Streven. Jaargang 27

[p. 150]

Het heden als politieke categorie
Frederik Bokshoorn O.S.Q.

What is this life, if full of care
We have no time to stand and stare?
W.H. Davies

Nog niet zo lang geleden leefden de mensen ‘absoluut’ in het heden. Toekomst en verleden interesseerden hen met mate. Waarzeggers waren vrij zeldzaam, historici speelden een zekere rol aan de rand van de schone letteren.

Heden leven de mensen nog slechts zeer relatief in hun eigen tijd. De toekomst is hen gaan hypnotiseren en het verleden gaan hallucineren. De wichelaars aan de ene en de vaak niet minder wichelende uitleggers van het verleden aan de andere kant zijn niet meer te tellen. Onder elkaar stellen zij alles in het werk om het heden als tijdscategorie zo uit te hollen dat men er bijna niet meer in leven kan. Het is meer een kwestie geworden van balanceren op een nauwelijks erkend punt tussen oud en nieuw.

Daarbij heeft zich zowel van het verleden als van de toekomst een fanatisme meester gemaakt dat hun zelfs hun voornaamste privilege niet meer laat, namelijk dat van weinig bekend en ánders te zijn. Ideologen praten over het verleden alsof het geen mysteries meer heeft, futurologen over de toekomst alsof zij geen kracht meer bezit om buiten hun indelingen te blijven.

Dit kan natuurlijk alleen maar slecht aflopen. Op deze wijze valt met verleden en toekomst niet om te gaan. De historische wetenschap, heeft de Engelse historicus J.H. Plumb verklaard, is ‘bent on self-destruction’. De toekomst zal de futurologie wel te schande maken.

L.P. Hartley begon zijn bekende roman The Go-Between met deze treffende woorden: ‘The past is a foreign country: they do things differently there’. Zo kan men door het verleden gefascineerd zijn zonder erdoor gehallucineerd te worden. De gelegenheid daartoe is nog nooit zo ruim geweest. Helaas kan een groot deel van de historische wetenschap de gedachte dat men vroeger alles anders deed, niet goed verdragen en ‘specialiseert zich’ steeds meer in de afbraak van de fascinatie van dat andere. Zo zal zij op den duur wel de etnologie achterna gaan, die het langs een omweg ook steeds meer over de eigen maatschappij heeft, bij gebrek aan aanschouwe-

[p. 151]

lijke etnologische gegevens. Lévi-Strauss heeft dit in alle toonaarden betreurd toen het al te laat was. Ook voor de geschiedenis zal dit moment eerder aanbreken dan men denkt. Zij is al het slachtoffer van veel eigentijds ongeduld geworden.

Vele historici nemen het verleden kwalijk dat het anders is. Zij plaatsen het om zo te zeggen onder een ideologisch interdict en zijn pas tevreden als er in een voorbijgegaan tijdperk ‘geestverwanten’ van hun eigen moderniteit kunnen worden geïdentificeerd. In het bijzonder Marxisten zijn sterk in dat spel dat van het verleden een saaie voorstad van het heden dreigt te maken. Er bestaat een tendens met oude tijdperken om te gaan als met oude volken. Er is ook hier een uitroeiing van de Indianen gaande, wier grootste fout het was, zoals bekend, geen Yankees te zijn.

Met de Indianen wordt achteraf gesympathiseerd. Maar welke historische onderzoeker heeft bijv. nog een goed woord over voor het feodalisme? Toch heeft het een grote fascinatie, speciaal wanneer men bedenkt dat er ook toen mensen zijn geweest die er zich geenszins doodongelukkig onder hebben gevoeld. Ook dit is een van de usurpaties die men thans zo licht ten aanzien van het verleden begaat: de mensen moeten er zich even problematisch gedragen als wij het doen, pas dan hebben zij ons iets te ‘zeggen’. Alleen een ongelukkig mens is goed voor de geschiedenis zoals wij die hebben leren opvatten.

Wekt hij de schijn gelukkig te zijn geweest, dan was hij in alle geval fout en zal een moderne historicus op een gegeven moment wel met de bewijzen komen aandragen dat hij bovendien een ‘uitbuiter’ van zijns gelijken is geweest.

Slechts af en toe wordt een onderzoeker nog door de weerglans van een zekere fascinatie bestraald, zoals Brian Inglis (Poverty and the Industrial Revolution, London, 1971) waar hij beschrijft hoe vanzelfsprekend in de feodale maatschappij armen- en bejaardenhulp was. ‘Ongeschreven pacten’ hadden toen een grote invloed op de wederzijdse gedragingen van de mensen. Er werd hun tegelijk een soort ‘geluk’ mee in de schoot geworpen, dat bij de beste sociale verzekering van heden niet meer inbegrepen is.

In cultureel opzicht past, tenzij alles op de steeds minder geprezen cultuur van onszelf wordt toegespitst, ook meer waardering voor een verleden waar men de dingen anders, maar vaak zeker niet slechter deed. Zelfs de eigenwijze 19e eeuw begreep dat nog vrij goed.

In Het Land van Rembrandt van de verlichte ex-dominee Busken Huet staat een interessante gedachte, die men in het midden van de vorige eeuw zeker niet zou verwachten, maar die ten zeerste pleit voor de boven zijn eigen tijd uitreikende objectiviteit van de auteur.

[p. 152]

In elk tijdperk van hun geschiedenis, zegt Busken Huet, hebben de Europese volken, naarmate deze of gene vorm van wetenschap aan de orde was, daarvan zekere gemeenschappelijke voorraad bezeten en, als het ware, ten einde die in hun geest te kunnen bergen, vroegere voorraden moeten opruimen. Het gemiddelde heeft, voor zover wij dit kunnen berekenen, te allen tijde nagenoeg gelijk gestaan. Wanneer men een klein getal buitengewone vernuften van later uitzondert, dan waren in de middeleeuwen de Europeanen over het algemeen niet onkundiger dan tegenwoordig. Een aantal zaken, ons bekend, waren hun vreemd; een aantal andere, welke hun levendig voor de geest stonden, doen dit bij ons nog slechts schemerachtig, of in het geheel niet meer. Het beste bewijs dat hun weten, hun denken, hun gevoelen, niet te verachten was, is dat wij ons zoveel moeite geven er in door te dringen en dat dit vaak zulk een dankbaar werk is.

De toekomst is evenzeer een vreemd land als het verleden. Maar ook de toekomstigen laat men amper nog hun eigen boontjes doppen. ‘Wij leven in een tijd, geobsedeerd door angst en dus door de wens de dag van morgen zo in te richten dat we daardoor vandaag wat praktischer kunnen handelen’, heeft de Engelse socioloog Donald MacRae in Encounter (maart 1970) geschreven. ‘Maatschappijen die van de toekomst een zaak maken, hebben altijd iets weerzinwekkends: zij zijn tegelijk geleerd en wreed’.

De futurologen verschillen echter in één opzicht nogal vreemd van de ideologische historici. Deze zien overal politiek, terwijl de futurologen over alles praten, behalve over het politieke aspect van de toekomst. Utopisten - of liever anti-utopisten - als Huxley zijn hen daarin reeds voorgegaan. Voor de politiek in eigenlijke zin is bij hen geen plaats meer. Zij is afgelopen. De mensen hebben zich erbij neergelegd dat alles van bovenaf wordt beslist.

Er is echter één ding dat men zonder meer voor de toekomst kan voorspellen: de mensen zullen er vast en zeker aan politiek (in de ruimste zin van het woord) blijven doen, tegen alle heerschappij in. Na de tweede wereldoorlog was er niets onwaarschijnlijker dan dat een Fransman nog eens zijn stem in het grote concert van de machtspolitiek zou laten horen. De Gaulle trok zich niets aan van het feit dat Amerika en Rusland nominaal alles konden beslissen. Hij daagde met groot succes de nieuwe futurologisch schijnbaar gefixeerde toestand uit.

Rae in 1970:

‘The decade just ending has helped us to redefine power. However Charles de Gaulle is judged he was for long more actively powerful, positively and negatively, than the masters of holocaust in White House or Kremlin. The new simplicities of the end of ideology and a balance of mutual terror were real enough; but they were merely additional factors on the crowded stage

[p. 153]

of power. How that drama will be played out will dominate the actual well-being and suffering of men and women at least as much as those factors about which the Futurists are so concerned’.

Op 21 oktober 1949 schreef Aldous Huxley een brief aan George Orwell om hem te bedanken voor de toezending van een exemplaar van Nineteen Eighty-Four. Zijn woorden kwamen, zeer beleefd, neer op een totale ontkenning van de politieke uitgangspunten van Orwells toekomstbeeld. Volgens Huxley kon men van de politiek als toekomstbepalende factor beter afzien, en wel in ieder opzicht, ook als middel tot onderdrukking.

‘Agreeing with all that the critics have written of it, I need not tell you, yet once more, how fine and how profoundly important the book is. May I speak instead of the thing with which the book deals - the ultimate revolution? The first hints of a philosophy of the ultimate revolution - the revolution which lies beyond politics and economics, and which aims at the total subversion of the individual's psychology and physiology - are to be found in the Marquis de Sade, who regarded himself as the continuator, the consummator, of Robespierre and Babeuf. The philosophy of the ruling minority in Nineteen Eighty-Four is a sadism which has been carried to its logical conclusion by going beyond sex and denying it. Whether in actual fact the policy of the boot-on-the-face can go indefinitely seems doubtful. My own belief is that the ruling oligarchy will find less arduous and wasteful ways of governing and of satisfying its lust for power, and that these ways will resemble those which I described in Brave New World. I have had occasion recently to look into the history of animal magnetism and hypnotism, and have been greatly struck by the way in which, for a hundred and fifty years, the world has refused to make serious cognizance of the discoveries of Mesmer, Braid, Esdaile and the rest. Partly because of the prevailing materialism and partly because of prevailing respectability, nineteenth-century philosophers and men of science were not willing to investigate the odder facts of psychology. Consequently there was no pure science of psychology for practical men, such as politicians, soldiers and policemen, to apply in the field of government. Thanks to the voluntary ignorance of our fathers, the advent of the ultimate revolution was delayed for five or six generations. Another lucky accident was Freud's inability to hypnotize succesfully and his consequent disparagement of hypnotism. This delayed the general application of hypnotism to psychiatry for at least forty years. But now psycho-analysis is being combined with hypnosis; and hypnosis has been made easy and indefinitely extensible through the use of barbiturates, which induce a hypnoid and suggestible state in even the most recalcitrant subjets. Within the next generation I believe that the world's rulers will discover that infant conditioning and narco-hypnosis are more

[p. 154]

efficient, as instruments of government, than clubs and prisons, and that the lust for power can be just as completely satisfied by suggesting people into loving their servitude as by flogging and kicking them into obedience. In other words, I feel that the nightmare of Nineteen Eighty-Four is destined to modulate into the nightmare of a world having more resemblance to that which I imagined in Brave New World. The change will be brought about as a result of a felt need for increased efficiency. Meanwhile, of course, there may be a large-scale biological and atomic war - in which case we shall have nightmares of other and scarcely imaginable kinds’.

De redenering is in haar abstractie duidelijk genoeg. Toch kan er geen twijfel over bestaan dat Huxley zijn literair ontwerp met de jaren veel te wetenschappelijk is gaan opvatten. De futurologie is veel te onverbiddelijk. Zij laat niets meer aan de toekomst over.

Wat er sinds 1949 in de wereld is voorgevallen, kan men niet anders dan als een steeds meer om zich heen grijpende rebellie tegen zo'n perspectief beschrijven. Om te beginnen: Waar zijn nu ‘the world's rulers’, die er toch in de eerste plaats zouden moeten zijn om het werkelijkheid te doen worden?

De Groten van de Aarde, heeft een intelligente Italiaan van de jonge generatie, Pietro Citati, onlangs geschreven, bestaan niet meer. Zij zijn sinds een paar jaren verdwenen, als een dierenfamilie die door een ijstijd of door de te hoge temperatuur is weggevaagd. De historicus van de toekomst bezit in dit opzicht een precieze datum. De laatste van de oude machthebbers was Stalin. Zij die hem op hun schouders naar zijn graf droegen, wisten niet dat zij de enige van een nu uitgestorven ras begroeven.

De macht, zo gaat Citati verder, is nu versnipperd. Allen hebben er een klein stukje van. Zij haten elkaar wederkerig, maar er bestaan ten minste ‘grote lege ruimten, verlaten heidevlakten waar zij die niet van commanderen houden, zich bijna vrij kunnen bewegen’.

Zo is dus alles anders gegaan dan wat voorspeld is, omdat het voornaamste motief van al die voorspellingen de schrik voor de uitwassen van de persoonlijke macht was. Wij hebben thans weer met uitwassen van de macht te doen. Nu vormt evenwel de fragmentarisatie, niet de centralisatie van de macht het grote probleem. De laatste bestaat nog wel op papier, maar daar een persoonlijke wil, die van de een of andere Big Brother, zich bijna nergens meer kan doorzetten, zal men ook die centralisatie zienderogen zien vervallen.

Het jaar 1984, en alles wat Orwell zich eronder voorstelde, is daarmee niet meer actueel. De problematiek heeft zich radicaal verschoven.

De vraag is zelfs of er één grote van de aarde overgebleven is, machtig ge-

[p. 155]

noeg om ook maar met het ergste wapen dat de techniek nu aanbiedt, te dreigen, laat staan het te gebruiken.

Raymond Aron heeft er onlangs op attent gemaakt dat iemand als Hermann Kahn, die eens over de ‘holocaust’ schreef als Orwell over 1984, dat nu al lang niet meer doet. Hij citeerde hem zeggende: ‘Tien jaar geleden dachten we dat alle tegenmaatregelen zouden falen. Thans denken we dat ze allemaal succes zullen hebben’.

We kunnen dus, in het groot gezien, tevreden zijn. Het heeft er steeds meer de schijn van dat we onder de hypnose van de nucleaire (niet-)toekomst uitkomen, dank zij het verdwijnen van de figuur die daarmee in het bewustzijn van de mensen zeer eng was verbonden: de Big Brother die om niets geeft, die het erop laat aankomen.

Het kan in dit verband geen toeval zijn dat het ten slotte het China van Mao was dat in dit bewustzijn nog een rol speelde, vanuit een interpretatie van Mao als een moedwillige en onverantwoordelijke Big Brother. Later is men erachter gekomen dat ook in China de macht veel meer versnipperd was dan het op een afstand leek.

Aldus uit de handen van de Big Brothers gerukt, kan men weer meer aan het heden als heden gaan denken. Wat ook prompt is gebeurd. Op de discussie over de ‘holocaust’ is die over de ‘quality of life’ gevolgd.

De grote kwestie is echter in hoeverre de mensen nog hedendaags kunnen denken, nadat zij zo lang en met zoveel succes met de neus op zuiver imaginaire toekomstparadijzen zijn gedrukt. Het zou vreemd zijn als zij daar niets van zouden hebben overgehouden. Bovendien hebben zij altijd reeds een sterke neiging gehad om zich in dit opzicht gemakkelijk te laten verleiden.

Huxley, die de nieuwste wending niet meer meemaakte, was nog volkomen gehypnotiseerd door hun desbetreffende zwakte. Hij nam het als een feit dat ‘als de mensen aan verre communistische utopieën of duizendjarige rijken denken, zij zich zo laten verblinden door de schoonheid van wat zij in een niet gekende (maar hoe geloofde!) toekomst zien, dat zij bereid zijn er in het heden elke wreedheid voor te begaan en er miljoenen tijdgenoten aan op te offeren’.

Psychologisch valt er dus het een en ander recht te zetten. Daarbij komt nog de complicatie dat geenszins vast staat of de mensen al werkelijk rijp zijn om het zonder de Groten van de Aarde, resp. hun surrogaten, te stellen.

Voorlopig gedraagt de hedendaagse jeugd, verscheurd tussen een pluralistische maatschappij en een atavistische behoefte aan heldenverering. zich minstens ambivalent.

Verder speelt het begrip: Groten der Aarde ook een niet onaanzienlijke rol

[p. 156]

in het nationale gevoel. Zelfs de kleinste naties kunnen eensklaps een spasmodische lust krijgen ergens bij de groten te horen, al is het dan slechts op voetbal- en andere toernooivelden. Een speciaal aspect heeft deze zaak in landen die nog een verse herinnering aan vroegere grootheid bewaren. De jeugd is er zeer rebels, hun reacties lijken aan gene zijde van het zuiver nationale te liggen, maar men weet het niet precies. Misschien liggen zij, zeer verwrongen, tóch aan deze kant daarvan. Misschien is het een erg raar antwoord op een maar half beseft verlies aan internationale betekenis voor hun land.

De Amerikaanse jeugd kwam ook pas in opstand toen de macht van hun land, waarop zij voordien zo trots was, in Vietnam min of meer schaakmat werd gezet. Minder door de macht van de tegenpartij dan door een tegen-factor in het eigen militaire apparaat.

Generaal Maxwell Taylor heeft onlangs verklaard:

No commanders ever operated in a field with more restrictions placed upon them than the American commanders did in Vietnam. The critical point was the presence of the media on the battlefield. We let television get on the battlefield and present the cruelties of war to American homes. That changed the attitude towards war’.

De media hebben hier dus een rol gespeeld die lijnrecht inging tegen die welke Orwell hun had toegeschreven. Indien iets, dan had een Big Brother de media in Vietnam moeten verbieden. Er was niemand in Washington die zich daar sterk genoeg voor voelde. ‘All you needed was guts in Washington’, heeft Maxwell Taylor in hetzelfde verband zeer spijtig opgemerkt.

De malaise in Amerika kan moreel worden geïnterpreteerd. Er zijn echter ook andere verklaringsmogelijkheden. In elk geval is de psychologische constellatie van een machtig land dat zijn macht niet heeft kunnen gebruiken, totaal nieuw. Men weet nog niet waarvoor de Amerikaanse jeugd zich werkelijk schaamt: voor de oorlog in Vietnam zelf of voor het prestigeverlies in nationaal opzicht.

Tenslotte de politici. Ook bij hen blijft het de vraag of zij met meer nadruk op het heden wel helemaal gelukkig zullen zijn. Niet slechts totalitaire politici werken bij voorkeur met toekomstparadijzen. Meer democratische politici kunnen evenmin zonder dat element, hoe realistisch zij zich meestal ook voordoen. Zij zullen waarschijnlijk liever over marmelade dan over meer irreële zaken spreken. Maar hun kiezers moeten vaak lang wachten voordat zij deze werkelijk op hun brood kunnen smeren.

‘Realisme’ is een erg uitgerekte term geworden. Het houdt tegenwoordig veel onbewezen maar goedklinkende onzin in. Elk heden is ongetwijfeld reëler dan elk verleden en elke toekomst. Realisten zijn er dan ook altijd

[p. 157]

bijzonder trots op geweest dat hun gedachten ‘slechts’ naar het heden uitgingen.

Maar het heden is een merkwaardige tijdscategorie. Het schijnt iets tegen de realisten te hebben. Deze doen steeds weer de ervaring op dat zij in het heden niet klaarkomen. Zo zien wij hen steeds grotere lappen van een zuiver fictieve toekomst bij hun heden inlijven, steeds in naam van hun ‘realisme’.

In het bijzonder politici kunnen zonder de toekomst niet meer bestaan. Zij zijn de eersten waarvan men met recht concreetheid kan eisen, daar politieke vraagstukken altijd min of meer actuele vraagstukken zijn. Helaas hebben de meesten van hen een onbedwingbare neiging onder de profeten te gaan en de reden is niet eens zo onrealistisch. Een politicus die het over de praktische vraagstukken van het heden heeft, is veel minder geliefd dan een die gouden sleutels op de toekomst belooft.

Sinds de kerken niet meer competent voor de toekomst zijn - zolang zij het waren, konden de politici vrij aardig hun dagelijkse problemen oplossen -, heeft zich hier een opmerkelijke verschuiving voorgedaan. De secularisatie is betaald met een binnendringen van de geloofsfactor in de politiek.