Streven. Jaargang 27

[p. 554]

Waarom buitenlandse werknemers marginalen blijven
Een sociologische studie van de Zwitserse situatie
A. Martens

Wie sociologische werken over de migratie in Zwitserland wil doornemen, zal vlug de naam van Hoffmann-Nowotny¹ ontdekken. Over de migratie en meer bepaald over de buitenlandse arbeidskrachten en de Zwitserse samenleving heeft hij reeds opmerkelijke zaken geschreven².

Zijn laatste werk, ‘Soziologie des Fremdarbeiterproblems’, is het resultaat van een grootse onderneming: de individuele bevraging (interviewing) van 500 Italianen en 500 Zwitsers, allen woonachtig in Zürich. Het interview had als onderwerp de migratie en de relaties tussen de verschillende nationale gemeenschappen in Zwitserland.

Wie enige kennis heeft van de immigratieproblematiek in Zwitserland, weet hoe verschillende kerkelijke woordvoerders en vooruitstrevende personen en groepen door de twee ‘Volksbegehren gegen die Überfremdung’ (Volksstemming tegen de ‘buitenlandse overheersing’) worden getraumatiseerd. De voorstellen van James Schwarzenbach om de buitenlandse arbeidersimmigratie drastisch te beperken en een maximum aantal (10%) buitenlanders per kanton en bedrijfstak toe te laten, heeft de Zwitserse bevolking op 7 juni 1970 massaal naar de stembus gejaagd. De deelname aan de verkiezingen bereikte een hoogtepunt, nl. 75% van het kiezerskorps. Het immigratiebeperkend voorstel werd uiteindelijk afgewezen met de kleine meerderheid van 54% van de uitgebrachte stemmen. De campagne tegen de ‘buitenlandse overheersing’ was en blijft nog steeds heel hevig. In een vlugschrift van de ‘Nationale Actie tegen de Überfremdung’ kan men o.m. lezen: ‘Die 700.000 Unterzeichner sind nicht gegen die Fremdarbeiter, sondern gegen die Überzahl der Ausländer in unserer schönen Schweiz... Dieses Übermass führt zur Katastrophe’.

1 H.J. Hoffmann-Nowotny, Soziologie des Fremdarbeiterproblems, Eine theoretische und empirische Analyse am Beispiel der Schweiz, Ferdinand Enke Verlag. Stuttgart, 1973, 377 pp., DM. 39.

2 Gesamtgesellschaftliche Aspekte der Beziehungen zwischen gewerkschaften und ausländische Arbeitnehmern, Ausländer-Arbeit, no. 11, 1968, pp. 8-21.

[p. 555]

Dat het Zwitsers politiek bewustzijn door deze zaak fel in beroering wordt gebracht, valt niet te betwijfelen. De buitenlandse aanwezigheid wordt ontegensprekelijk als een acuut maatschappelijk probleem ervaren. (Zie o.m. pp. 138-150).

Men kan zich echter afvragen of dit nóg eens geconstateerd en bevestigd moest worden aan de hand van een opinie-onderzoek en een individuele bevraging van een duizendtal personen. Moest Hoffmann-Nowotny's onderzoek niet noodzakelijkerwijze leiden tot een bevestiging van wat velen sinds de laatste volkstemming reeds wisten? Is hier niet eens te meer een socioloog aan het werk geweest die veel geld en tijd gespendeerd heeft om gemeenplaatsen op wetenschappelijke wijze te bevestigen?

En inderdaad, talrijke resultaten van dit werk zijn allerminst een verrassing. Zo wordt b.v. geconstateerd dat de kwaliteit van de Duitse taalkennis bij de Italianen grotendeels afhangt van het voordien genoten onderwijs en van het volgen van Duitse taalcursussen; dat een goede taalkennis bij Italianen de omgang met Zwitsers bevordert; dat Italianen die reeds een langere tijd in Zwitserland verblijven, een inkomen genieten dat hoger ligt dan dat van hen die pas aangekomen zijn...; dat het meestal die Zwitsers zijn welke weinig onderwijs genoten hebben en over een geringer inkomen beschikken, die zich het meest bedreigd voelen door de ‘buitenlandse overheersing’; dat deze angst ook in sterke mate voorkomt bij Zwitsers die weinig of niet met buitenlanders in contact komen, enz..

Dit alles is slechts een bevestiging van wat in talrijke andere studies over assimilatie en integratie van verschillende cultuurgemeenschappen reeds duidelijk werd aangetoond. In hoofdzaak kan men deze bevindingen samenbrengen in twee stellingen:

a)	assimilatie en integratie van buitenlandse werknemers blijkt in de meeste gevallen onmogelijk te zijn;
b)	in het onthaalland zijn het de staatsburgers welke op de laagste trappen van de sociale ladder staan, die het meeste blijk geven van xenofobe en racistische opinies.

Wat staat de assimilatie en de integratie in de weg?

Hoffmann-Nowotny's bijdrage gaat echter wel verder dan deze vaststellingen. Zijn grote verdienste bestaat erin dat hij ze ook poogt te verklaren. Daartoe breidt hij zijn onderzoeksveld uit in twee richtingen:

1.	enerzijds wordt de sociale structuur, met name de sociale stratificatie en de mobiliteitskansen, van de Zwitserse bevolking in ogenschouw genomen;
2.	anderzijds worden niet alleen de opinies van de buitenlandse minder-

[p. 556]

heidsgroep (Italianen) maar ook die van de autochtone meerderheidsgroep onderzocht.

De immigratie van buitenlandse werknemers (Italianen) brengt zowel bepaalde autochtone als buitenlandse bevolkingsgroepen in een uiterst ‘anomische’ situatie³. Deze bevolkingsgroepen komen terecht in een sociale positie waarvan zij de maatschappelijke normen en regels die het gedrag in deze sociale positie regelen en bepalen, niet kennen.

Bij hun aankomst nemen de immigranten de laagste professionele en sociale posities in. Zodoende vormen zij een nieuwe sociale laag, onder de bestaande stratificatiestructuur in het gastland. Dit heeft tot gevolg dat de lagere laag van de Zwitserse bevolking hoger op de sociale ladder geduwd wordt. Dit gebeurt echter niet op een uniforme en evenwichtige wijze. Binnen een gestratificeerde samenleving brengt dit grote spanningen teweeg, die dan voornamelijk door de autochtonen die weinig of niet van de nieuwe mobiliteitskansen konden genieten, op de machteloze buitenlandse minderheid worden geprojecteerd. Deze lagere groepen van de inlandse bevolking voelen zich dan ook onmiddellijk door de buitenlandse werknemers bedreigd. Dit gevoel van bedreiging alsmede de onduidelijkheid en de sociale desintegratie - gevolgen van een niet gewilde of niet begrepen sociale verandering - plaatsen de autochtonen in een anomische situatie. Om hieraan het hoofd te bieden ontwikkelen de autochtonen verschillende strategieën die de toegang tot hun gemeenschap versperren, zodat integratie en professionele mobiliteit voor de buitenlanders uitgesloten worden.

De aankomst van buitenlanders brengt dus een belangrijke sociale ontreddering teweeg precies in die autochtone bevolkingsgroepen welke op de laagste treden van de sociale ladder staan. Ten voordele van deze bevolkingsgroepen worden dan vaak heel artificiële en schijnbaar opwaartse mobiliteitskanalen ontworpen, maar het geheel blijft voor de betrokkenen onvoorspelbaar en oncontroleerbaar. Daardoor heerst er bij hen een grote status-onzekerheid en een gevoel van onmacht die op de nieuwkomers worden afgereageerd.

De immigratie van buitenlandse werknemers veroorzaakt evenwel niet alleen binnen de autochtone bevolkingsstructuur, maar ook bij de inwijkelingen zelf, anomische spanningen.

De invoer van buitenlandse arbeidskrachten heeft inderdaad tot gevolg dat er op het Zwitsers grondgebied mensen leven voor wie de Zwitserse cultuur

3 De sociologische term ‘anomie’ wordt gebruikt om een bepaalde samenleving of groep te kenmerken. In een samenleving heerst anomie, wanneer de nonnen en waarden die het gedrag van het individu bepaalden, plots verzwakken of verdwijnen. De leden van deze samenleving weten dan niet meer hoe zij zich moeten gedragen, waarin zij nog moeten ‘geloven’. De sociale solidariteit gaat door de knieën.

[p. 557]

en samenleving vreemd zijn. Een dergelijk gebrek aan vertrouwdheid met normen, zeden, gewoonten en alledaagse gedragingen geeft eveneens aanleiding tot onzekerheid en anomie in de immigrantengroep.

In feite verkeren zij in een marginale positie: zij ‘participeren’ niet. Volgens Hoffmann-Nowotny kan de participatie of niet-participatie (marginaliteit) betrekking hebben op twee dimensies van de sociale realiteit, nl. op

a.	de cultuur (symbolenstructuur): taal, normen, waarden...
b	de maatschappij (Gesellschaft): de structuur van sociale posities.

Participatie aan de cultuur noemt hij assimilatie, participatie aan de maatschappij integratie.

Bij de verdere analyse van de participatie-intensiteit en -mogelijkheden van de Italianen in Zwitserland komt de auteur tot drie constataties:

1.	Assimilatie (cultuurparticipatie) is veel meer afhankelijk van integratie dan omgekeerd. Italianen hebben m.a.w. slechts toegang tot de culturele waarden (onderwijs, taalkennis, enz.) voor zover zij eerst een betere sociale positie (tewerkstelling, huisvesting, inkomen, enz.) hebben kunnen veroveren.
2.	Integratie of het kunnen participeren aan de Zwitserse samenleving wordt de Italianen in Zwitserland, ongeacht hun individuele hoedanigheid en psychische instelling, structureel en wettelijk ontzegd. Zowel i.v.m. zijn professioneel leven als met zijn huisvesting, verblijfszekerheid, rechtsbedeling enz. is de Italiaan het slachtoffer van een voortdurende structurele discriminatie. Na een lange verblijfsduur in Zwitserland kan de Italiaan zijn financiële positie weliswaar wat verbeteren, maar betere professionele kwalificaties en beroepen blijven hem ontzegd. Daarover is Hoffmann-Nowotny duidelijk: ‘De wettelijk beperkte vrijheid van beroep of arbeidsplaats te wisselen, staat niet alleen de financiële en beroeps-integratie (en langs deze omweg ook de sociale integratie) in de weg, maar ze remt ook op directe wijze deze sociale integratie. Immigranten die niet geïntegreerd zijn, assimileren zich ook niet. Ook na een langer oponthoud nemen de assimilatie en de assimilatiebereidheid niet toe, zolang als de immigrant structureel marginaal blijft’ (p. 266).
3.	Lokt deze discriminatie dan geen reactie uit bij de Italiaanse immigranten? Hoe wordt deze hun toegeschoven lagere sociale positie door deze minderheidsgroep aanvaard?

Hoffmann-Nowotny constateert het volgende:

a.	Over het algemeen zijn de meeste Italianen zich er wel van bewust dat zij het voorwerp zijn van een structurele discriminatie. Dit bewustzijn wordt scherper naarmate de ingeweken Italiaan zijn sociale positie verbeterd heeft

[p. 558]

	en meer in de Zwitserse samenleving geïntegreerd is. Hoe marginaler hij is, hoe minder onbehagen hij ervaart.
b.	Aan deze discriminatie trachten de Italianen zich op individuele wijze aan te passen: van de ene kant geven ze hun promotieverzuchtingen op, en van de andere kant nemen ze zelf de ‘neo-feodale’ argumenten over waarmee de autochtone bevolking de discriminatie goedpraat. 75% van de geïnterviewde Italianen delen het wijd verspreide Zwitserse standpunt dat voor het uitoefenen van hogere professionele beroepen de voorkeur dient te worden gegeven aan Zwitsers boven Italianen. De buitenlandse minderheid blijft dit neo-feodaal standpunt behouden, zelfs na 10 jaar verblijf in Zwitserland.
c.	De anomische spanningen die uit de structurele discriminatie voortkomen, worden dus weggewerkt doordat men zijn individuele eisen verlaagt, m.a.w. zijn integratie-verwachtingen opgeeft.

Bovendien wordt de discriminatoire behandeling waarvan men het slachtoffer is, als rechtvaardig beschouwd en als dusdanig aanvaard. Italianen die zich passief of actief daartegen verzetten, keren naar hun geboorteland terug. De (vaak bewuste en gewilde) aanvaarding van de discriminatie is de prijs die de buitenlander nu eenmaal moet betalen om van een hogere levensstandaard te genieten.

Besluit

Het lijdt geen twijfel dat Hoffmann-Nowotny's werk een belangrijke bijdrage betekent tot een beter begrip van de maatschappelijke reacties en verschuivingen die door de immigratie van buitenlandse werknemers worden veroorzaakt. De analyse van de sociale structuur en van die verschuivingen en de gelijktijdige bevraging van de twee partijen (Italiaanse immigranten en autochtone Zwitsers) laten toe talrijke stereotypen te doorbreken. Belangrijke verbanden worden ontdekt en de sociologische theorie over de immigratie wordt duidelijker en zekerder.

Toch moet men zich afvragen of de vele constataties en verklaringen een zo algemeen karakter hebben als de auteur het soms wil doen voorkomen. Naar onze mening mogen de onderzoeksresultaten niet te vlug veralgemeend worden. Men dient namelijk rekening te houden met de aard zelf van de onderzoekstechniek: de individuele, mondelinge bevraging op grond van een vragenlijst met talrijke gesloten vragen. Het is duidelijk dat de onderzoeksresultaten afhankelijk zijn van de methode en de meetinstrumenten die de onderzoeker gebruikt. Het resultaat van de meting wordt bepaald door de meter die men hanteert.

Wanneer Hoffmann-Nowotny de immigratie in Zwitserland - en de socia-

[p. 559]

le problemen die daarmee gepaard gaan - onderzoekt aan de hand van mondelinge interviews, verzamelt hij een aantal individuele uitspraken en opinies. De vragen die de interviewer stelt, kunnen wel worden geselecteerd en ingepast in een bredere sociologische theorie; maar deze theorie zegt ons niet waarom nog zo wijd verspreide maar toch individuele opinies ineens vereenvoudigd worden in unieke collectieve symbolen, die op hun beurt aanleiding geven tot collectieve, publieke, zelfs politieke acties. Inderdaad, de politieke context of achtergrond waarin deze 2 × 500 interviews werden afgenomen is voor de Zwitsers en voor de Italianen verschillend. Bij de Zwitsers leeft er rond het vreemdelingenprobleem een collectief bewustzijn; bij de Italianen (nog) niet. Bij de interpretatie van de bekomen antwoorden is dit doorslaggevend.

De vraag dient dus gesteld, waarom de collectieve actie tegen de buitenlandse overheersing onder Zwitsers wel plaats vindt, terwijl een collectieve reactie bij de Italianen niet voorkomt. De geschiedenis van de arbeidersbeweging leert ons toch dat het vaak de slachtoffers van de discriminatie zijn die in opstand komen. In Zwitserland is dit blijkbaar (nog) niet het geval. Hier zijn het juist de (autochtone) sociale categorieën die, dank zij de immigratie, een hogere sociale status bereiken, die de kans krijgen hun onmacht en hun vrees op een collectieve wijze te formuleren. Waarom gebeurt dit niet eveneens bij de Italianen?

De verklaringen die Hoffmann-Nowotny in dit verband geeft (b.v. de neo-feodale aanpassing; de autoritaire persoonlijkheid van vele immigranten) zijn niet overtuigend en komen vaak over als ‘ad hoc’ interpretaties van de verkregen antwoorden. Om de eventuele collectieve opstelling en revendicaties bij de Italianen te ontdekken, had men echter andere meetinstrumenten moeten gebruiken. Dit is niet gebeurd, en daarom mag men niet concluderen - zoals de auteur doet - dat deze collectieve actie onder de immigranten afwezig of zelfs onmogelijk is.

Een historische analyse van de buitenlandse immigratie in Zwitserland zou wel eens tot verschillende conclusies kunnen leiden.