Streven. Jaargang 27

[p. 1004]

Esalen
Alternatieve samenleving... voor één week-end
F. Boenders

Esalen is het Mekka van de Amerikaanse psycholoog. Vanuit New York, Chicago, Seattle en Dallas vliegt deze naar het midden van de Westkust, met name het stadje Monterey, zowat 180 km ten Zuiden van San Francisco, om van daaruit de anderhalf uur lange tocht te ondernemen langs de adembenemend mooie, grillige, rotsachtige kust van de Stille Oceaan. In het nationale park Big Sur ligt, vlak naast de Oceaan, het paradijselijke Esalen Institute, centrum van allerlei gedrags- en bewustzijnsverruimende activiteiten zoals Encounter, Open Encounter, Gestalt-groepen, T-groepen, Rolfing, massage, meditatie, Soefisme, bio-energetica, Yoga, etc. etc.. Alle populaire namen uit de wereld van de psychologie zijn hier geweest en hebben hier seminaria of workshops gegeven: William Schutz, Alan Watts, Fritz Perls, Carl Rogers.

Voor de Europese bezoeker lijkt de organisatie van Esalen het midden te houden tussen een motel en een jeugdkampeerterrein. Van het motel heeft Esalen de administratie, de hygiëne en de privacy van de ‘cabins’ overgenomen. Van het kampeerterrein heeft het de ongedwongen sfeer, de soberheid, de natuurlijke ligging, en de overdachte afgeslotenheid van de ‘beschaafde’ wereld: geen kranten of tijdschriften, geen radio of televisie.

Naast de natuurlijke warmwaterbronnen of hot springs waardoor Esalen een kuurplaats par excellence is, vormen de ongerepte, weidse omgeving met de subtropisch begroeide, quasi-ondoordringbare heuvelruggen, de onmiddellijke nabijheid van de Pacific, en de positieve ingesteldheid ten aanzien van de diversiteit van de menselijke gedragswijzen de grote aantrekkingspolen van Esalen. Wat je ook doet of bent, hoe je je ook gedraagt of hoe je spreekt - alles wordt hier positief getolereerd en meestal ook enthousiast geaccepteerd.

Elk van de 36 cabins of houten huisjes zijn eenvoudig, maar praktisch ingericht: drie bedden, een paar stoelen, een paar wandlampjes en een badkamertje met het nodige sanitair. Geen massacommunicatietoestellen, geen overbodige verlichting. Vanuit zijn cabin ziet de Esalen-bezoeker de oceaan, het eenvoudig aangelegde zwembad, de tuin met de geurige, kleurrijke

[p. 1005]

planten en de eigen kruiden- en groentetuin met de onbespoten gewassen waarvoor Esalen inmiddels ook al beroemd is geworden.

Een en ander doet je denken aan een klooster. En waarachtig, de blijheid waarmee de begroetingen ondernomen worden, de bereidheid om een hand toe te steken bij klusjes en kliekjes in keuken of tuin, de afzondering, de rust en de meditatie die de meeste bezoekers hier komen vinden, zijn allemaal typische eigenschappen of facetten van het monnikenbestaan. Het materialisme verdwijnt uiteraard niet totaal: de auto's die bumper aan bumper en gelaten de terugtocht van hun eigenaars naar de luidruchtige cultuur afwachten, liegen er niet om. Ook moet er afgerekend worden, betaald voor de geboden diensten. Men heeft de afgelopen jaren Esalen en soortgelijke instellingen vaak verweten dat het op 'n makkelijke manier lucratieve mini-ondernemingen geworden zijn. Laten we dit wat pijnlijk, maar significant aspect nader bekijken.

Om te beginnen lijkt het me absurd te stellen dat, omdat Esalen zich richt naar menselijke groei, zich bezighoudt met interpersoonlijke relaties en met zelfaanvaarding en -ontplooiing, dat precies daarom elke zorg om materialiteit haar vreemd moet zijn. Ook Esalen is een in een welbepaalde maatschappij (de onze) ontstaan en uitgegroeid tot een vlot functionerende onderneming, waar diensten worden verstrekt, waar goederen worden geleverd, waar algemene en bijzondere kosten en baten mee zijn gemoeid. De entreeprijzen voor deelneming aan mini-workshops of seminaria liggen op het eerste gezicht aan de hoge kant: 100 $, of ruim 4.000 BF. Maar daarvoor heb je onderdak en maaltijden van vrijdag 4 uur in de namiddag tot zondag na de middag, een onbeperkt gebruik van de hot springs en het seminarium waarvoor je je hebt ingeschreven. Een gewone week-end uitstap kost je normaal in de States ruim zoveel geld.

Met name de mogelijkheid om intensief en ongehinderd gebruik te maken van de warmwaterbronnen oefent natuurlijk een grote aantrekking uit op velen. Er zijn wel meer hot springs in de V.S., maar enkel in Esalen mag men publiekelijk baden. Ongetwijfeld is het naaktbaden samen met vriend of vriendin een belangrijke factor in de beslissing van sommigen om Esalen te bezoeken, maar mensen met sensationele verwachtingen gedragen zich heel gauw ontspannen, wanneer ze geconfronteerd worden met de vanzelfsprekendheid en de intense ervaring van het baden in het warme water op amper 50 meter van de oceaan. Als het even meezit, zie je een zeeleeuw of een troepje walvissen die een indrukwekkende spuit aan de oppervlakte in werking stellen. In de baden is het stil; af en toe heft een bader in meditatie een diep en intensief Om aan.

Iemand vertelde me dat Esalen Institute de Rolls Royce van de Encounter, Sensitivity, Sensory Awakening, en Energie-exploratie is. Dat lijkt me in

[p. 1006]

zover juist dat het samengaan van voortreffelijke factoren hier op een unieke wijze is gelukt: het klimaat van Californië, de sublieme ligging langs de oceaan, de concentratie en de doorstroming van de beste experimentatoren met menselijke mogelijkheden, de origineelste psychologen etc. etc.. Daarom is en blijft Esalen exemplarisch voor wat op deze omstreden gebieden wordt gedaan, zowel in Amerika als bij ons, in West-Europa. Met name in Nederland en België bestaat veelal de neiging organisaties op te richten die werken met één bepaalde methode - of dat nu Encounter, Sensitivity, of T-groups weze -, wat een bepaalde dogmatisering en esoterisch waas, zo typisch voor intransigente gelovers, impliceert. Tot overmaat van ramp specialiseren Belgische Sensitivity-trainers zich vaak in één bepaald soort publiek: managers, academici, adolescenten, psycho- en pedagogen, neurotici, contactarmen etc..

Esalen is naar Westeuropese begrippen ongelooflijk tolerant, anti-esoterisch, gediversifieerd, ontspannen en humoristisch. Oosterse en Westerse technieken, geloven, overtuigingen en praktijken worden voortdurend met elkaar geconfronteerd, uitgeprobeerd en vrij toegepast, zonder uit die confrontatie dwingende conclusies te trekken. Naar theorie en praktijk is Esalen een anarchistische enclave in een autoritaire wereld.

De vraag is dan natuurlijk wat deze enclave aan de wereld, waar elke bezoeker vroeg of laat opnieuw naar toe moet, aan valabels te bieden heeft. Mijn ervaring tijdens mijn korte verblijf aldaar was dat je met een goedwillige mythologie wordt geconfronteerd die je kunt verwerpen of accepteren, maar die je in elk geval niet wordt opgedrongen. Toch verschaft de groep in praktisch alle gevallen aan deze mythologie een gemakkelijke toegang. En meer dan eens is het een vreugdevol onthaalde overrompeling. Het is ook niet zo makkelijk (of men ziet er werkelijk het nut niet van in) om zich aan de voorgestelde sensitiviteit te onttrekken. Men heeft al zoveel gehoord, gelezen, verwacht van Esalen dat men zichzelf bezwaarlijk kan permitteren het gebodene als kletskoek, in het gunstigste geval als niet onaangenaam tijdverdrijf weg te wuiven. Maar al werkt de mythologie op de groep in zoals water op een droge spons, toch kun je je als kritisch participant niet onttrekken aan de vraag naar de intrinsieke waarde van deze praktijken.

Bij heel wat groepsleiders bijvoorbeeld lijkt de integratie van eensdeels Oosterse elementen, ontleend aan Zenboeddhisme, yoga, Soefisme en tantra, met anderdeels Westerse mechanismen als het bezweren van angst en spanning door middel van het gezond verstand, niet zo feilloos tot stand gekomen. Iedereen heeft wel een paar boekjes over de modieuze Zen en tantra filosofieën en praktijken gelezen en wil niets liever dan dit meteen stilzwijgend als algemeen ervaringsgegeven accepteren. Maar daarom is het

[p. 1007]

nut, of als men dat liever hoort: de heilzame kracht ervan nog niet bewezen. Integendeel, de mythologie wordt nog extra aangedikt en kan enkel appelleren aan vage gevoelens van diepheid, ervaring van het ‘Zelf’ enzomeer. Enig gewin aan spiritualiteit, geestelijke kracht en energie (of hoe men het ook wil noemen) lijkt me overigens moeilijk te realiseren zonder aanzienlijke inspanningen - en op dat punt zullen de meest geëlaboreerde Oosterse denkwijzen en praktijken (vooral die der tantrika's en der taoisten) het wel met me eens zijn. Nu is de enige boodschap die in Esalen op eenduidige, heldere manier wordt verkondigd: be in touch with yourself, aanvaard jezelf, ontspan, let's pretend not to pretend (dat laatste is de meest uitgekiende onder de simpele boodschappen). Met het gevolg dat iedereen zichzelf en de ander nog niet zo kwaad begint te vinden, dat de eigen beperktheid zonder meer wordt aanvaard, en dat de anderen op een positieve manier in hun anders-zijn worden getolereerd. Dat is allemaal heel gunstig voor onze eenzijdig gerichte maatschappij, dat bevordert haar flexibiliteit - maar ik zie niet hoe zoiets ipso facto de spirituele, persoonlijke groei kan stimuleren. En dan spreek ik nog niet over de mentale en intellectuele vooruitgang die enkel kan verworven worden door het leveren van voortdurende inspanningen. Vermits in Esalen alle technieken worden geïntegreerd, vertoont het daaruit resulterend amalgaam een krachteloosheid die wellicht het subjectief gevoel van welzijn verhoogt, maar aan de objectieve voorwaarden van spirituele groei niets wezenlijks toevoegt.

Het is jammer dat er geen onderzoek bestaat naar de motieven die de mensen ertoe bewegen naar Esalen (of onze centra in België en Nederland van Encounter en Sensitivity Training) te trekken. Overwegend zijn het intellectueel of universitair gevormden, niet in het minst natuurlijk mensen uit de professie zelf: psychologen, pedagogen, maatschappelijke werkers, professoren, sociaal gerichte medici, psychiaters, leraren, communicatie- en reclamespecialisten; priesters of ex-priesters en personeelschefs. Sommigen zoeken een partner, anderen willen het absoluut eens meemaken, nog anderen behoren gewoon graag tot een groep. De gemiddelde leeftijd ligt rond de dertig à vijfendertig: de nieuwe generatie volwassenen met misschien minder vooroordelen, minder nood aan respectabiliteit en autoriteit dan de oudere generaties, die echter ook in niet onaanzienlijke mate zijn vertegenwoordigd. Sommigen onder hen zijn in Esalen gebleven, hebben met hun verleden totaal gebroken. Zo bijvoorbeeld een van de vrouwen in de keuken (Janet Lederman, tevens associate director van Esalen, Big Sur) die door iedereen omstandig gekust wordt, was tot voor drie jaar vice-president van een reclamebureau.

Naast het ‘echte’ Esalen te Big Sur functioneert ook een afdeling in San Francisco, de zogenaamde Bay-Area aan de Union Street 1793. Hier ont-

[p. 1008]

breekt helaas de unieke combinatie van afzondering, natuur en kuuroord, al is San Francisco toch ook een geschikte stad om het eclecticisme en syncretisme wat betreft de menselijke potentialiteit (personal growth) waar te maken. San Francisco is, veel meer dan het semi-Europees geperverteerde New York, de kosmopolitische stad bij uitstek, waar de meest uiteenlopende invloeden schijnbaar probleemloos opgeslokt worden, waar de esprit de sérieux een onbekende en het Westerse pretentieuze rationalisme slechts één van de vele mogelijkheden is.

Het valt niet mee om Esalen Institute objectief te evalueren. Zoals de Nederlandse psycholoog Leo Lion in een van zijn reisbrieven (augustus 1971) noteerde: ‘Esalen is een prikkelwoord, er zijn is een beleving, goed beschrijven een onmogelijkheid’.

Vanuit typisch Westeuropese apriori's is men geneigd Esalen te beschouwen als de apotheose van het Amerikaanse anti-intellectualisme. De epistemologische basis of kern van het sortiment groepsgebeuren dat hier (en elders) plaatsvindt, is uiterst zwak - vandaar de onbetrouwbaarheid van de uitwerking. Bovendien stoelt dit gebeuren op een flauw idee van de ‘groep’. namelijk: een arbitraire verzameling van personen; wellicht krijgt een groep pas betekenis wanneer zij spontaan en organisch zichzelf samenstelt. De Esalenfilosofie, die hiermee model staat voor de Encounter-, Sensitivity-, en Gestalt-filosofie, berust op de assumptie dat de wereld beter zal worden, wanneer de mensen ongeremder, ongekunstelder en ‘dieper’ met elkaar omgaan. Wel, die onderstelling moet eerst maar eens bewezen, althans geargumenteerd worden. In veel gevallen wordt van de deelnemers gevraagd om in korte tijd de moeizaam verworven cultuur als ballast overboord te gooien: vormelijkheid, beschaafd gedrag, zelfcontrole, zelfcensuur, bescheidenheid, nadenken vooraleer te formuleren, etc.. Het is de vraag of we die cultuur nu niet meer dan ooit behoeven.

Maar het merkwaardige is nu dat deze rationele bezwaren en zwaarwichtige overdenkingen in Esalen vrij irrelevant worden, omdat je meemaakt en ervaart dat je kritiek minstens evenzeer verwijst naar jezelf als criticus als naar het gekritiseerde verschijnsel. Het onvervangbare van Esalen is dat het je eigen levensvorm op speelse of minder speelse wijze toetst aan totaal andere levensvormen. Wanneer je als gevolg daarvan je eigen vooroordelen en vooropstellingen beter gaat percipiëren, en je het decentraliseringsproces van je eigen persoon als een prettige bevrijding meemaakt, lijkt me al heel wat bereikt.