Streven. Jaargang 26

[p. 782]

Terzijde
Na het najaar II
K. Fens

Literaire terugblikken en bloemlezingen hebben iets bedriegelijks: ze ordenen naar gehelen toe, waarbij niet alleen vaak nuances verloren gaan, maar ook isolatie plaats heeft; stromingen en generaties komen letterlijk buiten hun context te staan. Toch bepalen alle richtingen en generaties samen het gezicht van een tijdperk. De vijftiger jaren zijn heel wat meer dan ‘Vijftig’. Er zou eens een poging gedaan moeten worden, een bloemlezing samen te stellen uit bijvoorbeeld de poëzie van na de laatste oorlog, maar dan ook uit het beste van wat door alle generaties, ook door die dichters die al lang vóór de oorlog schreven, is gemaakt. En de verzen zouden gegroepeerd moeten worden, niet naar generaties, niet naar stroming, maar naar jaar van verschijnen. Er zou dan iets van het verleden in het nu gereconstrueerd kunnen worden; het vertekenende perspectief dat bij terugblikken van geschiedschrijven en bloemlezen ontstaat, zou ontbreken. Wat vanuit de literatuurgeschiedenis als overheersend wordt gezien, zou blijken een plaats te hebben temidden van veel andere zaken. En vaak geen overheersende plaats. Het bijzondere en de eigenheid van het nieuwe zou ook veel beter zichtbaar worden.

Wie in de vertekening van overzicht of bloemlezing terugkijkt, kan het ontgaan dat in de vijftiger en zestiger jaren een traditionele poëzie is blijven verschijnen. Zo was in het begin van de jaren zestig de invloed van bijvoorbeeld Hans Lodeizen, wiens werk traditioneler is dan de voorlopersfunctie hem toegedicht, doet vermoeden, op jongere dichters sterker dan het werk van de Vijftigers. In het tijdschrift Tirade is een traditionele poëzie altijd heel sterk vertegenwoordigd geweest. En dat traditionele zit hem niet in de vorm - die is sinds Vijftig over het algemeen vrij geworden - doch veeleer in het sterk particularistisch karakter van de poëzie, die veel minder dan bij Vijftig niet een wereld-beschouwing maar eerder een bepaalde gevoeligheid als uitgangspunt èn resultaat heeft. Dat het werk van Judith Herzberg - die ik met bijvoorbeeld Rutger Kopland tot die traditionelen reken - bij de publikatie van haar eerste bundel vergeleken werd met dat

[p. 783]

van M. Vasalis, is niet zo verwonderlijk, al werd de onrechtstreeksheid van die poëzie daarbij wel verwaarloosd, indirectheid die bij Kopland bijna programmatisch is geworden: personen en dingen worden in relativering van eigen gevoelens ten opzichte van die mensen en zaken benaderd. De eerbied voor de gewone dingen wordt ironiserend verwoord. De gevoeligheid in de poëzie is een hartkamer opgeschoven, doch verder bleef veel bij het oude.

Maak de poëzie iets conventioneler van vorm en het balanceren tussen gevoel en ironisering ervan iets verfijnder, en ineens blijkt de geschiedenis een pas op de plaats te hebben gemaakt. Het was louter toeval - voorzover het ongeveer gelijktijdig verschijnen van beide bundels een toevalligheid is - dat ik de Verzamelde gedichten van de oudere Han G. Hoekstra en de bundel Gedichten van de jongere Kees Winkler na elkaar las, - er was nauwelijks een breuk merkbaar. In de bundel Dubbelspoor van Hoekstra, die in 1933 verscheen, staat het vers ‘Soirée Dansante’. Het luidt zo:

Vanavond heb ik jou en jou alleen
om mijn intense aandacht aan te wijden,
het komt mij voor dat wij nooit kunnen scheiden,
het hart weegt als een donkerrode steen,

dans, lach en drink en maak je om iets druk.
Bols en Coty zijn twee erkende waarden,
volop verkrijgbaar op deze oude aarde,
en duurzaam bijdragend tot ons geluk.

'k Heb een verlangen, dat iets verder gaat
dan op jouw lippen de nacht zoek te maken,
het is niet veel: soms zijn het kleine zaken,
waarmee dit grote leven valt of staat.

Bij Winkler staat het volgende vers dat ‘Oktober’ heet:

Blauw is de herfst, blauw mijn humeur
wij drinken sherry en eten noten
de wilde eenden smaken goed dit jaar
paars bloeien de asters in de voortuin

Herfstzon staat pijnlijk wit voor ogen
de laatste zwaluwen zijn weggevlogen
het lustrum van Homerus is nabij
oude vrienden zien elkaar om 't haardvuur

[p. 784]

 

Weldra maakt Judy jam van rozenbottels

 

de vuurdoorns staan vol met rode bessen

 

chrysanten majesteitelijk in hun vaas

 

ros dwarrelen de bladen van de kastanje

 

 

 

Blauw en ijl als Mozart in het najaar

 

met plotselinge vagen van schoonheid

 

als de boomtoppen walsen in de wind

 

en wij elkaar lopen te kussen

In een mengsel van confessie en wat relativerende regressie schrijft Winkler voorvallen uit eigen leven neer, in een taal die veel leent van wat per traditie als poëzie geldt. Het resultaat is een mooie ‘ik’-poëzie, - mooi in ouderwetse zin en voor de lezer opleverend een genieten met terugwerkende kracht (hij geniet bij deze gedichten van poëzie veel vroeger geschreven en van de gevoelens die die poëzie ooit opriep, ego-centrisch in die mate dat hij (en dat zal wel gevolg zijn van de ontwikkeling die de poëzie toch ook heeft doorgemaakt) zich soms beschaamd voelt: hij kijkt naar familiefoto's aan de wand van het Nederlandse binnenhuis. Foto's in fraaie lijstjes. De poëzie lijkt een reuze-zwaai teruggemaakt te hebben: over Vijftig heen naar veertig. En er zijn bundels die erop wijzen, dat er sprongen nog verder terug, in nog gevoelerigere werelden, worden gemaakt. Het huidige klimaat moet wel als heel koud ondergaan worden. Bijdragen aan de centrale verwarming leveren m.i. ook de heel bewust archaïserende, wat primitieve poëzie die onder allerlei schuilnamen verschijnt en waarin zondagskunst vroom gevierd wordt. Tenslotte is er het verschijnsel van de liedjesmakerij, en dat woord gebruik ik niet denigrerend. Elders heb ik er vroeger op gewezen dat in Nederland het cabaret de kansen grijpt die wat heet de officiële kunst laat liggen. Het cabaret- of luisterlied moet het hebben van traditionele vormen, directe verstaanbaarheid, gevoeligheid, meestal geuit langs de omweg van ironie, een zeker anekdotisme, herkenbaarheid en ‘hollandsheid’. Niet verwonderlijk dus, dat auteurs die vroeger als dichters zouden hebben gepubliceerd of wellicht als wat ‘ouderwetse’ dichters nu niet aan een bod van een uitgever zouden zijn gekomen, vaak bijzonder geslaagde liedjes maken, die worden uitgevoerd of ook weer in boekjes gepubliceerd. Poëzie binnen en die buiten het boekje beginnen elkaar te snijden. En het is niet toevallig dat Han G. Hoekstra veel voor het cabaret heeft geschreven. Bepaalde soorten poëzie dan, die naar het zich laat aanzien, wind en muze mee hebben. En de kritiek in nogal wat gevallen ook.

[p. 785]

Toen aan het einde van de vijftiger en in het begin van de zestiger jaren de poëzie - onder invloed van die van Lodeizen onder andere - sterk ik-gerichte, wat smalle lyriek werd, bleef het proza bij die ontwikkeling niet achter. De prozaproduktie in Nederland van de eerste vijf jaren van de jaren zestig is niet alleen heel rijk aan verhalen, maar vooral aan ik-verhalen, met alle gevolgen van versmalling van dien. In het eerste nummer van Merlyn, dat in november 1962 verscheen, kon een artikel verschijnen, ‘Mijn ei en ik’ en met die versmalling en onderlinge gelijkheid van de vele verhalen als onderwerp. Daarna is er in het Nederlandse proza heel wat geëxperimenteerd, gelukkig, al moet gezegd worden, dat de Zuidnederlandse auteurs met de experimenten voorop gingen en zich er ook het vitaalst bij toonden. Na de explosie van experimentalisme in de poëzie in de vijftiger jaren kwam de ontwikkeling in het proza laat op gang. Schrijvers als Van het Reve en Hermans, beide leeftijdgenoten van de Vijftigers, zijn altijd binnen de traditie gebleven, met voor Hermans de uitzondering van De God Denkbaar Denkbaar de God. Hermans is zelfs vrij stabiel gebleven in de soort werk door hem geschreven, zo stabiel dat de vraag niet onrechtvaardig is of hij in zijn werkwijze niet vastgelopen is, gezien zijn laatstverschenen roman. Van Van het Reve kan in elk geval gezegd worden, dat hij zich tot een geheel anders geaarde schrijver heeft ontwikkeld. Of de kwaliteit van het latere werk hoger ligt dan van het vroegere, die vraag laat ik nu maar onbeantwoord.

Het lijkt mij niet onmogelijk, dat de ontwikkeling in het proza te laat op gang gekomen is om zich te kunnen stabiliseren of meer dan voorbijgaande en toevallige invloed te hebben. In elk geval: het de vorige keer genoemde proza (en daar kunnen nog namen van andere auteurs bij gevoegd worden) bewijst een parallel-ontwikkeling met die poëzie; terugkeer naar de herkenbaarheid, naar het realisme al of niet romantisch, naar het ik-verhaal, naar de jeugdherinnering. We leven weer ruim tien jaar terug. De verhalenbundel In de bovenkooi van J.M.A. Biesheuvel is in zoverre een uitzondering, dat het fantastische verhaal daarin een ruime plaats heeft gekregen, al moet hieraan meteen toegevoegd worden, dat de meer rechtstreekse autobiografische verhalen de beste van de verzameling zijn geworden. En dat Biesheuvel in dat genre dan een gelukkige uitzondering is: in een aantal van zijn verhalen wordt door een groot stylistisch vermogen, een sterke humor, een vermogen ook het gewone als fantastisch te laten zien, het noteringskarakter, dat zo gebonden ik-proza eigen, overstegen. En misschien geeft wel juist dit de onweerlegbare spanning aan Biesheuvels verhalen (en wordt daarmee het notitiekarakter voorkomen): hij is al schrijvend heel duidelijk bezig te ordenen, de chaos de baas te worden, en de lezer wordt door de directheid van schrijven in dat scheppingsproces betrokken.

[p. 786]

Het kan overigens een bewijs zijn van de grijze kleur van de Nederlandse literatuur op het ogenblik, dat Biesheuvel vrijwel meteen na het publiceren van zijn boek zo'n beetje een nationaal schrijver werd. Op allerlei plaatsen zag je werk van hem verschijnen. Een nieuwe verhalenbundel is aangekondigd van deze auteur die over grote voorraden moet kunnen beschikken. En voor dat nieuwe bundeltje houd ik een beetje m'n hart vast, want binnen de debuutbundel bleven herhalingen al niet uit. Biesheuvel, die zijn ik-figuren nogal eens tot God laat evolueren of zichzelf voor God laat houden, had mogen bedenken dat God zelf ook niet twee scheppingen na elkaar pleegde. Maar goed.

Wie de poëzie van de laatste vijftien jaar overziet - vele soorten, van gemakkelijke tot heel moeilijke - en ook het recente proza in zijn overzicht betrekt, kan moeilijk onder de vaststelling uit, dat zowel het vele als het middelmatige in dat vele voor een belangrijk deel veroorzaakt worden door de afwezigheid van een wereldbeschouwing van waaruit gewerkt wordt en die het hele karakter van het werk bepaalt. Bij alle onderlinge verschillen - de Vijftigers bezaten een dergelijke wereldbeschouwing en een belangrijk dichter als Kouwenaar werkt er nog vanuit. En een dichter en proza-schrijver als Ten Berge, die tot een latere generatie behoort, dankt zijn krachten in proza en poëzie naar ik meen juist hieraan dat hij vanuit een zeer bewuste wereld- en literatuurvisie werkt. Hij werkt van iets uit en naar iets toe. Dat maakt het volgen van zijn werk soms niet gemakkelijk. Maar wel boeiend. Juist hierom: dat het werk meer dan een toevalligheid te zien geeft, meer ook is dan een gemakkelijk terugvallen in vormen van het verleden. En voor de lezer wordt dat werk daardoor ook meer dan een gelegenheid tot gemakkelijk herkennen van vroeger verschenen werk en van eigen oude gevoelens, maar veeleer: een lees-experiment. En dat blijft voor degene die meer is dan liefhebber van literatuur toch het allerbelangrijkste. Hij raakt in iets betrokken. Hij leest echt en verteert niet alleen.

Voor het overige: geen ontwikkeling laat zich tegenhouden. Wie ontevreden is, moet maar andere zaken, uit het buitenland bijvoorbeeld, gaan lezen. En dan verder maar wachten op de klap die toch ooit wel weer eens van een nieuwere generatie zal komen. Van de tachtigers van deze eeuw bijvoorbeeld. Die klap zou wel eens hard aan kunnen komen.