Streven. Jaargang 27

[p. 761]

Atlantische malaise
L.L.S. Bartalits

Europese topconferentie

Toen Kissinger in december 1973 zijn oproep de wereld instuurde voor een gemeenschappelijke aanpak van het energieprobleem door de Verenigde Staten, West-Europa en Japan, dacht hij niet alleen aan de veiligstelling van de energievoorziening van de geïndustrialiseerde kapitalistische landen, maar aan alle aspecten van de problematiek; onder meer gemeenschappelijke frontvorming tegen de Arabische oliestaten, omdat zij hun grondstoffen gebruikten als een politiek wapen. In het kader van het gemeenschappelijk streven tot oplossing van de energiecrisis richtte Kissinger zich in Londen vooral tot Europa. Duidelijk was de Amerikaanse pressie om te voorkomen dat de Westeuropese landen rechtstreeks in contact zouden treden met de oliestaten. Alhoewel verschillende Westeuropese regeringen min of meer positief reageerden op zijn oproep tot samenwerking op het gebied van energievoorziening, werd hij toch genegeerd door de medio december 1973 gehouden Europese topconferentie in Kopenhagen. Deze topconferentie werd een demonstratie van machteloosheid, onder meer als gevolg van de slechte voorbereiding en van de onverwachte komst van een aantal Arabische ministers naar Kopenhagen. Hun aanwezigheid bracht de meeste ministers en regeringsleiders in verwarring. De Arabieren waren naar Kopenhagen gekomen om de landen van de Europese Gemeenschap te vragen om steun in de strijd tegen Israël.

Terwijl gepraat moest worden over energiepolitiek en politieke samenwerking van de EEG-landen, gingen uren voorbij met een discussie tussen de staatslieden over de vraag of men de Arabische ministers wel of niet officieel te woord zou staan. Frankrijk en Groot-Brittannië waren daar voorstanders van, de andere EEG-landen voelden er veel minder voor. Tenslotte werd besloten dat zij officieel zouden worden ontvangen door de ministers van buitenlandse zaken van de E.E.G..

[p. 762]

De Arabische aanwezigheid veroorzaakte opwinding en zo raakte het directe debat over een Europese energiepolitiek in zekere zin op de achtergrond. Franse delegatiekringen verklaarden dat president Pompidou het plan-Kissinger voor een ‘energie-actiegroep’ van Europa, Amerika en Japan finaal zou afwijzen. De Franse president betoogde in dit verband enkele uren later dat nadat Europa zich wat onafhankelijker had gemaakt van de Verenigde Staten, het niet het gevaar moest lopen die onafhankelijkheid weer te verliezen.

Het denkbeeld van de Bondsrepubliek voor een gezamenlijke energiepolitiek ging daar lijnrecht tegen in. Bondskanselier Willy Brandt stelde een samenwerking met de Verenigde Staten voor om zo de Europese energie-problemen binnen de perken te houden. Brandt toonde zich voorstander van een samenwerking met zowel de olieproducerende als de olieverbruikende landen. In Nederlandse kringen werden de denkbeelden van Brandt met instemming begroet. De bondskanselier stelde voor, begin 1974 een werkgroep te vormen van hoge nationale ambtenaren en deskundigen, die onder leiding van de Europese commissie een programma moesten ontwerpen om de energieproblemen het hoofd te bieden.

Volgens een op 14 december in Kopenhagen gepubliceerd document over de ‘Europese identiteit’ zouden de negen EEG-landen streven naar een ‘gelijkwaardige en vriendschappelijke’ verhouding met de Verenigde Staten, samenwerking met de Sovjet-Unie en steeds nauwere banden met de Volksrepubliek China. In dit document, dat als openingsverklaring van de topconferentie werd gepubliceerd, wordt de ‘Europese identiteit’ gedefinieerd als een identiteit die onafhankelijk is van de supermogendheden en die gekoppeld is aan de bereidheid tot het smeden van nieuwe banden met alle landen ter wereld.

De vaagheid van de circa tweeduizend woorden tellende verklaring kwam het beste tot uiting in de passage over de verdediging van Europa. De negen ledenstaten van de EEG constateerden namelijk andermaal dat er ‘in de huidige omstandigheden geen alternatief bestaat voor de veiligheid dan die welke wordt gewaarborgd door de nucleaire garantie van de Verenigde Staten en de aanwezigheid van Noordamerikaanse strijdkrachten in Europa’. De EEG-landen waren het erover eens dat de Europeanen vast dienden te houden aan hun verplichtingen en constant moesten trachten te verzekeren dat hun adequate defensiemiddelen ter beschikking stonden. In grote trekken was het document bedoeld als een soort ‘Europees Handvest’ in antwoord op de oproepen van Henry Kissinger in april en december 1973 om ‘samen een nieuw Atlantisch Handvest te ontwerpen’.

Op 29 december 1973 sprak Kissinger op een persconferentie zijn teleurstelling uit over het uitgeroepen ‘Jaar van Europa’. Hij verklaarde dat de rege-

[p. 763]

ring-Nixon echter vastbesloten was de uitdaging te aanvaarden en de vraagstukken op te lossen waarvoor de Verenigde Staten, Japan en hun Europese bondgenoten waren gesteld. Bij deze gelegenheid sprak Kissinger niet langer over de banden die tussen de Verenigde Staten en West-Europa bestonden, maar over de interdependentie, de onderlinge afhankelijkheid tussen Amerika en de Westeuropese landen. Daardoor poogde hij het Amerikaanse ‘leadership’ van heel het Westen te heroveren en zo, volgens Le Monde, Europa te beroven van de ‘rol in de wereld die het toekomt’, waarvan de Kopenhaagse identiteitsverklaring zo hoog had opgegeven. Waar het op neerkwam was, dat de Amerikanen via een regeling van de energiecrisis in belangrijke mate de doelstellingen wilden verwezenlijken inzake de verhouding Amerika - Europa die waren neergelegd in de rede van Kissinger in april 1973, terwijl de Fransen op hun beurt trachtten diezelfde crisis te gebruiken om hun regionaal Europese denkbeelden verwezenlijkt te krijgen.

Energieconferentie van de consumerende landen

Enkele weken later dwong de intussen sterk toegenomen Amerikaanse diplomatieke en politieke druk de EEG-landen zich uit te spreken over de in Washington gewenste energieconferentie van de Verenigde Staten, West-Europa en Japan. Aanvankelijk opponeerden de Fransen, maar later berustten zij in een verkennend onderzoek. De negen Europese ministers spraken op 6 februari jl. af dat:

a.	de Europese Gemeenschap haar volledige vrijheid van handelen op energiegebied moest behouden;
b.	de conferentie in Washington niet mocht dienen om concrete besluiten over de energiepolitiek te nemen, omdat de tijd van voorbereiding daarvoor te kort was geweest en omdat een aantal belangrijke (producerende) landen niet aan de vergadering deelnam;
c.	een confrontatie tussen belangengroepen moest worden vermeden en onderzocht moest worden hoe de dialoog met de producerende landen het beset kon worden georganiseerd;
d.	in ieder geval geen nieuw lichaam in het leven zou worden geroepen. De problemen moesten worden bestudeerd in bestaande kaders, zoals de OESO en het IMF.

Volgens bovenstaande minimale afspraak van de E.E.G.-ministers mocht in Washington wel gesproken worden over de invloed van de energiesituatie op de wereldeconomie, over bezuinigingen en alternatieve energiebronnen, over de rol van de olie-industrie, verdeling ingeval van schaarste en over het probleem van bestendige bevoorrading en prijzen.

[p. 764]

Verder mocht men in Washington een procedureel gesprek hebben over de geplande conferentie van consumerende en producerende landen. Van de door minister Kissinger voorgestelde actiegroep kwam dus niets terecht, omdat de EEG-landen ‘met de handen volledig vrij’ wilden samenwerken met de veel sterkere Verenigde Staten en Japan, omdat men volgens de Fransen meer moest letten op zijn eigen identiteit dan op zijn waardigheid en belangen.

In de oliecrisis was Frankrijk met Groot-Brittannië samen niet solidair en weigerde elke samenwerking met partners zoals Nederland en de Bondsrepubliek, die door de olieboycot van de Arabische landen getroffen werden. Mede daarom zegevierde de politieke duivelskunstenaar Kissinger op de 12 en 13 februari 1974 in Washington gehouden energieconferentie van de consumerende landen. Hij bereikte, dankzij een uitgesproken pro-Amerikaans standpunt van de Westduitse delegatie, dat het vóór de conferentie opgestelde ‘Europees mandaat’ van de tafel werd geveegd. In artikel 9 van het slotcommuniqué werd wel degelijk gesproken van ‘de noodzaak van een algemeen actieprogramma voor internationale samenwerking, voor alle aspecten van de energiecrisis’, om ‘het beleid van de betrokken staten te harmoniseren’. Frankrijk weigerde dit artikel 9 te onderschrijven, de andere acht EEG-landen deden het wel. In zijn commentaar op de conferentie schreef Raymond Aron dat Kissinger in Washington er op uit was de ‘Europese identiteit’ te vermorzelen, zoals Jobert er a priori op uit was zich niet te voegen naar Kissingers procedure. Kissinger maakte er geen geheim van, dat hij de als ‘Europese identiteit’ gedoopte praktijk van de negen EEG-landen onverenigbaar achtte met het Atlantische bondgenootschap. Terwijl bijna de hele Amerikaanse en Westeuropese pers vol lof was over de uitstekende voorbereiding van de eerste conferentie van olieconsumerende landen in Washington, verklaarde minister Jobert bij terugkomst in Parijs, dat de conferentie van het ene moment op het andere geïmproviseerd werd. Terwijl de delegaties van acht Europese landen min of meer geschrokken waren van de Franse arrogantie en brutaliteit op deze conferentie, weet Jobert diezelfde arrogantie en brutaliteit aan de Westduitsers. De volgorde van de conferentie, aldus Jobert, was helemaal fout. Eerst hadden de negen EEG-landen een gemeenschappelijk energiebeleid moeten ontwerpen, vervolgens had men een studie moeten maken van het energieprobleem op wereldniveau om dan pas met de Verenigde Staten en de Arabische landen te praten. Een nogal merkwaardige uitspraak. Want het waren juist de Fransen die eind vorig jaar de kans op een Europees energiebeleid torpedeerden door hun bilaterale afspraken met Arabische olieproducerende landen.

Frankrijk vestigt zijn hoop op de Europees-Arabische conferentie over sa-

[p. 765]

menwerking met de olieproducerende Arabische landen. Daaruit zal onvermijdelijk een gemeenschappelijk Europees standpunt voortvloeien en daardoor zullen de gebeurtenissen in Washington naar de achtergrond worden gedrongen. Inmiddels kan niet ontkend worden dat de houding van Jobert in Washington aan Frankrijk wel enige belangrijke voordelen buiten de Gemeenschap om bezorgde. De Arabische landen waren naar het schijnt versterkt in hun overtuiging dat Frankrijk hun enige vriend in Europa was. Ook konden de Fransen hun betrekkingen met de Sovjet-Unie verbeteren. Ziedaar de reden waarom bij monde van Jobert voor het Elysée de aanwezigheid van Amerikaanse troepen geen conditio sine qua non meer was voor een détente in Europa. Deze verklaring aan de vooravond van het bezoek van Pompidou aan Pitsounda begin maart van dit jaar betekende een aanzienlijke verschuiving in de Franse buitenlandse politiek. Een ontwikkeling die door minister Kissinger zeker niet met instemmend geknik zal worden begroet, omdat die zijn Atlantische conceptie over de verhouding tussen West-Europa en de Verenigde Staten in de mondiale verhouding dreigt te verstoren.

Europese integratie of transatlantisch blok

De Washingtonse conferentie van olieverbruikers leverde één gunstig resultaat op dat niets te maken had met het energiebeleid. Frankrijk was er niet in geslaagd zijn wil op te leggen aan de overige acht Europese partners. Minister Jobert was kennelijk van oordeel dat hij zijn Europese collegae op de conferentie ervan kon weerhouden akkoord te gaan met stappen die de indruk zouden wekken van een georganiseerd optreden met de Verenigde Staten en die door de olieproducerende landen geïnterpreteerd zouden kunnen worden als een vijandige houding. Dit was een ernstige vergissing gebleken. Ondanks het enthousiaste commentaar van premier Messmer, die de isolatie van Frankrijk toejuichte, omdat zij hem deed denken aan de goede oude tijden van president de Gaulle, gaven Franse ambtenaren in privégesprekken toe dat dit zeker geen resultaat was waarop zij hadden gehoopt. Onder president Pompidou geloofde Frankrijk niet meer in de mogelijkheid geheel op zichzelf de gebeurtenissen in de wereld te kunnen beïnvloeden. De conceptie van Frankrijks onafhankelijkheid is op zijn minst voor een deel opgegaan in een Europese onafhankelijkheid.

Parijs weet het isolement van Frankrijk in Washington volledig aan zijn Europese partners in de Gemeenschap, omdat zij niet bereid waren een echte onafhankelijke politiek te aanvaarden die de Europese Gemeenschap zou onderscheiden van beide supermogendheden. Kissinger trachtte volgens Parijs in Washington een nieuw Atlantisch bondgenootschap door de achterdeur naar binnen te brengen. De oprichting van een coördinerende groep

[p. 766]

van hoofdambtenaren voor energievraagstukken draaide uit, althans tijdelijk, op een institutionalisering van de betrekkingen tussen de Verenigde Staten en een aantal Westeuropese landen, wat altijd door Frankrijk was verworpen als in strijd met de algehele conceptie van Europese onafhankelijkheid.

Tenslotte kan er geen twijfel over bestaan dat indien Frankrijk meer bereidheid had getoond om een gemeenschappelijke politiek (zoals de normalisatie van de economische politiek van de EEG-landen als belangrijk component van de economische en monetaire unie) te aanvaarden en meer de indruk had gevestigd voortgang te willen maken met de Europese éénwording, de andere leden van de EEG, met name de Bondsrepubliek, niet een zo uitgesproken pro-Amerikaans standpunt op de conferentie in Washington zouden hebben ingenomen.

Gedurende de afgelopen kwart eeuw was de vraag of Europa Europees moest zijn of Atlantisch, bij herhaling in discussie. Moet West-Europa zich integreren in een door de Verenigde Staten geleid transatlantisch blok of is het een doel op zich? Bij iedere belangrijke Europese discussie over de landbouw, over de monetaire situatie, over de defensie, over de handelsovereenkomsten en afgelopen februari in Washington ook weer bij het zoeken naar een oplossing van de energiecrisis komt deze vraag naar voren.

Nixon en Europa

Door de Amerikaanse militaire bescherming van West-Europa te koppelen aan de Europese verplichting tot economische en politieke samenwerking, wierp president Nixon in zijn toespraak te Chicago op 15 maart jl. fundamentele vragen op over aard en doel van het Atlantisch bondgenootschap. Het voorstel van de EEG van 4 maart jl. tot een Arabisch-Europese conferentie van ministers van buitenlandse zaken vormde slechts de aanleiding voor Nixons campagne. De oorzaak lag in de ontwikkelingen sinds de Europese topconferentie te Kopenhagen in december 1973. De energieconferentie te Washington stelde Frankrijk tegenover zijn Europese partners en de kabinetswisseling in Groot-Brittannië betekent vermoedelijk het einde van de Britse verbondenheid aan het Franse beleid.

Wanneer de Europees-Arabische conferentie dit najaar of volgend voorjaar plaatsvindt, zouden de moeilijke onderhandelingen over een Israëlisch-Arabische vrede zich nog kunnen voortslepen. De Arabische havikken zouden deze conferentie in dat geval kunnen aangrijpen om Europese steun te werven voor grotere Israëlische concessies dan de Amerikanen van Israël denken te kunnen verkrijgen.

Misschien is deze vrees overdreven, want de Westeuropeanen zijn het

[p. 767]

onderling vermoedelijk evenzeer oneens als met de Amerikanen. Maar de wijze waarop zij de Arabieren uitnodigden, leek onverenigbaar met het Atlantisch partnerschap.

Weliswaar deelden sommige Europese regeringen Washington in de voorbereidingsfase mede wat zij van plan waren, maar deze communicatie was in feite een éénrichtingsverkeer. De Amerikanen werden niet geconsulteerd en dit was het juist waarover Washington zich beklaagt. Het gevaar dreigt dat de moeilijkheden van het besluitvormingsproces binnen de Europese Gemeenschap leiden tot een situatie welke de Verenigde Staten in feite uitsluiten van een inbreng in het Europese overleg. Wanneer dit gebeurt, heeft het denkbeeld van een onafhankelijke Europese politiek een zeer speciale inhoud gekregen, te weten het doorsnijden van de Atlantische banden uit praktische overwegingen. Groot-Brittannië en de Bondsrepubliek kunnen meer dan enig ander land verhinderen dat Frankrijk de EEG in deze richting leidt. Bondskanselier Brandt en misschien ook premier Wilson zien de voordelen van een Europese Gemeenschap, maar geloven niet dat deze haar eenheid moet zoeken door zich tegenover de Verenigde Staten op te stellen. Zij beseffen de onmisbaarheid van Amerikaanse bescherming tegen het gevaar dat de Russische militaire overmacht nog altijd voor West-Europa vormt.