wel eens zouden kunnen opnemen en ook van hun kant wel eens economische oorlogsmaatregelen zouden kunnen nemen, bijvoorbeeld door het stopzetten van voedselsteun aan de Arabische landen. Nu stelt die steun in het geheel van de Amerikaanse voedselhulpprogramma's niet zo veel voor, maar het feit alleen dat de President een dreigende houding aannam, later gesteund door Kissinger, vormt een allerminst aangenaam vooruitzicht.

De Europese Gemeenschap

De landbouwministers van de Europese Gemeenschap hebben een moeilijke maand achter de rug. De boeren uit de EEG-landen hebben hun duidelijk te verstaan gegeven, dat zij de prijzen van hun produkten verhoogd wensen te zien. Zij zijn daar inderdaad toe overgegaan in een compromis-besluit, dat in een verhoging met 5% voorzag. Onverwachts echter stak de regering van de Duitse Bondsrepubliek een spaak in het wiel door een veto over dit compromis uit te spreken. In ontsteltenis kwamen de ministers wederom bijeen en op deze tweede bijeenkomst konden zij de Duitsers bewegen tot een soepeler houding. Het verzet van Duitsland tegen de hogere landbouwprijzen is nog niet helemaal van de baan, maar voorshands kunnen de boeren van Europa toch op hun 5% verhoging rekenen.

In politiek opzicht kwam de toekomst van de EEG in de loop van de maand in een zonniger verschiet te staan doordat President Giscard van Frankrijk het initiatief nam tot een informele bespreking tussen de regeringsleiders in de negen landen en daarbij duidelijk tot uiting bracht, dat hij de staatkundige eenwording van Europa heel wat positiever wenst te benaderen dan zijn beide voorgangers.

[p. 168]

● Internationale conflicten

Cyprus

Het conflict op Cyprus is in een sudderend stadium gekomen. De Turkse troepen zitten er nog steeds en houden de oostelijke punt van het eiland bezet. Met de uitwisseling van krijgsgevangenen en vluchtelingen over en weer is echter een begin gemaakt. De leiders van de Griekse en de Turkse Cyprioten schijnen een vorm van samenwerking te hebben gevonden. In Genève echter, waar een internationale conferentie bezig is de kwestie Cyprus tot een oplossing te brengen, vordert men zo goed als niet. Intussen heeft aartsbisschop Makarios laten weten, dat hij erop erkent in de loop van de maand oktober weer op zijn eiland terug te zullen zijn en zijn functie van staatshoofd weer te zullen opnemen. Het rommelt dus allemaal nog om het eiland; een duidelijke lijn is er nog niet in te onderkennen.

● Nationale politiek

Nederland

- Den Uyl voor en na. Er begint zich in het patroon van het politieke leven in Nederland een merkwaardige verandering af te tekenen. Wij zijn aan het Amerikaniseren. In Amerika ligt het zo, dat de uitvoerende macht staatsrechtelijk volkomen in de handen ligt van de President; de ministers zijn in feite niets meer dan zijn ondergeschikten. De mate waarin de verschillende Presidenten van deze staatsrechtelijke situatie gebruik maakten om zichzelf de volle eer van het regeringsbeleid toe te eigenen, verschilde nogal. Coolidge trok zich van de publieke opinie geen spat aan en liet zijn ministers hun gang gaan, met het gevolg, dat één hunner, Hoover, in feite als premier optrad en zich zodanig naar de voorgrond wist te dringen dat hij naderhand zelf in het Witte Huis terecht kwam. Eisenhower hield zich ook maar het liefst op de achtergrond van zijn golfbaan. Roosevelt echter was er de man niet naar om zich op de achtergrond te laten dringen. Zijn uitzonderlijk sterke persoonlijkheid plaatste hem in de publiciteit als het ware vanzelf aan de top. Nadat Eisenhower acht jaren lang zijn greep op de publiciteit had laten slippen, nam Kennedy doelbewust de draad van Roosevelts optreden weer op. Hij verbood de afzonderlijke ministeries eigen communiqués uit te geven over beleidszaken; alles moest hém voorgelegd en door de perschef van het Witte Huis openbaar gemaakt worden. Het publiek mocht vooral niet denken, dat de President er maar voor spek en bonen bij zat. Als er iets nieuws te vertellen viel over het beleid op welk gebied dan ook moest de President dat doen en niemand anders. Johnson en Nixon hebben deze centralisatie van publiciteit over het regeringsbeleid gretig overgenomen - volkomen in overeenstemming overigens met het staatsrechtelijk systeem van Amerika.

En wat zien wij nu in Nederland gebeuren?

Reeds onder Biesheuvel groeide het gebruik, dat de Minister-President na afloop van iedere kabinetszitting voor de televisie kwam om het publiek mededeling te doen van wat er in het kabinet was behandeld en besloten. Biesheuvel echter zag dit niet als een greep naar persoonlijke publiciteit. Voordat hij premier werd, had hij een commissie gepresideerd, die het voorlichtingsbeleid van de Overheid onder de loupe moest nemen en uit het rapport van deze commissie blijkt duidelijk waar het hem om te doen was. Hij wilde meer openbaarheid van alles wat er in binnenskamers beraad niet alleen van het kabinet maar ook van andere besturende colleges werd verhapstukt. Biesheuvel voerde consequent zijn eigen voorstellen omtrent overheidsvoorlichting uit en ont-

[p. 169]

hield zich zorgvuldig van opdringerige persoonlijke publiciteit.

Premier den Uyl echter pakt de zaken heel anders aan.

Of de openbaarheid, die hij met de mond belijdt, hem wel zozeer aan het hart gebakken zit als Biesheuvel, mag men betwijfelen. Hij heeft een wetsontwerp in voorbereiding dat heel wat minder openbaarheid van overheidswege toelaat dan in het rapport van de commissie Biesheuvel werd voorgesteld. Berichten luiden, dat zelfs in ambtelijke kringen, altijd spreekwoordelijk om hun hang naar geheimzinnigheid, teleurstelling leeft over de vele beperkingen die speciaal premier Den Uyl aan het openbaarheidsbeginsel heeft opgelegd.

Aan de andere kant echter is het duidelijk, dat Den Uyl meer dan ooit een van zijn voorgangers erop uit is persoonlijk in de openbaarheid te komen. Dat hij in het kabinetsberaad een zwaarwegende stem heeft, spreekt vanzelf; dat heeft iedere premier. Dat hij over alle belangrijke problemen die in het kabinet ter sprake komen een persoonlijke mening heeft, spreekt óók vanzelf. Maar wat niet vanzelf spreekt is, dat in alles wat over het regeringsbeleid naar buiten bekend wordt gemaakt, vrijwel steeds de persoonlijke mening of de persoonlijke interventie van de heer Den Uyl als het ware met de ellebogen naar voren wordt gedrongen.

Onverholen, om niet te zeggen onbeschaamd duidelijk kwam deze tactiek te voorschijn toen Den Uyl vanuit Suriname plotsverloren bekend maakte, dat hij met zijn Surinaamse collega was overeengekomen een ‘topconferentie’ bijeen te roepen, zulks met voorbijgaan zowel van de Antilliaanse premier als van zijn eigen minister van Binnenlandse Zaken, voorzitter van de Koninkrijkscommissie. Alles moest en zou om Den Uyl draaien. Ook naderhand. Den Uyl praat over de immigratie van Surinamers; Den Uyl wil een Grondwet voor Suriname. Publicistisch gesproken kan minister de Gaay Fortman hem naar de pomp lopen. Datzelfde geldt voor de andere ministers. Bij de gelukkige oplossing van het gijzelingsdrama moest Den Uyl met de hoogste eer gaan strijken; Van Agt en Van der Stoel kwamen in de publiciteit op de tweede plaats. In de besprekingen over een sociaal akkoord speelt Boersma publicistisch de tweede viool; Den Uyl de eerste. Wat minister Lubbers over de kerncentrales denkt, lapt Den Uyl aan zijn laars in een brief aan enkele vooraanstaande partijgenoten, waarvan hij het bestaan ook nog in strijd met de waarheid ontkent (wie spreekt daar over Amerikaanse presidenten?). Den Uyl vertelt precies waar het met het inkomensbeleid en met de vrijheid van de ondernemers naar toe moet. Daar heeft hij zijn minister van Economische Zaken niet voor nodig. Den Uyl is de man die Vredelings defensieplannen bij zijn partij erdoor sleept - en iedereen moet dat weten! Het is kortom Den Uyl voor en Den Uyl na.

Zijn wetsvoorstel op de overheidsvoorlichting komt dus in het kort hierop neer: geen enkel departement mag meer iets openbaar maken zonder dat mijnheer Den Uyl het goed vindt en áls mijnheer Den Uyl het goed vindt, zal hij het zelf wel vertellen.

Dat is natuurlijk allemaal wel leuk voor mijnheer Den Uyl, maar men vraagt zich toch af of hij niet bezig is een bedenkelijk soort Amerikanisme in ons politiek patroon te wringen, dat niet alleen geen plaats heeft in ons staatsbestel, maar dat ook tot nóg bedenkelijker Amerikanismen in de praktijk van ons politieke leven kan leiden.

- De Troonrede. De opening van het nieuwe zittingsjaar der Staten Generaal geschiedde dit jaar in uiterst sobere stijl. Het sprookje van de gouden koets kwam er niet aan te pas; drie Japanners hielden in de Franse ambassade negen gijzelaars onder schot; heel Nederland wachtte gespannen op de afloop van dit drama en niet alleen viel de route, die de gouden koets normaal nam, binnen het als gevaarlijk afgezette deel van de Haagse binnenstad, maar bovendien voelde niemand er veel voor onder die omstandigheden een feestelijk aandoende plechtigheid in diezelfde binnenstad te doen plaatsvinden.

De Troonrede zelf, hoewel voor een groot deel geschreven in een execrabel doctorandussen-proza (hoeveel doctorandussen zitten er eigenlijk in dit kabinet?), bood een merkwaardige mengeling van verschillende elementen.

Ten eerste bood zij, anders dan ooit in vorige jaren, een wijder principieel perspectief op de toekomst. Er werd nog eens duidelijk in uiteengezet waar de regering heen wil met het afremmen van het economisch expansionisme, met de spreiding van inkomens en macht, met een rechtvaardiger en meer open samenleving. Bravo. In diezelfde richting werkte de miljoenennota, die, naar de

[p. 170]

woorden van de Troonrede, ‘voor het eerst werd geplaatst in het perspectief van beleidsafspraken voor een vierjarige periode’.

Ten tweede legde deze Troonrede grote nadruk op het ernstige probleem van de werkloosheid. Een aanzienlijk bedrag wordt in de Rijksbegroting uitgetrokken voor het scheppen van werkgelegenheid voor zo mogelijk 45.000 mensen. Dit werkloosheidsbeleid echter bleef zowel in de Troonrede als in de Miljoenennota vrij vaag. Het bestrijden van de structurele werkloosheid is niet zo'n eenvoudige zaak. Klaarblijkelijk was de regering zelf nog niet uit dit probleem. Alles wat zij in concreto toezegde, was een ‘interim-nota’ over de werkloosheid.

Ten derde bleek alles wat betrekking had op het kardinale punt der inflatie, nogal verwarrend. In plaats van de overheidsuitgaven te verminderen, was de regering voornemens deze sterk te vermeerderen met maar liefst tien miljard. De overheidsuitgaven zullen daarmee sneller stijgen dan het nationaal inkomen. Niet alleen tengevolge van de werkloosheidspolitiek maar ook tengevolge van tal van andere verbeteringen, die op allerlei terreinen worden aangebracht.

Ten vierde leidde deze situatie merkwaardigerwijs niet tot enig pessimisme bij de heer minister van Financiën. Hij kon namelijk een enorme meevaller uit de opbrengst van de gasvoorraden van Nederland in zijn calculaties mee betrekken en daardoor zelfs een lichte verlaging van de inkomstenbelasting voorstellen, waardoor de koopkracht zou worden vergroot en het bedrijfsleven kon worden aangezwengeld. Den Uyl loopt op gas!

De gebruikelijke ‘bede’ aan het eind van de Troonrede werd door de regering hardnekkig wéér weggelaten, maar aan het begin sprak de Koningin toch een paar woorden over de situatie rond de Franse ambassade, waarin zij toch ook aanspoorde tot een gebed voor de goede afloop.

Verenigde Staten van Amerika

- Ford. De wittebroodsweken van President Ford zijn voorbij. Geheel in strijd met ieders verwachting verleende hij eensklaps begin september een generaal pardon aan zijn voorganger, Richard Nixon. Zulks op grond van diens gezondheidstoestand, alsmede op grond van de overweging dat Nixon al genoeg was gestraft en dat nu eindelijk de Watergate-affaire definitief moest worden opgeruimd. Fords adviseurs hadden hem geraden een dergelijk pardon slechts voorwaardelijk te verlenen. Er met name de voorwaarde aan te verbinden dat Nixon zich schuldig zou bekennen aan criminele handelingen. Ford weigerde dit - met het gevolg dat Nixon zich weer met een mooi smoesje van de zaak kon afmaken. Hij had ‘beoordelingsfouten’ gemaakt en hij betreurde dat. Meer niet. Het leek in de verste verte niet op een bekentenis van schuld. - De reactie van het Amerikaanse volk op Fords gratieverlening was er een van bittere teleurstelling. De Amerikaanse kranten kwamen bol te staan van ingezonden stukken, waarin de vraag gesteld werd wat er nu eigenlijk met de rechtsgelijkheid in Amerika aan de hand was. Juristen vielen Ford aan, omdat hij gratie had verleend voor misdaden die onberecht waren gebleven. Gratie, stelden zij, mag alleen worden verleend wanneer er een vonnis is geveld en een straf is opgelegd - niet zo maar in het wilde weg. Boze vermoedens over een onderhandse afspraak van Ford met zijn voorganger kwamen naar boven.

Als er van een ‘beoordelingsfout’ moet worden gesproken, schijnt Ford deze veeleer te hebben gemaakt dan Nixon. Van deze gratie immers kan men met Talleyrand zeggen: ‘C'était pire qu'un crime; c'était une faute’.

- Kissinger. Ook Kissinger, het wonderkind van de Amerikaanse politiek, kreeg het moeilijk. Twee zaken dreigden zijn image te verschrompelen. In de eerste plaats het feit dat hij, na al de successen van zijn onderhandelingsmethode, geen voet aan de grond kreeg in zijn Cyprus-beleid. In de tweede plaats de onthulling dat de beruchte C.I.A. met zijn goedvinden grote sommen gelds had gestoken in de financiering van het verzet der winkeliers en chauffeurs tegen het regime Allende in Chili - een verzet, dat Chili aan de rand van de economische ondergang bracht en de weg opende naar het ingrijpen van het leger met al de verschrikkingen, die daaruit voortvloeiden.

- De economische politiek. President Ford heeft bij het aanvaarden van zijn ambt aangekondigd zijn aandacht bovenal te gaan richten op de economische moeilijkheden, waar Amerika mee te kampen heeft. Hij heeft daartoe op za-

[p. 171]

terdag 28 september een spectaculaire, grote bijeenkomst belegd, waarin hij zijn oor te luisteren heeft gelegd naar alles wat door de vele aanwezigen naar voren werd gebracht en tenslotte, aan het eind van deze conferentie de instelling van twee commissies bekend gemaakt, die zich met de economische problematiek van Amerika gaan bezighouden. De ‘Economic Policy Board’ en het ‘Labor Management Committee’, die samen onder deskundige wetenschappelijke leiding de hele scala van economische moeilijkheden onder het oog zullen gaan zien. Na het aankondigen van nog enkele maatregelen, die hij voornemens is op korte termijn te nemen vooral op het terrein van de overheidsbestedingen, besloot hij de conferentie met een typisch-Amerikaanse oproep. Hij spoorde alle Amerikanen aan zich te gaan beschouwen als ‘soldaten tegen de inflatie’. Zij zouden met elkaar moeten overleggen op welke wijze zij in hun eigen persoonlijk leven de inflatie te lijf konden gaan en hun bevindingen moeten opschrijven - iedere groep zou met tien punten voor de dag moeten komen en die tien punten moeten opsturen naar het Witte Huis opdat de President ze zou kunnen overwegen en er inspiratie uit zou kunnen putten. Een idee voor minister Lubbers?

Portugal

De Beweging van de Strijdkrachten, die op 25 april een eind maakte aan het bewind Caetano, heeft nu ook haar eigen man-aan-de-top, generaal de Spínola, sinds de ‘sociale revolutie’ President van Portugal, laten vallen. Aanleiding daartoe vormde een massale betoging, georganiseerd door rechtse elementen met duidelijke sympathieën voor het oude fascistische bewind van Salazar. Voor die betoging maakten duizenden Portugezen zich op om naar de hoofdstad te trekken, terwijl evenzoveel duizenden hoofdstedelingen hen trachtten tegen te houden door de toegangswegen tot de stad te versperren. De Spínola stond voor een innerlijk conflict. Hij had zich voorgesteld Portugal om te bouwen tot een democratie, waarin iedere volksgroep gelijke rechten kreeg om voor zijn mening op te komen; persoonlijk stond hij aan de conservatieve kant - niet in die zin dat hij naar een soort Salazar-régime terugverlangde, maar wel zo, dat hij orde en rust als een voorwaarde voor deugdelijk bestuur beschouwde. Die rechtse betoging was hem dus niet geheel onwelkom en zolang hij de Beweging der Strijdkrachten, het leger dus, in de hand had, duchtte hij er ook geen gevaar van voor een terugkeer naar de dictatuur. De Beweging van de Strijdkrachten echter dacht er anders over dan hij. Enigzins verbitterd trok hij de consequenties en trad hij af als President. Hij werd opgevolgd door zijn oude vriend, generaal Francisco da Costa Gomez, die én qua persoonlijkheid én qua ideeën veel dichter bij de Beweging van de Strijdkrachten stond. Nadien is het rustiger geworden in Portugal.

Ethiopië

De ‘Leeuw van Juda’, de 225-ste keizer in de lange stamboom, die eens ontsproot uit een ondeugend avontuurtje van wijlen koning Salomon met de koningin van Sheba, de Negus Haile Selassie, eenmaal door zijn eigen volk en door heel de wereld gevierd als een legendarische held vanwege zijn taai verzet tegen het Italië van Mussolini, is van zijn troon afgestapt. Noodgedwongen. Afgezet door het leger, dat hem vanaf februari van dit jaar geleidelijk steeds meer in het nauw bracht. In februari braken tengevolge van droogte onlusten uit in Ethiopië; onlusten, die meer dan ooit de aandacht moesten vestigen op de schrijnende armoede van het Ethiopische volk. De keizer kon aanvankelijk het leger nog wel inzetten in het dempen van die onlusten, maar naarmate het leger meer met de heersende armoede werd geconfronteerd, trok het meer en meer partij voor het volk. In den beginne stelde het alleen de directe medewerkers van de keizer aansprakelijk voor de heersende toestanden en eiste het van hem het ontslag van die medewerkers - zijn ministers en enkele van zijn hofdignitarissen. De keizer liet hen een voor een vallen en gaf aan een kleine commissie opdracht op korte termijn een Grondwet te ontwerpen. Het volk echter bleef onrustig; vooral onder de studenten groeide het verzet; de militairen bleven opdringen en kwamen ondanks hun aanvankelijke loyaliteitsverklaringen de keizer zelf steeds dichter op het lijf. Begin september kwamen zij met onthullingen over de wijze waarop de keizer zichzelf in de loop der jaren had verrijkt ten koste van de staat. Daarbij gaven zij al duidelijk te verstaan, dat zij

[p. 172]

‘sancties’ tegen hem overwogen. Een week nadien arresteerden zij zijn dochter en ontviel de keizer ook zijn laatste steun, de Patriarch van de Koptische kerk. 's Anderendaags werd hijzelf van zijn troon vervallen verklaard. Zo kwam een bijna zestigjarige regeringsperiode ten einde.

In zijn afzettingsdecreet werd bepaald, dat Ethiopië voortaan door een Koning zal worden geregeerd en dat als zodanig zal worden gekroond de kleinzoon van de Negus, Merid Azmatch Asfa Wossen, die al lang in Zwitserland woont. Zijn koningschap zal een constitutioneel karakter dragen. Of deze aangewezen opvolger echter onder de gegeven omstandigheden erg happig zal zijn om naar zijn land terug te keren, is nog niet te voorzien.

Engeland

Van den beginne af aan heeft Premier Wilson niet comfortabel gezeten in zijn stoel. Hij beschikte over slechts twee zetels méér dan de Conservatieven in het Lagerhuis en kon zich dus alleen staande houden met de steun van een handjevol (15) Liberalen of vertegenwoordigers van een paar splinterpartijtjes. Hij heeft het Parlement ontbonden binnen zeven maanden nadat het werd gekozen en heeft nieuwe verkiezingen uitgeschreven tegen 10 oktober. De uitslag van deze verkiezingen viel tegen het eind van de maand september nog moeilijk te voorspellen. Ondanks het feit dat enkele prominente figuren uit de Labourpartij zich openlijk van Wilson distanciëerden, bleven de opiniepeilingen te zijnen gunste uitvallen. De vraag is alleen: hoe sterk zullen de Liberalen uiteindelijk blijken te worden.

Joego-Slavië

President Tito heeft zich het ongenoegen van Rusland op de hals gehaald door een groep van 27 aanhangers van de Sovjet-Unie in zijn land scherp te veroordelen en aan de rechter over te leveren, die hen veroordeelde tot gevangenisstraffen wegens pogingen tot landverraad. Geruchten willen, dat dit proces werd ontketend door een ongeluk met een auto van de Russische ambassade; in het wrak van die auto zouden bezwarende documenten tegen deze lieden en propagandamateriaal tegen Tito voor de dag zijn gekomen.

Turkije

Gedeeltelijk in verband met de Cyprusaffaire is in Turkije een kabinetscrisis ontstaan. Premiet Bülent Ecevit heeft zich gedwongen gezien af te treden omdat zijn coalitiegenoten een al te strakke houding aannamen in de voortzetting van de Turkse bezetting op Cyprus. Ecevit wilde in tegenstelling tot deze partners het beleid op Cyprus veeleer verzachten om zijn goodwill in Europa te behouden. Die partners lagen hem echter ook uit anderen hoofde niet. Zij zijn felle Moslims, die eigenlijk niets liever zouden willen dan de grote hervormingen en moderniseringen, indertijd door Kemal Attaturk doorgevoerd, weer ongedaan maken. Het onderhandelen over een nieuw kabinet in Turkije is nog in gang.

Griekenland

In Griekenland zullen in de eerste helft van november algemene verkiezingen worden gehouden.