Streven. Jaargang 28

[p. 3]

Het beulswerk van de goede zaak
Martelen als systeem
Alfred Heijder

Waar het bijvoorbeeld over gaat

‘Ik werd toen naar de kelder van het gebouw gebracht waarvoor we gestopt waren, en toen in een nogal ruime kamer. Ik werd omringd door mensen waarvan ik vermoedde dat ze militaire officieren waren op grond van de manier waarop ze elkaar aanspraken. Ze stelden me vragen en bleven zeggen dat het er slecht voor me uitzag als ik niet zou praten en dat we ‘gezamenlijke training’ zouden moeten doen. Even later dwongen ze me mijn rok en mijn kousen uit te trekken, legden me op de grond en bonden mijn handen en voeten vast aan houten pennen. Een man, die Umit Erdal heette, sloeg me ongeveer een half uur lang op mijn voetzolen. Terwijl hij dat deed zei hij de hele tijd: ‘Wij krijgen hier iedereen aan het praten, denk je dat ons dat met jou niet zou lukken?’ en hij beledigde me voortdurend. Later maakten zij draden vast aan mijn vingers en tenen en joegen elektrische stroom door mijn lichaam.

Tegelijkertijd sloegen ze constant met gummiknuppels op mijn naakte dijen. Een heleboel mannen hielpen Umit Erdal hierbij. (...) Na een tijdje haalden ze de draad van mijn vingers en maakten die vast aan mijn oor. Ze gaven onmiddellijk een hoge dosis elektriciteit. Mijn hele lichaam en mijn hoofd schokten verschrikkelijk. Mijn voortanden begonnen te barsten. Mijn beulen hielden dan een spiegel voor mijn gezicht en zeiden: ‘Kijk eens wat er met je mooie groene ogen gebeurt. Zo meteen zul je helemaal niet meer kunnen zien. Je zult gek worden. Zie je, je mond begint al te bloeden’.

Aldus begint het eigenhandig geschreven verslag van een 23-jarig Turks meisje¹. Wat er met haar gebeurde is niet uitzonderlijk, maar veeleer typisch voor een onafzienbare reeks gevallen uit de hele wereld.

Zijn zulke gevallen ooit te rechtvaardigen? Sommige mensen menen van wel; anderen zijn volstrekt in hun afwijzing. Het minste dat het weten van

1 Gepubliceerd in het Report on Torture van Amnesty International (Duckworth, London, 1973).

[p. 4]

zulke dingen van ons vraagt, is een duidelijke stellingname. We kunnen er niet langsheen leven.

Zoals een eigentijdse wijsgerige antropologie niet meer om Auschwitz heen kan, zo kunnen politiek-maatschappelijke visies niet meer om de schending van de rechten van de mens heen. Het ziet er naar uit, dat de wezenlijke toets voor politieke programma's tegenwoordig niet zozeer moet zijn wat daarin aan medestanders wordt beloofd, maar wat, als de macht veroverd is, het feitelijke lot zal zijn van de dissidenten.

Van oudsher gaapt er een kloof tussen algemene inzichten en praktisch gedrag. Thomas van Aquino bijvoorbeeld leerde dat de menselijke persoon uitdrukking is van het meest volmaakte in de hele natuur². In zijn tijd zullen zowel de scherprechter als de inquisiteur dat inzicht onderschreven hebben. Maar hun slachtoffers in de middeleeuwse folterkamers en op de brandstapels hadden weinig baat bij die abstracte overtuigingen³.

Op 10 december 1948 aanvaardde de algemene vergadering van de Verenigde Naties de Universele verklaring van de rechten van de mens. Art. 5 daarvan luidt: Niemand zal onderworpen worden aan folteringen, noch aan een wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing⁴.

Precies 25 jaar later, op 10 december 1973, opende de voorzitter het anti-martelcongres van Amnesty International te Parijs met deze woorden: ‘We have been faced with mounting evidence that the torture of prisoners has become a routine, sanctioned practice in over thirty nations. Particular in the last five years it has begun to assume the proportions of a social cancer’.

2 S.T. I, q. 29, a. 3, c.

3 Veel documentatie bij: J.C. Lauret en R. Lasierra, Torture et les pouvoirs, Bolland, Paris, 1973.

4 Deze verklaring werd niet unaniem aanvaard. De acht onthullende onthoudingen waren: Oekraïne, Polen, Sovjet-Unie, Tsjechoslowakije, Wit-Rusland, Joegoslavië, Saoedi-Arabië, Zuid-Afrika.

Report on Torture

Als documentatie voor bovengenoemde Parijse conferentie gaf Amnesty International een Report on Torture uit⁵. Daarin worden ongeveer zestig landen genoemd. Het bevat tevens hoofdstukken over de medische en psychologische en over de juridische aspecten van het martelen. Wie dit internationale verslag van onmenselijkheid met aandacht leest, leert veel over de wereld waarin wij leven. Bijna geen streek van de wereld blijft in dit beschamend verband ongenoemd. Ons voorstellingsvermogen wordt zwaar op de proef gesteld. Velen hebben de documentatie van Amnesty International

5 Nederlandse vertaling verkrijgbaar bij Amnesty International, Roeterstraat 34, Amsterdam. Voor België: Oudergemlaan 202, Brussel 1040.

[p. 5]

aangevallen, niemand heeft ze weerlegd. Het zou verplichte literatuur moeten zijn voor alle politici die macht hebben of hopen te krijgen.

Wat is martelen?

Op vele en veelvormige wijzen brengen mensen elkaar bewust psychisch en fysiek leed toe. Onze inventiviteit stijgt in de praktijk boven onze fantasie uit. Slechts een deel van dit alles noemen we martelen in strikte zin. Het gaat niet om de in woede gegeven klap, het gaat zelfs niet om de in drift gepleegde doodslag. Het gaat om het martelen in koelen bloede, waarmee men een doel bereiken wil dat men op andere wijze niet of minder vlug bereiken kan. Iedereen weet wel ongeveer wat er onder martelen verstaan moet worden, maar een waterdichte omschrijving is moeilijk te geven. Want niet alleen slaan en pijn toebrengen, maar ook farmacologische en psychologische behandelingen kunnen martelen opleveren.

Amnesty's rapport noemt vier elementen die in een omschrijving zouden moeten voorkomen. Er moeten steeds tenminste twee personen (beul en slachtoffer) bij betrokken zijn. Het gaat om het toebrengen van intense pijn en lijden. Het gebeurt niet ‘zomaar’, maar is bedoeld om de wil van het slachtoffer te breken. Tenslotte moet het gaan om een systematische activiteit met een rationeel doel.

Of, zoals Peperzak samenvat: ‘Een gemartelde staat, zit, ligt, hangt, spreekt, geneest, wordt ziek, leeft, sterft volgens de wil van degene die hem onder handen heeft. Diens bedoeling is niet: hem voor zich te laten werken (dat zou nog een soort zelfverwerkelijking zijn), maar hem murw krijgen, kapotmaken wat hem ontsnapt: de eigenheid van deze mens voorzover hij anders is’⁶.

Zulk martelen geschiedt zonder grote emoties, zonder gerucht, zonder er steeds weer bij na te denken. Het gaat om een administratieve procedure, waarin mensen ‘verwerkt’ worden. Men wordt ook niet als beul geboren; men leert het handwerk tijdens allerlei opleidingen. Deskundigen reizen de wereld rond en geven instructie; er bestaan opleidingscentra waar de techniek en de psychologie van de tortuur worden onderwezen; er zijn werkplaatsen waar de moderne martelwerktuigen geproduceerd worden; er zijn laboratoria waar de chemische middelen samengesteld en beproefd worden; er zijn kantoren die de export daarvan verzorgen⁷.

6 A. Peperzak, Martelen, in Politieke dissidenten, Ambo, Bilthoven, 1974, p. 125.

7 D. Gerbaud, Les écoles de torture, in Témoignage Chrétien, 13 december 1973.

Martelen is instrumenteel

Steeds zijn er twee doelen die men met martelen wil bereiken. Het gaat om

[p. 6]

het loskrijgen van inlichtingen of om het scheppen en handhaven van een algemene sfeer van intimidatie voor ongewenste activiteiten of om een combinatie van deze doelen.

De intimidatie gebeurt soms op grove, gewelddadige wijze, zoals in Chili⁸ of in meer verholen, subtiele, maar niet minder effectieve vorm, zoals met de politieke psychiatrie in de Sovjet-Unie⁹. Weinig mensen zullen hier moeite hebben met hun afwijzing. Dat ligt anders wanneer het gaat om het verkrijgen van inlichtingen in een precaire situatie. Dat kunnen we illustreren aan het rapport van de Parker-commissie, die door de Engelse regering werd ingesteld in verband met beschuldigingen van martelingen door Engelse troepen in Noord-Ierland. In hoofdzaak ging het daarbij om de toelaatbaarheid van sensorische deprivatie (beroven van alle zintuiglijke waarnemingen), overmatig geluid en licht, onthouden van slaap, langdurig tegen een muur staan, onregelmatige en onvoldoende voeding en ‘special exercises’.

Twee van de drie commissieleden zeggen: ‘We have come to the conclusion that the answer to the moral question is dependent on the intensity with which these techniques are applied and on the provision of effective safeguards against excessive use’¹⁰.

In zijn minderheidsrapport wees Lord Gardiner deze technieken op wettelijke, morele en praktische gronden geheel af. Tot eer van de Engelse regering kan gezegd worden dat zij het minderheidsstandpunt heeft overgenomen.

8 Zie Torture in Chile, N.Y. Rev. Books van 30 mei 1974.

9 United States Senate Committee on the Judiciary, Abuse of psychiatry for political repression in the Soviet-Union. Reprint Aris and Philips, Warminster, England, 1973.

10 Report of the Committee of Privy Counsellors appointed to consider authorised procedures for the interrogation of persons suspected of terrorism, H.M.S.O., London, 1972, Cmnd 4901, p. 7.

Misdrijf tegen de menselijkheid

Iedereen is bij het probleem van het martelen betrokken, want in ieder slachtoffer wordt de menselijke persoon als zodanig genegeerd en geweld aangedaan. Martelen is de laatste consequentie van een verzakelijkt bewustzijn, waarin andere mensen niet essentieel als medemensen maar als objecten verschijnen. Het gaat steeds om ernstige feiten met verschrikkelijke gevolgen voor de betroffenen¹¹.

Deze feiten staan niet op zichzelf, zijn niet incidenteel, maar passen in een stelsel van vervolging en ontrechting van een bepaalde groep. De overheid,

11 W.L. Meijering, Psychologische en medische aspecten van mishandeling en derg., in Politieke dissidenten, Ambo, Bilthoven, 1974.

[p. 7]

die natuurlijk officieel van niets weet, ziet welwillend toe of grijpt althans niet in. Daarmee zijn precies de voorwaarden vervult om het martelen te kunnen kwalificeren als een misdrijf tegen de menselijkheid¹².

Daarom kan martelen onder geen omstandigheid en in geen enkele situatie gerechtvaardigd worden. Alle internationale bepalingen, die martelen verbieden, bepalen dan ook uitdrukkelijk dat op dit verbod geen uitzondering mogelijk is¹³.

12 C.F. Rüter, Enkele aspecten van de strafrechtelijke reactie op oorlogsmisdrijven en misdrijven tegen de menselijkheid, Amsterdam, 1973, p. 37-38.

13 Bijv. Intern. Conv. burg. en politieke rechten van 1966, art. 4; Europese Conv. over de mensenrechten van 1950, art. 15.

Verzet tegen de onmenselijkheid

Als martelen aldus nooit te rechtvaardigen is, dan moet de afwijzing principieel en onvoorwaardelijk zijn. Zo mag die afwijzing bijvoorbeeld niet gebaseerd zijn op het praktische argument dat de met tortuur verkregen verklaringen onbetrouwbaar zullen zijn, dat onder tortuur onschuldigen bekennen en schuldigen hun gang blijven gaan en dat er veel betere en minder brute methoden zijn om inlichtingen te verkrijgen.

Deze argumentatie faalt als martelen dient om politieke macht te schragen, om in een sfeer van terreur de schrik erin te jagen. Dan doet het er immers niet zoveel toe of schuldigen of onschuldigen als middel gebruikt worden, evenmin of afgelegde verklaringen betrouwbaar zijn. Verder zou er dan wel iets voor martelen te zeggen zijn in al die situaties waarin geoefende ondervragers, met kennis van psychologische technieken, niet aanwezig zijn of wanneer de chemische middelen onbekend of niet voorhanden zijn.

We moeten hier wel zeggen: dit middel wordt door geen enkel doel geheiligd en ontheiligt zelf ieder doel.

Ideologie

En toch is er steeds weer een redenering, een coherente visie, die het meest afschuwelijke werk wil heiligen in zijn noodzakelijkheid ter wille van een hoger belang. Zoals in het Report on Torture, p. 24, staat: ‘History demonstrates that once man accepts the possibility of torture, he constructs a highly logical framework of argument justifying it’. Wanneer een complete ideologie, waarin de wereld doorzichtig gemaakt wordt, ter beschikking staat en het geloof rotsvast is, dan neemt het vermogen om anderen leed te berokkenen enorm toe. Men leze eens achtereenvolgens Dostojewski's ver-

[p. 8]

slag van zijn verblijf in een Siberisch strafkamp en de Goelag Archipel van Solzjenitsyn¹⁴.

Hoe waar is dan Solzjenitsyns opmerking, dat de fantasie en de tegenwoordigheid van geest van Shakespeares boeven al bij een dozijn lijken ophield, omdat ze geen ideologie hadden¹⁵.

Martelen als onderdeel van een administratieve procedure is steeds ingebed in een dominerende maatschappijvisie, die ook steeds de rechtvaardiging ervan levert.

Zo gezien wordt het iets begrijpelijker dat martelen bijna overal ter wereld voorkomt. Overal waar waarden die ver boven de individuele mens uitgaan, hooggehouden en nagestreefd worden, kunnen in beginsel andere mensen, andersdenkenden, ervaren worden als blokkering van de heilsroute. Er ontstaat een woedend antagonisme. De wereld wordt voor het gemak overzichtelijk gemaakt in een proces van polarisatie: ginds de bozen, hier de goeden; ginds de communisten, hier de vrijheidslievenden; ginds de burgerlijke imperialisten, hier de mensen in wie de nieuwe tijd reeds gloort.

De volgende stap is de ontmenselijking van de tegenstander. Hij lijkt wel treffend op een medemens, maar schijn bedriegt. Deze fase komt vooral in het taalgebruik tot uitdrukking. De tegenstander wordt alleen nog in categoriserende termen benoemd: kapitalisten, terroristen, revisionisten, negers, joden. De concrete, individuele mens, die men tegenkomt, is daarna nooit meer dan een exemplaar van zo'n soort, verwerpelijk als geheel.

Is dat eenmaal gebeurd, is de wereld overzichtelijk ingedeeld in vriend en vijand, dan kunnen we schijnbare concessies doen. Door bijvoorbeeld onderscheid te maken tussen politieke systemen waarvan martelen een essentieel onderdeel is en andere waarin martelen hoogstens een betreurenswaardige, maar noodzakelijke historische fase vormt¹⁶.

Steeds weer maken mensen zulk onderscheid. Zij wijzen op het belang van de met het smerige werk gediende zaak. Zij noemen het ene geval een incident, een exces wellicht, en het andere geval typerend. Zij zullen menen dat in een bepaalde situatie martelen het geringere kwaad is.

Kortom, zij zijn niet tegen martelen als het maar met de juiste mensen gebeurt. Zulke processen spelen zich steeds af in een context van gevoelens

14 F.M. Dostojewski, Aantekeningen uit een dodenhuis. Oorspronkelijke uitgave in 1864.
A. Solzjenitsyn, De Goelag Archipel, De Boekerij, Baarn, 1974, 516 pp., f 19,90. Zie ook: Intern. Committee for the defence of human rights in the U.S.S.R., The forced labour camps in the U.S.S.R. today - an unrecognized example of modern inhumanity, Brussel, 1973.

15 A. Solzjenitsyn, a.w., p. 172.

16 Wie één keer Der S.S.-Staat van Eugen Kogon (Frankfurt am Main, 1946) gelezen heeft, krijgt steeds weer een schok van herkenning.

[p. 9]

van superioriteit, van niet meer algemeen aanvaarde verschillen in macht en invloed, van gewelddadig verzet enz..

Wat kunnen we doen?

Allereerst: weten! Openstaan voor de gegevens, deze ook actief trachten te weten te komen¹⁷.

Zulk weten is niet vrijblijvend; het heeft praktische consequenties.

Dan: helpen dit weten te verspreiden, ook anderen deze onrustbarende informatie geven en een keus vergen. Bijvoorbeeld door de discussiebrochure Martelen... niet te geloven!, die door de Raad van Kerken in samenwerking met Amnesty International voor de Vredesweek 1974 is samengesteld, te verspreiden en ter sprake te brengen.

Vervolgens: mee doen aan concrete acties in het kader van de anti-martelingencampagne van Amnesty International. Het Parijse congres heeft vele praktische aanbevelingen gedaan, die nu moeten worden uitgevoerd. Er zijn veel, maar te weinig vrijwilligers die zich geheel willen inzetten. Wie werkelijk weet en kiest, ziet zijn opgave als vanzelf ontstaan en vorm krijgen.

Zolang er chemici en technici werken aan verbetering van martelmethoden, zolang er artsen hun medewerking geven door bij martelingen aanwezig te zijn en de net niet dodelijke dosis te bepalen, zolang er juristen zijn die uitzonderingen formuleren op de absolute verboden, zolang er soldaten en agenten zijn die alleen maar doen wat hun gezegd wordt, zolang er politici zijn die soms begrip kunnen opbrengen, zolang er mensen zijn die niet radicaal nee-zeggen, zolang zullen er anderen moeten zijn die de mens verdedigen. Dat vergt mensen die de feiten tot problemen maken, die zich verzetten tegen het onverzettelijke en reiken naar het onbereikbare.

17 Goede informatiebronnen zijn bijv.: het blad van Amnesty International Wordt vervolgd, de kwartaal-uitgave van Writers and Scholars International Index on censorship (London); de publikaties van de International Commission of Jurists (Geneve).