Streven. Jaargang 26

[p. 866]

Paskwil van een Koninkrijk
Ivo van Trigt

In het Koninkrijk der Nederlanden, zo als het vóór de Tweede Wereldoorlog bestond, ging de zon nooit onder. Het strekte zich uit van de grens van Australisch Nieuw Guinea in het verre, verre Oosten tot de westpunt van Aruba, diep in het Caraibische bekken. Het telde om en nabij de honderd miljoen inwoners en mocht zich tot de grote, bovendien naar eigen overtuiging ‘verlichte’ koloniale mogendheden rekenen.

Reeds tijdens de oorlog had de Nederlandse Regering in Londen bij monde van Koningin Wilhelmina zelf te kennen gegeven, dat Nederland niet meer als ‘koloniale’ mogendheid uit de Duitse bezetting wilde herrijzen. Wel als een groot Koninkrijk, dat alle landen bleef omvatten die er voorheen deel van uitmaakten, doch waarin deze landen allemaal volledig zelfbestuur zouden genieten en slechts op basis van vrijwilligheid een groot federatief verband zouden vormen. Dit zou Nederlands bijdrage vormen tot ‘la défense de l'occident’. Het zou op basis van blokvorming met zijn voormalige koloniën zijn Koninkrijk in stand houden en zijn partij blijven meeblazen in het koor der westerse mogendheden. Nederland zou het binnen zijn Koninkrijk niet meer alleen voor het zeggen hebben; de onderschikking van vroeger zou voor nevenschikking op basis van gelijkwaardigheid plaats maken. Maar het zou wel één groot geheel blijven. Een gróót Koninkrijk, dat, hoewel anders gestructureerd, in de na-oorlogse wereld geen aanzien zou inboeten.

Daarbij ging het uiteraard om de band met Indië. Dat moest de draagbalk worden waar het nieuwe Koninkrijk op kwam te rusten. De twee kleine koloniën in het Westen, Suriname en Curaçao, hoorden er natuurlijk wel bij en moesten terwille van de elegantie ook wel de status van ‘gelijkwaardige partners’ krijgen. Het stónd bovendien aardig, dat het ‘grote Koninkrijk’ ook in het Westelijk halfrond nog een klein, zij het wormvormig, aanhangsel bezat. Tot de grootheid echter in de conceptie van het Koninkrijk konden zij nauwelijks een reële bijdrage leveren. Op de Ronde Tafel Conferentie die de stichting van het nieuwe Koninkrijk moest voorbereiden, zag Nederland hen trouwens graag aanwezig omdat de vertegenwoordigers

[p. 867]

van Indië daardoor voortdurend werden geconfronteerd met het feit dat het niet om hen alléén ging.

Van deze hele fraaie opzet is niets terecht gekomen. De balk waarop het Koninkrijk moest rusten, kreeg geen steunpunt in het Oosten. Indonesië ging zijn eigen weg en verwierf zich op eigen kracht de status van een mogendheid in de wereld van Azië. Nederland had het nakijken met zijn mooie idee van het Nieuwe Koninkrijk.

Had Nederland zich nu op dat moment nuchter opgesteld, dan had het dit hele idee maar opgegeven. Enige mogelijkheid om dat Nieuwe Koninkrijk op te bouwen als een, naar eigentijds inzicht in het zelfbeschikkingsrecht der volken nieuw gestructureerde voortzetting van wat éénmaal het oude Koninkrijk was, zat er niet meer in.

Maar Nederland zou Nederland niet zijn als het zó maar een idee, dat langzamerhand in de ogen van sommigen het karakter had gekregen van een soort heilig ideaal, zou prijsgeven. Dat Nieuwe Koninkrijk moest en zou er komen. Dan maar alléén met die twee kleintjes in de West.

Die twee kleintjes vonden dat al lang best. Degenen tenminste die daar in de politiek de dienst uitmaakten of hoopten te zullen gaan uitmaken. Als ‘gelijkwaardige partners’ zouden zij evenals Nederland zelfstandige Staten worden met een eigen kabinet, eigen ministers, eigen hoofdambtenaren tot in de hoogste rangen, eigen parlementariërs en als het een beetje wilde eigen diplomaten. Het Statuut dat tenslotte uit een nieuwe Ronde Tafel Conferentie te voorschijn kwam, deed daar nog een schepje bovenop door hun ook nog ieder een ministerszetel in het Nederlandse kabinet ter beschikking te stellen. Het werd in beide gebieden eenvoudig een feest. De glorie van de nieuwbakken Excellenties kon niet op. Zij hadden het zelf voor het zeggen, dus hun salarissen gingen evenals hun pensioenen steil omhoog; dure autos met chauffeurs in uniform stelden zij zich ter beschikking; en dan die heerlijke dienstreisjes naar Nederland. De kikkers waren er nog bescheiden bij.

Van het hele mooie idee van een Nieuw Koninkrijk was niets anders overgebleven dan een belachelijke vertoning. Een paskwil.

He hele idee komt nu opnieuw op de helling. Er is een nieuwe ‘Koninkrijksconferentie’ in voorbereiding. Het Statuut moet nodig worden herzien. Nu is er in de loop van de bijna twintig jaren die het Statuut tot heden heeft overleefd, heel wat over zo'n herziening te doen geweest. De drie partners dachten daar in verschillende perioden anders over.

Reeds na een paar jaar vonden de Nederlandse Antillen, dat er nader aan het Statuut gedokterd moest worden. Zij voelden zich betrekkelijk safe in de welvaart, die de aanwezigheid van twee grote olieraffinaderijen hun

[p. 868]

verschafte. Zij vonden dat zij wel wat meer op eigen benen konden staan dan het Statuut hun toeliet. Vooral diegenen onder de politici die het met de democratie niet zo nauw namen, legden een duidelijk onbehagen aan de dag over het feit dat de Koninkrijksregering, waar de Nederlandse Regering altijd nog een overwegende stem in had, in het Statuut garant stond voor de eerbiediging van de grondrechten der burgers en voor het handhaven van een ordelijk bestuur. Zij waren nu eenmaal ‘aan de macht’ gekomen en naar hun begrippen kon iemand die aan de macht was, min of meer doen en laten wat hij wilde. Zo hadden zij het nu eenmaal geleerd in de koloniale tijd. Het onderscheid tussen ‘gezag’ en ‘macht’ ontging hen grotendeels. Nederland echter voerde een uiterst voorzichtig beleid. Men wist in Den Haag donders goed, dat er in de Nederlandse Antillen - evenals trouwens in Suriname - politieke spelletjes werden gespeeld waar een smerig luchtje aan zat, maar om der lieven vrede wille keek men dan maar nonchalant een andere kant op. Zoetjes, zoetjes om het koninkrijkslijntje niet te breken. - De tijden veranderden echter voor de Nederlandse Antillen. De oliemaatschappijen konden met het oog op hun belangen in Venezuela hun bedrijven niet of nauwelijks meer uitbreiden en sloegen bovendien aan het rationaliseren. De werkgelegenheid die zij boden, kromp zienderogen, terwijl de bevolking van de eilanden even zienderogen groeide. Nieuwe bronnen van welvaart moesten worden aangeboord, wilde het grootste deel van de bevolking niet in armoede verzinken. Nieuwe bedrijven moesten worden aangetrokken; de toeristenindustrie moest worden gestimuleerd door de bouw van luxe hotels en dit alles vereiste een verbeterde infrastructuur. Betere woningen, betere watervoorziening, betere wegen en communicatiemiddelen. Daarvoor had men Nederland maar al te hard nodig. En zo verstomden geleidelijk de stemmen die aanvankelijk nog voor een herziening van het Statuut opkwamen. Het werd nu de beurt aan de Antillen om het spel te spelen van zoetjes, zoetjes om het lijntje met Nederland niet te breken.

In Suriname ging het andersom. In den beginne was men daar wél erg tevreden met het Statuut en met de binding aan Nederland. Suriname was er zich van bewust, dat zijn bodem rijkdommen borg die, als zij maar eenmaal voor de dag konden worden gebracht, het land in staat zouden stellen om economisch op eigen benen te staan. Die bodemschatten echter moesten eerst geëxploreerd en geëxploiteerd worden en daartoe toonde Nederland zich graag bereid. Allerlei welvaartsprojecten werden met hulp van Nederland aangezwengeld en ten uitvoer gebracht. Alleen: de zegen wilde niet komen. De resultaten van de exploraties vielen tegen. Het ging allemaal niet zo gemakkelijk als men aanvankelijk hoopte. Voor Suriname brak toen de tijd aan, waarin zich interne sociale spanningen begonnen te ontwikke-

[p. 869]

len. Spanningen eensdeels tussen de twee grote raciale groepen in de bevolking, de Creolen en de Hindustanen, en anderdeels veroorzaakt door het uitblijven van de werkgelegenheid, die men zich had voorgesteld uit de exploitatie van de bodemschatten te kunnen scheppen. Het politiek radicalisme stak de kop op en richtte zich met verwijten van neo-kolonialisme tegen Nederland, dat immers krachtens het Statuut de mogelijkheid bezat om een Surinaamse Regering die de eisen van het radicalisme niet wenste in te willigen, bij te staan tegen pogingen om die eisen met geweld ingewilligd te krijgen.

Intussen begon Nederland ook bedenkingen te koesteren tegen het Statuut. Een populair document is het nooit geweest in Nederland. Evenmin als het Nieuwe Koninkrijk. Suriname en de Nederlandse Antillen plachten aan de verjaardag van het Statuut nog herdenkingsplechtigheden te verbinden, waarop, al naar gelang de stemming van het moment, meer of minder opgewekte redevoeringen aan het Koninkrijk werden gewijd. Maar in Nederland werd niemand er heet of koud van als de overheidsgebouwen plichtmatig op die Statuutdag de vlag uithingen. Maar zolang de Nederlandse Regering maar met een geopende geldbuidel naar de West trok - op kousenvoeten om vooral het Nederlandse volk niet te alarmeren - en zolang het Nederlandse volk nauwelijks meer te zien kreeg dan de min of meer luisterrijke bezoeken van het Staatshoofd en de leden van het Koninklijk Huis aan de gebieden daarginds, had iedereen vrede met het ‘Nieuwe Koninkrijk’. Dat veranderde echter op slag toen enkele jaren geleden op Curaçao relletjes uitbraken, die in roof en brandstichting ontaardden. De Regering van de Nederlandse Antillen riep toen, steunend op de desbetreffende bepalingen in het Statuut, de hulp in van de Nederlandse marine ter voorkoming van een volledige vernieling. De Nederlandse Regering kwam haar verplichtingen na, maar moest wel het gelag betalen van de kritiek, die als een storm van verontwaardiging over haar hoofd losbarstte. Alle heethoofden begonnen in koor te brullen, dat dit neo-kolonialisme was. Arm Koninkrijk! - Kort nadien dreigde in Suriname nog erger. De Surinaamse Regering raakte verontrust over de aanspraken van het naburige voormalig Britse Guyana op een minuscuul stukje oerwoud tussen twee armen van een grensrivier en meteen maakte Suriname aanstalten om dat stukje oerwoud te gaan verdedigen met geweld van wapens. Defensie echter is krachtens het Statuut een Koninkrijks-aangelegenheid en het drijven van de Surinaamse Regering had er dus toe kunnen leiden, dat Nederland in oorlog raakte met Guyana. Eenvoudig gedwongen door het Statuut. Omdat één soort wildeman daarginds zich in het hoofd had gezet, dat die oorlog er moest komen! Het was allemaal te gek om los te lopen, maar zo lagen de kaarten nu eenmaal. De recente sociale onrust in Suriname bracht

[p. 870]

opnieuw de vraag ter tafel: wat te doen wanneer de Surinaamse Regering onverhoopt - wederom met een beroep op het Statuut - de hulp van Nederlandse militairen zou inroepen? Of, nog erger, wanneer zij, als Nederland die hulp weigerde, andere landen zou aanklampen? En tussen dit alles door speelde nog de geschiedenis van de ‘Bijlmer-Expres’ - de luchtverbinding Paramaribo - Amsterdam, die duizenden en duizenden Surinamers op de bonnefooi naar Nederland vervoerde, waar zij een aantal Nederlanders op alle tenen tegelijk kwamen staan. Allemaal wéér met een beroep op het Statuut, dat immers één Rijk, één staatsburgerschap proclameerde. Het werd hoog tijd om het Statuut te herzien.

Rijst alleen de vraag: hoe? Wát moet weg en wát moet blijven?

Die vraag wordt nu onder het oog gezien door een koninkrijkscommissie, die voorlopig op een bijeenkomst in Aruba nog niet verder is gekomen dan de inrichting van een viertal subcommissies, die ieder één aspect van de hele problematiek moeten bestuderen. Uit de eerste besprekingen is echter wel gebleken, dat de inzichten van de drie partners ver uiteen lopen en dat de hoop om nog dit jaar een nieuw Statuut panklaar te krijgen, in lucht is vervlogen. Het zal nog wel een jaar aanlopen eer er iets tastbaars uit de bus komt.

Het is dus nog niet te laat om zich eens af te vragen of wij nu met alle geweld dat stompzinnige idee van een ‘Nieuw Koninkrijk’ met zogenaamd gelijkwaardige partners, die in feite verre van gelijkwaardig zijn, moeten vasthouden. Of wij niet veel beter doen met dat hele paskwil van een Koninkrijk maar te ontbinden en ons terug te trekken op onze eigen kleikluit. Of het nog zin heeft dit Koninkrijkje, waar iedere vreemdeling aan wie men het probeert uit te leggen, meewarig om glimlacht, in verwaterde vorm - zoals van Nederlandse zijde schijnt te zijn voorgesteld - nog een tijdje aan de totale verschrompeling te onttrekken.

Dit hoeft niet te betekenen, dat Nederland die zogenaamde ‘Rijksdelen’ in de West in de steek moet laten. De historische banden met deze ‘Rijksdelen’ mogen gerust een woordje mee spreken; zij mogen blijven. Er is echter geen enkele dwingende noodzaak om die banden te laten blijven bestaan binnen ‘het’ Koninkrijk; zij kunnen ook blijven bestaan met ‘ons’ Koninkrijk. Het Koninkrijk der Nederlanden en méér niet.

Welke staatsrechtelijke vorm die ‘Rijksdelen’ willen aannemen, moeten zij zelf weten. Hoe zij hun bindingen met het Koninkrijk der Nederlanden willen regelen moeten zij ook maar zelf uitzoeken. Maar de fictie dat ze samen met Nederland één Regering vormen over één Koninkrijk, is bepaald geen noodzakelijke voorwaarde voor hun geluk of voor hun welzijn. Naar alle waarschijnlijkheid zelfs het tegendeel daarvan.

[p. 871]

De fictie van dat éne Nieuwe Koninkrijk houdt namelijk iedereen aan iedereen gekluisterd. Uit alles wat er rond de eerste besprekingen van de Koninkrijkscommissie is gepubliceerd, blijkt wel, dat de verschillende partijen die bij het overleg zijn betrokken, allemaal iets anders willen. Suriname wil iets anders dan de Nederlandse Antillen en binnen de Nederlandse Antillen wil Aruba iets anders dan Curaçao. Om van de wensen van Nederland nog niet eens te spreken. De partners binnen het Koninkrijk lopen elkaar gewoon in de weg. In Willemstad kon men herhaaldelijk de klacht horen: ‘Wij zitten aan die verdomde Surinamers vast’ en op Aruba klonk het: ‘Wij zitten aan dat verdomde Curaçao vast’. En waarom? Omdat er zo nodig één Koninkrijk moest voortbestaan.

Stapt men van die fictie af en houdt Nederland zijn ‘Koninkrijk’ binnen zijn eigen grenzen, dan komen de zaken heel anders te liggen. Dan kan men met de voormalige Rijksdelen in de West ieder afzonderlijk onderhandelen over mogelijkheden van binding en samenwerking. Dan kan men ‘bilateraal’ overeenkomsten sluiten, waarin aan de verlangens van ieder afzonderlijk zoveel mogelijk tegemoet wordt gekomen. Overeenkomsten, waarin met de specifieke problemen van elk der gebieden afzonderlijk rekening wordt gehouden. Ook al zijn dat dan kleine gebieden, zoals het eiland Aruba met zijn 60.000 zielen. Wat is er nu eigenlijk tegen om met zo'n eiland afzonderlijk te onderhandelen? Nederlandse steden ‘adopteren’ steden en dorpen in de verste werelddelen, waar wij geen enkele historische binding hoegenaamd mee hebben en zonder zich daarbij het recht aan te matigen te eisen dat alleen in gezamenlijk overleg een burgemeester mag worden benoemd. Kan Nederland dat in zijn geheel nog niet met Aruba of met Curaçao of met de Bovenwinden afzonderlijk? Er is toch echt niet zoveel fantasie voor nodig om iets dergelijks te ontwerpen en op die manier van de fantasmagorie van het éne Nieuwe Koninkrijk af te komen.

Maar fantasie in de Nederlandse politiek. Oeioei!

Utrecht, mei 1973