Streven. Jaargang 27

[p. 857]

Portugal: Wat wil de Spinola?
Portugal en de toekomst: het explosieve boek van Antonio de Spinola
Vincent Ferrant

Eén man beheerst op het ogenblik het politieke toneel in Portugal: generaal Antonio de Spinola. Zijn boek, Portugal E O Futuro (Portugal en de toekomst), dat enkele maanden voor de coup van 25 april jl. verscheen, inmiddels aan zijn derde uitgave toe is en een absoluut recordcijfer haalde onder de Portugese best-sellers, heeft in binnen- en buitenland van meet af aan tot de meest uiteenlopende commentaren aanleiding gegeven. Maar wie bij ons heeft het gelezen? Nu deze ‘sterke man’, door velen in Portugal als een nationale held gevierd omwille van zijn militaire prestaties in Guinee (waar hij gouverneur was en opperbevelhebber van de strijdkrachten van 1969 tot 1973), ongetwijfeld zowel voor de Portugezen als voor de publieke opinie in de wereld nog een hele tijd een belangrijke figuur zal blijven, kan het nuttig zijn de krachtlijnen van zijn politiek-filosofisch tractaat eens nader onder de loep te nemen. Centraal daarin staat Portugals hoofdprobleem: de overzeese gebieden. De internationale pers vergenoegde zich aanvankelijk met de mededeling dat de Spinola geen heil zag in een militaire, maar alleen in een politieke oplossing, die uit zou lopen op de oprichting van een Federale Staat. Ook na de putsch werd deze kerngedachte nog herhaaldelijk hernomen, steeds zonder verdere verduidelijking. Maar wat wil de Spinola eigenlijk?

De huidige situatie in Portugal

Alvorens het centrale thema van zijn boek aan te snijden, schetst de generaal een algemeen beeld van de Portugese conjunctuur der laatste tien jaar. Enigszins pessimistisch bekent hij dat zijn land de zwaarste crisis uit zijn geschiedenis doormaakt. Het land zit met zeer belangrijke economische moeilijkheden opgescheept, waarin het als in een moeras dreigt te verzinken. Tegenover de (Europese) industrielanden heeft het een gevoelige achterstand op het gebied van opvoeding, gezondheidszorg en sociale voorzorg. Wel is er sedert enkele jaren enige vooruitgang merkbaar dankzij een ver-

[p. 858]

hoogde industrialisatie en de niet geringe aanvoer van buitenlandse deviezen door het toerisme en de arbeiders in het buitenland. Toch blijken de economische initiatieven en de ontwikkelingsplannen niet bij machte het totale welvaartspeil van de bevolking omhoog te trekken. De oorzaak van deze stagnatie moet volgens de auteur gezocht worden in het (op dit moment onontwarbare) probleem van de Overzeese Gebieden, waar de oorlog ongeveer de helft van het nationaal budget opslorpt. Dit probleem heeft trouwens ook op internationaal vlak een weerslag gehad: diplomatiek geisoleerd van de rest van Europa, de Nato en de UNO (waar de politiek van Lissabon onophoudelijk wordt gehekeld) staat Portugal in de wereld alleen.

Rekening houden met bepaalde realiteiten van het ogenblik

De oorlog winnen, of veeleer de guerilla volkomen uitschakelen, is volgens de Spinola een onbegonnen zaak. Een leger in het defensief kan nu eenmaal niet alle infiltraties van de opstandelingen controleren langs moeilijk te omschrijven grenzen, die bovendien duizenden kilometers lang zijn. In die omstandigheden kan de vijand zich altijd makkelijk terugtrekken en zich opnieuw bevoorraden in de buurstaten die bereid zijn hem te helpen.

Betekent dit dat Portugal alle militaire activiteiten moet stopzetten en onverwijld deze gebieden moet verlaten? Helemaal niet. Een onvoorwaardelijke terugtrekking is onmogelijk om de volgende redenen: het zou een verraad betekenen aan allen die in de Overzeese Gebieden de Portugese politiek verdedigen en er een eigen leven hebben opgebouwd; het zou tevens een grote vergissing zijn de macht over te laten aan revolutionaire bewegingen die onder geen beding de rechtmatige belangen van de Afrikaanse bevolkingen vertegenwoordigen. Indien Portugal toegaf, zou het neokolonialisme van Russische of Chinese makelij, dat reeds in heel Zwart Afrika broeit, zonder pardon de opengekomen plaats innemen.

De auteur herinnert zijn landgenoten eraan dat zij in de twintigste eeuw leven. Dit betekent in concreto dat ze schoon schip moeten maken met de vele mythen uit de zestiende eeuw, de eeuw der ontdekkingen, waaraan vele Portugezen nog zo hardnekkig gehecht blijken te zijn: die zogenaamde ‘permanente realiteiten’ zoals de opdracht om de barbaren te beschaven, de bijzondere zending van Portugal om verre, onbekende landen voor het christendom te winnen. Men krijgt warempel vaak de indruk dat het land nog leeft in de tijd dat het zijn enorm koloniaal imperium vestigde. Maar met dit soort wezenloze en fictieve overwegingen is niets meer aan te vangen. Men moet uitgaan van de huidige Afrikaanse context en proberen de crisis op te lossen met deelname van alle Afrikanen, zwarten en blanken, zonder de druk van buitenaf van een monolitische macht.

[p. 859]

Een politieke oplossing: de vestiging van een Federale Staat

Hoe kan een nieuwe politieke formule worden gevonden én een nationale strategie uitgewerkt? Dat is de vraag die de Spinola zich stelt. Volgens hem moeten drie etappes zorgvuldig worden onderscheiden:

1. Het zelfbeschikkingsrecht (autodeterminatie) van de Afrikaanse volkeren moet erkend en volledig gerespecteerd worden. Hij definieert dit begrip als ‘de vrijheid om, door middel van gepaste, democratisch gevestigde instellingen, zijn bestaan te bevestigen in de internationale context, om zelf de gemeenschappelijke objectieven vast te stellen, en om de inwendige souvereiniteit over het gebied uit te oefenen’ (p. 147).

Het verschil tussen ‘autodeterminatie’ en ‘onafhankelijkheid’ (dat nergens in het boek wordt vermeld en de volledige breuk met het moederland zou kunnen impliceren) wordt niet aangeraakt. Daardoor blijft het probleem bestaan van de integratie van de autodeterminatie van de Afrikaanse volkeren binnen de Portugese Republiek. Het zou wel degelijk om een totale integratie gaan binnen een Portugees-Afrikaanes context, nadat de inwoners vrij de wetten zouden hebben gestemd die voor hun gemeenschap toepasselijk zijn, hun eigen vertegenwoordigers zouden hebben gekozen, enz., kortom de politieke rechten van echte staatsburgers zouden hebben verworven.

2. Om de autodeterminatie tot een goed einde te kunnen brengen is volgens de auteur een eerste, voorbereidend stadium vereist: de autonomie, waarmee trouwens de nu afgezette president Caetano reeds een begin had gemaakt. De nieuwe grondwet, sinds 1971 van kracht, voorziet reeds in een ruime administratieve decentralisatie, met eigen statuten voor de afzonderlijke gebiedsdelen en de vorming van Wetgevende Assemblees, die de particuliere zaken van de afzonderlijke gemeenschappen moeten regelen. Onder de vorige regeringen hadden reeds verkiezingen plaats gevonden en waren de Assemblees aangesteld. Aangezien dit slechts onlangs is gebeurd, konden de resultaten van deze autonomie nog niet worden geëvalueerd.

3. Is men het eens over de concepten van ‘autodeterminatie’ en ‘autonomie’, dan kan het begrip verruimd worden door dat van een Federale Staat, met een welbepaalde politieke organisatie voor elke afzonderlijke lidstaat. Toch blijft de federale structuur, door de generaal voorgestaan, een optie, waarover alle Portugezen, in Portugal en in Afrika, zich hebben uit te spreken. Zij zijn het die door een volksraadpleging (een plebisciet) moeten uitmaken of ze al dan niet de vele Staten in een Lusitaanse Gemeenschap verenigd willen zien. Met het resultaat van deze volksraadpleging voor ogen zou de buitenwereld kunnen vernemen wat de Portugezen zelf willen. Natuurlijk heeft de Spinola rekening gehouden met de kritiek die men daarop kon hebben. Men kan natuurlijk opwerpen dat de Afrikaanse bevolking

[p. 860]

niet voorbereid is op dit soort verkiezingen, en dat een nog zo eerlijk referendumresultaat niet aanvaard zou worden door die landen die Portugal bestrijden. Daar moet men tegenover stellen dat een plebisciet niet alleen dan plaats vindt wanneer er een mogelijk voordeel in zit voor één van de partijen in kwestie (men zou immers, mocht de stemming ten voordele van Portugal uitvallen, dit land ervan kunnen beschuldigen dat het de verkiezingen vervalst heeft om zijn koloniale uitbuiting te kunnen voortzetten), maar ook wanneer een land een kritiek moment beleeft. De bewering dat de massa's niet voorbereid zijn op een dergelijke raadpleging is in dit geval ongegrond: want iedere burger wordt dagelijks geconfronteerd met de gruwelen van de oorlog: ouders die hun kinderen zien vertrekken, families die het overlijden van een familielid vernemen, de inlandse bevolkingen die de weerslag van het terrorisme ondergaan...

Wat zou er echter gebeuren, indien na een plebisciet ten voordele van Portugal, de gewapende opstand zou blijven voortduren? Dan mag men een massale reactie verwachten van 25 miljoen verenigde Portugezen, gesteund door vrienden van buiten, die aanvankelijk nog sceptisch of vijandig gezind, in dat geval met hen zouden samenwerken in een resoluut militaire reactie tegen de subversieve bewegingen.

We moeten nog uitleggen hoe deze federale staat volgens de auteur zou functioneren. Het zouden in hoofdzaak de competente gezagsorganen zelf zijn die voor de decentralisatie van het centrale gezag moeten zorgen. Iedere staat zou zijn eigen politieke organen krijgen en zijn eigen ministeries, met uitzondering van Defensie, Buitenlandse Zaken en Financiën, welke van een centraal coördinatiecomité zouden afhangen. De gouverneur, niet langer, zoals het thans gebeurt, door het centrale gezag aangewezen, maar door de burgers van de federale staat gekozen, zou president zijn van de federale regering, en bijgestaan in zijn taak door de ministers van de departementen Onderwijs, Justitie, Gezondheid, Maatschappelijke Voorzorg, Openbare Werken, Verkeer en Economie. Het federale parlement zelf zou alle wetten moeten stemmen die betrekking hebben op de specifieke aangelegenheden van de staat.

Uit deze korte analyse blijkt dat de monolitische macht van de Staat geleidelijk plaats zou moeten maken voor de federale macht, zonder dat evenwel de reële deelname van alle Afrikaanse burgers, (zwarten, blanken en mulatten) in dit proces verwaarloosd wordt. Mocht de hele operatie een normaal verloop kennen, dan zouden alle Afrikaanse burgers zich Portugezen voelen ‘naar Afrikaanse wijze’. Met andere woorden: Angola moet door Angolezen bestuurd worden, Guinee door Guinezen en noem maar op, maar alle zouden zij een multi-raciale en pluricontinentale natie vormen: Portugal.

[p. 861]

Besluit

Door het hele boek van Spinola loopt als een rode draad de hoofdzorg van de auteur om de Afrikaanse gebieden te behouden, zij het met een andere fysionomie. In tegenstelling met wat velen hebben beweerd, heeft de Spinola de koloniale politiek van zijn land niet bekritiseerd: zijn verdienste is veeleer zich met de scherpe crisis in Portugal te hebben beziggehouden en een uitweg te hebben voorgesteld.

Toch is de oplossing die hij voorstaat niet zo origineel als het lijkt. Reeds in de 19e eeuw hebben andere politici een oplossing in federale zin overwogen, met name de auteur A. Garret in 1853. Zelfs de vorige president Caetano heeft zich in die zin uitgelaten in 1962. Indien deze voorlopers hun ideeën in de werkelijkheid hadden kunnen omzetten, dan zag de huidige situatie er wellicht heel anders uit.

Volgens de auteur beschikken de Portugezen over een belangrijke troef: de raciale integratie waar ze fier op mogen zijn. Dit begrip is geen ijdel woord. Mogen wij eraan herinneren dat voor de eerste wereldoorlog de meeste gouverneurs van Angola zwarten waren, en dat in de Overzeese gebieden vele administratieve, politieke en economische posten door zwarten en blanken worden ingenomen? Deze macht is het die op de Spinola indruk heeft gemaakt gedurende zijn mandaat in Guinee, en die een hechtere eenheid tussen alle Portugezen van de nieuwe staat mogelijk zou moeten maken.

Wat er ook van zij, nu de junta de fundamentele rechten van de burgers heeft hersteld (afschaffing van de censuur, recht op samenkomst...), de politieke gevangenen heeft vrijgelaten en de verbannenen laat terugkeren, blijven alle hypothesen open: de politieke evolutie van Portugal en de Overzeese gebieden blijft moeilijk te voorspellen. In welke mate zullen de ideeën van de leider van de Junta weer worden opgenomen? Er is reeds weerstand van de kant van de socialiserende oppositie (die onder het vorige regime verboden was): zij stelt onderhandelingen voor met bevrijdingsbewegingen, een progressief opgeven van de overzeese gebieden met als eindterm de totale onafhankelijkheid. De bevrijdingsbewegingen zelf hebben reeds verklaard dat ze elke federale oplossing verwerpen en eisen eveneens de onafhankelijkheid.

Hoe fundamenteel ook de meningsverschillen nu reeds mogen zijn, de volgende regering zal in alle geval de volgende problemen onder ogen moeten zien: Hoe te verhinderen dat, in Mozambique vooral, een blanke minderheid de macht grijpt en laattijdig een politiek van apartheid praktizeert die in Portugees Afrika onbestaande was? En, mocht het toch uitlopen op onafhankelijkheid, hoe dan de rechten vrijwaren van een vierhonderdduizend

[p. 862]

blanken die sinds vele generaties in Afrika gevestigd zijn? Hoe, in dit geval, een nieuw ‘Belgisch Kongo’ verhinderen, of een Burundi, want het is best mogelijk dat blank dan tegen blank, en zwart tegen zwart zal opstaan, of dat beide groepen elkaar gaan bevechten, aangezien in beide etnische gemeenschappen sommigen Portugal en anderen de bevrijdingsbewegingen steunen?

En er komt nog een heel ander soort vragen op de proppen: hoe gaan de Amerikaanse strijdkrachten reageren, die deze gebieden van uiterst strategisch belang achten om de infiltraties van het communistische blok in Afrika tegen te houden? Hoe gaan de belangrijke westerse investeerders reageren, die vooral in Angola een vinger in de pap hebben? En tenslotte - en dit is wellicht niet minder belangrijk - hoe gaan de Portugezen zelf zich opstellen bij een eventueel plebisciet en de algemene vrije verkiezingen binnen het jaar? Zij zullen misschien toch het laatste woord moeten spreken.