Streven. Jaargang 27

[p. 158]

Bij de dood van Neruda
J. Lechner

Er zijn gevallen waarin men dankbaar kan zijn dat de dood een vruchtbaar leven afsnijdt en behoedt voor een neergang en verval waarvan de eerste tekenen al vagelijk zichtbaar werden. Neruda was echter tot in zijn laatste bundels creatief ongebroken en tot kort voor zijn dood - van zijn ambassadeurspost in Parijs ging hij terug naar Santiago om geopereerd te worden aan een prostaatkanker, maar het mocht niet baten - heeft hij hard gewerkt om zijn autobiografie af te maken, die, zoals de BBC enkele dagen geleden wist te melden, bijna compleet in handen van een New Yorkse uitgever is, met getekend contract en al. Dat zijn sterven samenviel met de tragische dagen van de ondergang van Allende en al datgene waar deze voor stond: een revolutie in vrede, past bij de man die steeds betrokken is geweest, in zijn leven en in zijn werk, bij het lot van de verdrukten in zijn eigen continent. In Le Monde van 26 september jl. kan men een ooggetuigeverslag lezen van hoe na zijn dood zijn twee huizen, in Santiago en in Isla Negra (dat overigens geen eiland is, maar een plaatsje aan de kust), geplunderd zijn en hoe na bezoek van de verlichte geesten die dit werk tot stand brachten, nog slechts geblakerde muren en scherven achterbleven. Zijn vrouw, Matilde Urrutia, heeft gewild dat de dodenwake rond de kist gehouden werd in wat er restte van hun huis in de hoofdstad. Als inderdaad ook de talloze onuitgegeven manuscripten die Neruda nog in bezit had, mee opgegaan zijn in de vlammen, zal men het moeten doen met wat tot op de dag van de generaalscoup gedrukt in omloop was. Dat zijn, in de editie van de verzamelde werken, verschenen bij de uitgeverij Losada in Buenos Aires, in derde druk, een kleine drieduizend pagina's, waar men nog een aantal later verschenen bundels bij moet tellen om een idee te krijgen van de geweldige creativiteit van de man die in 1972 de Nobelprijs kreeg.

Nederland is laat met de ontdekking van deze dichter. Voor zover mij bekend zijn de eerste vertalingen die in druk verschenen, van Dolf Verspoor en wel de gedichten ‘Ars poetica’ en ‘Er is geen vergeten’; zij kwamen uit in een speciaal nummer van De Gids getiteld ‘Continent in groei’ (augustus/

[p. 159]

september 1956). In de bundel Pegasus op wereldreis. Poëzie uit alle windstreken in Nederlandse vertaling uitgegeven onder redactie van Dick Voerman en W.A. Braasem (C.P.J. van der Peet, Amsterdam, 1954) komt de naam Neruda nog niet voor en in een soortgelijke bundel, De muze kent geen Babel. Poëzie uit alle werelddelen in vertaling, die dezelfde samenstellers uitgaven in de Salamander-reeks van Querido (Amsterdam, 1956) komt, tussen een bijna gelijke keuze als in het vorige werk, één gedicht van de Chileense dichter voor en wel ‘Er is geen vergeten’ van Dolf Verspoor. Er zijn vertalingen van losse gedichten geweest, o.a. door Buddingh en Waskowski, maar de eerste bundel vertalingen die enigszins een beeld geeft van het werk van Neruda, is Pablo Neruda. De toppen van Macchu Picchu, van Dolf Verspoor (Arbeiderspers, Amsterdam, 1972), waarvan een recensie is te vinden in NRC-Handelsblad van 9-6-'72. In Frankrijk verschenen tussen 1950 en 1954 drie bundels, waarin de vertaling van het meest ambitieuze werk van Neruda, het Canto general van 1950, waarin Latijns-Amerika bezongen wordt vanaf de stolling van de gesteenten en de eerste tekenen van leven op deze planeet tot aan de dag van verschijnen van het werk. Dat de autochtone culturen - de indianen - daarin een grote plaats innemen, maar ook de verovering door de Spanjaarden, de bevrijdingsoorlogen, de daarop volgende burgeroorlogen en de vele generaalsopstanden in de diverse landen, al of niet gesteund door de Verenigde Staten, spreekt wel haast vanzelf. Om nog even terug te komen op de vertalingen die sindsdien verschenen zijn, men kan ook in het Engels terecht: in 1966 verscheen bij Jonathan Cape van de hand van Nathaniel Tarn een bundel vertalingen onder de titel The heights of Macchu Picchu, met een voorwoord van de Engelse hispanist Robert Pring-Mill, die in Oxford doceert. En in Nederland zullen nog wel meer vertalingen verschijnen, gezien het aantal nog niet uitgegeven teksten die alleen al Dolf Verspoor in portefeuille heeft.

Neruda's oeuvre is zo omvangrijk en gevarieerd dat men er geen beeld van kan geven in een enkele pagina. En die gevarieerdheid uit zich zowel in de thema's als vanuit een formeel oogpunt. Net als ieder andere Latijns-Amerikaan is zijn jeugd nog onder invloed van het Modernismo - een stroming die op het continent vanaf 1876 merkbaar wordt, met de dood van Rubén Dario, 1916, officieel ondergaat en de verworvenheden van parnassiens en symbolisten gebruikt om in het Spaans een nieuwe muzikaliteit en een nieuwe inhoud te bereiken in vormen die het resultaat zijn van experimenten met alles wat er voorhanden was in de Spaanse verskunst - wordt hij later geboeid door wat Carlos Sabat Ercasty (Uruguay, 1887) aan kosmische betrokkenheid in verzen wist vast te leggen. In weer een latere etappe komen daar elementen van een persoonlijke crisis bij en ontstaan - buiten

[p. 160]

Latijns-Amerika - de zeer belangrijke Residencia en la tierra (1935), voor sommigen nog belangrijker dan het Canto general. Na dit laatste werk volgen een aantal bundels waarin Neruda getracht heeft in een zeer sobere vorm en met een minimaal vocabulaire het alledaagse - voorwerpen en gevoelens, flora en fauna - te vangen: het zijn de Odas elementales (vier bundels tussen 1954 en 1958). Naarbinnen gekeerd - herfstachtig ook wel genoemd - zijn de vijf delen Memorial de Isla Negra (1964), genaamd naar de woeste plek aan de Pacific-kust waar de Neruda's tot voor kort een huis hadden vol oude Spaanse werken in eerste drukken, eerste drukken van de symbolisten - toen Neruda naar de universiteit ging, in Santiago, kende hij Samain uit zijn hoofd, naar hij zelf later beweerde -, een grote schelpenverzameling en talloze voorbeelden van Latijnsamerikaanse ceramiek.

Maar dit zijn maar een paar belangrijke punten uit zijn werk. Men zou kunnen wijzen op de amoureuze poëzie die hij geschreven heeft en waar hij aanvankelijk zijn enorme bekendheid in de landen van Latijns-Amerika aan te danken had en waar hij ook later weer op terug zou komen in een honderdtal sonnetten, die niets ouderwets hebben. Er is zijn sterk politiek gekleurde poëzie naar aanleiding van de gebeurtenissen in Latijns-Amerika zelf of geschreven als blijk van bewondering van de nieuwe maatschappij die hij eerst in Rusland en daarna in China vertegenwoordigd zag; er zijn de beroemde gedichten geschreven naar aanleiding van de Spaanse Burgeroorlog. Hij heeft geschreven over de agaten die de Oceaan op het strand van Isla Negra deed aanspoelen en waarvan hij een prachtige verzameling had, over de vogels van zijn land, dat zich 2600 mijl langs de Oceaan uitstrekt.

Neruda is zonder twijfel een van de grote dichters van de twintigste eeuw en in zijn eigen continent behoort hij in dit tijdperk tot de vier of vijf grootsten. Zijn invloed op de jongere dichters daar is zeer groot geweest, vooral misschien wel door de levenshouding die uit zijn werk spreekt: die van een grote, open geest die droomde van een Latijns-Amerika waar geen onderdrukten meer zouden bestaan - of het nu mestiezen, mulatten of Indianen waren - en waar de kanker van de almachtige militairen door een democratischer levensvorm vervangen zou zijn. Tijdens zijn laatste dagen is bewezen hoe reëel dit ideaal was.