Streven. Jaargang 27

[p. 52]

La Grande Bouffe
Eric De Kuyper

Walter Benjamin vertelt hoe hij eens in een Italiaans dorp vijgen kocht. De verkoopster had echter geen papier om de vijgen in te wikkelen: ‘Maar ja, ik schaamde mij ervoor de vruchten daar achter te laten. En dus trok ik verder op stap, met vijgen in mijn broekzakken en mijn jas, vijgen in bei mijn ver uitgestoken handen, vijgen in mijn mond. Nu kon ik niet meer ophouden met eten, moest ik proberen zo vlug mogelijk die massa vlezige vruchten, die mij overvallen had, weer de baas te worden. Maar dat was geen eten meer, veeleer een bad: zozeer had het harsachtig aroma mijn kleren doordrongen, kleefde het aan mijn handen, doortrok het de lucht, waarin ik mijn last voor mij uit droeg. En dan bereikte ik de bergpas van de smaak, waar men, nadat afkeer en walg, de laatste bochten, bedwongen zijn, plots een uitzicht krijgt op een onvermoed landschap van keelgeneugten: een smakeloze, oeverloze, groenachtige vloed van de zwelgzucht, die van niets nog weet heeft, dan van de vezelige, sliertvormige golven van open vruchtvlees. Het volkomen omslaan van genot in gewoonte, van gewoonte in heimelijk kwaad. Haat tegen deze vijgen kwam in mij op. Ik had haast om ermee op te ruimen, om vrij te zijn, om al dat spannende en barstende weer kwijt te raken: ik at, om het te vernietigen. De beet had zijn oudste bedoeling teruggevonden’. (W. Benjamin, Gesammelte Schriften, IV, pp. 374-75).

Zoals Benjamin zijn vijgen koopt, trekt de niets vermoedende toeschouwer naar La Grande Bouffe. Aangespoord, weliswaar, door de publiciteit die hem een schokkend evenement belooft. Aangespoord ook door de controversiële berichten uit Cannes. Nieuwsgierig gemaakt door het gedurfde thema, en vooral nieuwsgierig om te zien hoe ver de cineast Marco Ferreri zal durven gaan.

Ikzelf ga er naar toe met een zeker vooroordeel. Ik ben het beu films te gaan bekijken die voorafgegaan worden door zo'n massale informatievloed, dat ik uiteindelijk, wanneer ik mijn functie van toeschouwer vervul, enkel en alleen nog kan constateren of het al dan niet zó is zoals het mij al hon-

[p. 53]

derd keer tevoren is verteld, getoond, gedemonstreerd in de media. Sterker nog is een ander vooroordeel van me: ik geloof niet dat dergelijke zwaarbeladen symbolische onderwerpen een geschikt cinematografisch vertrekpunt uitmaken. (In dit geval: vier mannen van middelbare leeftijd die zich afzonderen in een huis om er zich dood te vreten). Zelfs niet wanneer cineasten als Chabrol of Bunuel de vraatkunst van de bourgeoisie als metafoor gebruiken - wat ze in hun recentste films meermalen gedaan hebben - wordt die thematiek cinematografisch aanvaardbaar gemaakt, vind ik. Bunuel belandt onvermijdelijk in een zwaarbeladen symbolenjacht uit het surrealistische rariteitenmuseum (b.v. El Angel Exterminador) of door understatement raakt hij niet verder dan de boulevard-vaudeville (Le Charme discret de la Bourgeoisie). Chabrols eindeloze variaties op het onderwerp ‘eetmaal’ raken vrij vlug uitgeput niettegenstaande hun altijd maar grotere mate aan perfectionisme. Het is allemaal óf over-statement (met de moraliserende surrealistische wijsvinger van God - Bunuel) óf gewoon statement (voor de zoveelste keer een constatering). In ieder geval laat het me zo goed als onverschillig: mijn eetlust wordt er niet door aangetast!

De criticus heeft een onverbiddelijke en onweerstaanbare neiging om kritiek uit te oefenen! ‘Das ist seine Natur...’. La Grande Bouffe van Marco Ferreri exciteert mijn recensenten-neiging op een ongemeen sterke manier. Dat ik tenslotte verkies deze neiging niet te volgen, is geen escapisme noch een gemakkelijkheidsoplossing.

Tijdens het bekijken van de film van Ferreri was ik erg onder de indruk. Eerst, zoals Benjamin en zijn vijgen, ‘verleid’, daarna vervuld met walg. Ook achteraf bleef die indruk sterk. Mijn medetoeschouwers, dat merkte ik al aan de reacties tijdens de film (versnipperd gelach waar men unanieme reacties verwacht; afreageren van bepaalde emoties op een-weer-eens-ongecontroleerde, maar niet massieve manier, enz....) en toen we samen de bioskoop uitstroomden, totaal ontdaan. Ze waren voor een keer eens niet gefopt door de publiciteit; ze hadden gekregen wat ze verlangd hadden, maar dan in een veel sterkere dosis dan ze zelf konden verwerken. Zoveel scatologie, zoveel vulgariteit bekijkt men niet ongestraft voor zijn eigen innerlijke veiligheid. Op de koop toe heeft de toeschouwer zo goed als geen middel om aan La Grande Bouffe te ontsnappen. Hij kan dat niet omdat Ferreri zelf nooit een uitgangsweg laat. Zijn manier om je te leiden doorheen deze aftakeling is van een demonische beheersing; de toeschouwer heeft er geen vat op. Alsof Ferreri er zelf noch plezier, noch behoefte aan gehad heeft om het allemaal zo te filmen; het enige wat hem interesseerde is zijn ‘didactische’ weg. Centraal staat hier niet Ferreri, maar de toeschouwer: in zijn naaktheid van toeschouwer. Volledig kwetsbaar en gekwetst.

[p. 54]

Nergens kan hij zijn voyeurisme afreageren, terugkaatsen op de maker, of op wat zich daar afspeelt. Ik denk onvermijdelijk aan een Oostenrijkse undergroundcineast, bekend in beperkte kringen: Kurt Kren. Die man maakt zulke ‘vieze’ films, dat je als toeschouwer slechts twee mogelijkheden overblijven: ernaar kijken, of niet. Ik houd het nooit langer dan enkele minuten uit en druip dan af: gewoon omdat het mij nergens aangaat. Ik vind deze films gewoon ‘smerig’, en kan er verder niets mee aanvangen. Geen morele verontwaardiging komt bij mij op of zo: ik kan alleen - kortstondig - registreren. Kren is enkel bekommerd om Kren.

De toeschouwer heeft geen enkel middel om aan de demonische constructie en de logische consequentie van La grande bouffe te ontsnappen. Hij heeft de vijgen willen kopen, en nu moet hij ze tot de laatste opeten! De recensent daarentegen beschikt over een heel arsenaal aan middeltjes om aan de werking van de film niet te hoeven deelnemen. Hij kan gewoon de zaal verlaten (wat blijkbaar meerdere van mijn collega's hebben gedaan als ik hun recensies mag geloven). Er staan hem echter nog veel subtielere middelen ter beschikking. Hij kan verguizen of loven: het komt op hetzelfde neer. Hij kan m.a.w. literair sublimeren om niet te hoeven deelnemen aan de fysieke realiteit van de dingen. Hij kan zijn kwetsbaarheid afstompen door bewondering of verguizing, vervormen door een literair-analytische bedrijvigheid die de uitwerking van de film verplaatst naar een terrein waar die uitwerking steriel wordt.

Het zou gemakkelijker en bevrijdend zijn voor mezelf als ik hier kon neerschrijven de ‘waaroms’, de ‘waarvoors’ en de ‘hoe's’ van La grande bouffe. Op die manier echter houdt men de film gevangen in de categorie van de appreciatie: een film waarvan men houdt of niet, om die of die reeks goede redenen. Dan bevinden we ons op het vlak van de ‘ethiek’: de veiligheid van de categorisering. Maar La grande bouffe speelt zich niet af op het vlak van de goed- of afkeuring; wel middenin de obsceniteit van de werkelijkheid.

De door de film in mij losgemaakte emoties (in de sterkste betekenis van het woord), de door de shock verwekte breukjes en spleetjes in mijn gevoelsharnas mag ik met dichtmetselen door de rustgevende activiteit van het recenseren. De fysische ervaring moet haar verlengstuk krijgen op een totaal ander vlak dan dat van die - in dit geval - geruststellende mentale activiteit. Ik moet de intellectuele activiteit verder doen werken doorheen mijn totaal-fysieke belevenissen: wat, eigenlijk, Ferreri ook doet in zijn film. Het zijn intellectuele prikkels die door de fysieke prikkels (van walg, enz.) doorstromen. En niet de ene als illustratie van de andere. De film als verlengstuk van onze dagelijkse activiteit (een man naast mij had die avond iets gegeten waar look aan te pas moet gekomen zijn: nog nooit is die reuk

[p. 55]

mij zo ondragelijk voorgekomen; hij zat ook de heel film door op een tandenstoker te knabbelen: ook dan begrijp je iets meer over onze moderne functie van knabbelen!); onze dagelijkse activiteit in het verlengde van de film.

Wat kun je dan met zo'n film doen? Als er enige reflectie moet zijn, dan kan die alleen efficiënt - in de context van de film - op het vlak van de film zelf gebeuren. Als ik wil spreken over La grande bouffe, dan kan ik dat alleen doen zoals Ferreri doet: met pijn, met walg, met haat, met een oneindige liefdes- en levensmoeheid. In een beheerste scheldpartij. Roepen en schreeuwen is hier gepast: maar om mijn roepen en schreeuwen voor de lezer hoorbaar te maken, heb ik een demonische, koel-machiavellistische beheersing nodig, los van elke oppervlakkige emotie, maar doordrongen van al mijn existentiële emoties. De beheersing die Ferreri heeft (en ik niet heb). Dit om te verhinderen dat het een zoveelste humanistische formulering wordt van onze medemenselijkheid. Om te verhinderen dat er compassie zou ontstaan (dit lijden heeft niets te maken met medelijden!); dat er een vorm van bewondering zou ontstaan (omdat dit medelijden zo mooi geformuleerd wordt: bravo!) of een intellectualistisch medebegrip, dat opgelost wordt in een filosofische generalisering.

Dat kan enkel wanneer gij lezer, wij toeschouwers op artistieke manier eerst ‘verleid’ en dan ‘verkracht’ worden.

La grande bouffe slaagt daar waar Last tango in Paris en Clockwork Orange mislukten. De laatste twee wilden onverbiddelijk zijn, maar lieten een uitweg: via hun artisticiteit, via hun moralisering, via hun intellectualisering. De film van Ferreri laat de consequenties zien, en doet dat op een consequente manier. Jullie willen ‘kulinarisches Kino’? De toeschouwer wordt overstroomd door de kulinarische golf van La grande bouffe; hij wordt verplicht de consequenties te trekken in zijn eigen bestaan. Hoe hij dat doet, is zijn zaak, zegt Ferreri, terwijl Bertolucci en Kubrick er ‘heilig’ van overtuigd waren dat het hun taak was, dat voor de toeschouwer moreel uit te stippelen. Verwacht dus niet van mij, recensent, dat ik de rol die Ferreri niet heeft willen spelen, op mij zal nemen (de verleiding is groot, maar ik ben uiteindelijk meer toeschouwer dan recensent). De uiteindelijke betekenis van La grande bouffe ligt bij de toeschouwer zelf: of hij iets met deze uitdaging zal weten aan te vangen?

Ik heb het woord reeds eerder laten vallen: voor mij heeft La grande bouffe iets door en door obsceens. Maar dan obsceen zoals sommige beelden van het menselijk lijden iets obsceens kunnen hebben. Zoals de beelden van Hiroshima en Dachau onverdraaglijke beelden zijn van de realiteit; die mij totaal overrompelen wanneer ze onverwachts op mij af komen. Ik zou

[p. 56]

ze eigenlijk liever niet onder ogen willen zien; en als het dan toch moet, dan met een soort mentale voorbereiding. Zoals men bijvoorbeeld een bezoek kan brengen aan Hiroshima of Dachau. Anders, wanneer ze onaangekondigd op mij afkomen, heb ik het gevoel ‘verkracht’ te worden: totaal ontdaan, met het besef dat van hier af opnieuw zal moeten begonnen worden. Met La grande bouffe heb ik iets van diezelfde gewaarwordingen gehad: ik had dat (niettegenstaande de intensieve communicatie en informatie) niet verwacht. Had ik het geweten, ik zou het - bij manier van spreken - liever niet hebben meegemaakt. Je hebt moed nodig om deze aspecten van ons bestaan onder ogen te zien, er zo cru en meedogenloos mee geconfronteerd te worden, om je erdoor te laten verplichten, opnieuw en anders verder te leven.