Streven. Jaargang 26

[p. 630]

Het abortusvraagstuk
G.J. Adriaansen S.J.

Van verschillende kanten heeft men zich, met name politiek, zo vastgebeten in het vraagstuk van de abortus en de eventuele wettelijke regeling ervan, dat zelfs een rustig en ernstig nadenken erover gevaar loopt in een emotionele en ideologische context geplaatst te worden. Toch mag ons dit niet van een serieuze reflectie afhouden.

Allereerst lijkt het van belang het vraagstuk niet te isoleren. Het gaat niet om ‘abortus of niet’ als een afzonderlijke vraag, maar om de houding die men aanneemt tegenover het leven van de individuele mens en van de menselijke samenleving. Dit is een dubbele vraag: die naar de beheersing van het leven als technische mogelijkheid en tegelijk die van de waardering van het leven - want het is niet alleen een biologisch-medisch-technisch probleem.

Kan men spreken van het abortusvraagstuk, of zijn er eigenlijk meerdere? De gemeenschappelijke factor in de problemen is het feit dat het gaat om een nood waarin een vrouw komt te verkeren. Wanneer men, hiervan uitgaande, een recht op abortus wil claimen op grond van een levensopvatting die de rechten van de bestaande mens primair stelt en dus de vrouw wil laten uitmaken of zij een zwangerschap wil laten doorgaan of niet, heeft men gekozen voor een verregaande autonomie van de mens tegenover het ontstane of reeds bestaande leven. Zulk een abortusrecht verschilt m.i. sterk van een geval van nood waarbij men wel het recht op leven erkent, maar meent in zo'n noodsituatie te zijn terechtgekomen dat er geen andere uitweg meer is dan abortus.

Het is duidelijk dat de paus en de bisschoppen, met name van die landen waar het probleem acuut is, uitgaan van de fundamentele eerbied voor het leven, en dat zij op grond daarvan een liberalisering van de abortus afwijzen. Hier moge, wellicht ten overvloede, worden opgemerkt, dat we een dergelijk standpunt ernstig moeten evalueren. De bisschoppen zijn uiteraard niet ongevoelig voor de nood rond de abortus, zij zijn evenmin blind voor de mentaliteitsverandering die bij velen de laatste jaren is opgetreden met betrekking tot abortus en als zij dan, zoals bv. de Belgische en Nederlandse bisschoppen hebben gedaan, zich resoluut uitspreken, dan lijkt het evident dat zij menen op grond van hun verantwoordelijkheid als priesters en leiders de eerbied voor het leven te moeten verdedigen. De eventuele conse-

[p. 631]

quenties van hun uitspraak, zoals een vervreemding bij een aantal, moeten ze wel degelijk doorzien. Dit lijkt me voor ons op zijn minst een reden om hun oordeel en hun argumenten ernstig te overdenken en te evalueren en er rekening mee te houden in onze oordeelsvorming.

De moeilijkheid waarvoor men in de praktijk staat, is dat er een anomalie bestaat tussen de wet en de heersende gebruiken. Zowel in België als in Nederland bestaat een repressieve wet en nu zit België met zijn geval Peers, terwijl in Nederland de abortusklinieken volop draaien, zeker tegen de letter van de wet in. Of men door een wet aan de clandestiene abortus een gevoelige klap zal toebrengen, blijft een vraag, terwijl recente onderzoeken minstens een vraagteken plaatsen bij de getallen die voor clandestiene abortus worden opgegeven. Hoe dit ook zij - een realistische kijk op de zaak doet veronderstellen dat er op de een of andere manier iets aan de wet gedaan moet worden, om ze niet tot een farce te maken. Maar wat en hoe?

Een groep Franse praktijk- en wetenschapsmensen heeft gezamenlijk gezocht naar een standpunt dat hun verantwoord leek. Zij erkennen dat ze geen juristen zijn en ze hebben voor een ontwerp van wet geen eensluidend oordeel kunnen vormen. De kracht van hun gezamenlijk overleg is gelegen in het feit dat ze uitgaan van de abortus als een urgente noodsituatie en dat ze van een absoluut recht op abortus niets willen weten. Bovendien stellen ze - misschien in de ogen van sommigen wat idealistisch - een commissie voor van verschillende vakmensen, om op die manier de kwestie van de abortus niet te isoleren, maar tegelijk een reële kans te geven aan gezinsopvoeding en geboortenregeling.

Dit Franse rapport is door enkele Franse bisschoppen afgewezen, omdat het ‘verwarring sticht’. En inderdaad, degenen die in een bepaalde richting politieke pressie willen uitoefenen, kunnen natuurlijk een aantal begrippen of gedachten eruit isoleren en ze voor eigen doeleinden bruikbaar maken. Dit is beslist niet de bedoeling van de groep geweest. Zij hebben hun ernstige overwegingen mede ten bate van een serieuze meningsvorming gepubliceerd. Op die grond willen wij het rapport ook aan onze lezers aanbieden, opdat ieder zelf de verschillende aspecten van het vraagstuk kan doordenken. In ieder geval geeft het dossier veel interessante informatie en een aantal principiële ideeën.

Men zal vanzelf ontdekken, dat een feitelijke constatering van een mentaliteitsverandering in de man-vrouwverhouding of in de relatie seksualiteit - voortplanting (waarbij misschien te weinig aandacht wordt gegeven aan de verhouding seksualiteit en menselijke liefde) nog niet per se een criterium hoeft te zijn voor een principieel te bepalen houding.

Het onderscheid tussen wat ‘menselijk’ en wat ‘vermenselijkt’ is, vormt een centrale gedachten in het rapport, heeft bijzonder interessante kanten, maar

[p. 632]

biedt m.i. te weinig houvast voor een nadere aanduiding van de al of niet geoorloofdheid van abortus. Want, als gesteld wordt dat ‘zwangerschapsonderbreking alleen is te rechtvaardigen als zij een geringer kwaad, of preciezer: de weigering blijkt te zijn om een deshumaniserende of onmenselijke situatie te creëren’, dan is duidelijk dat deze begrippen op zeer verschillende wijze gehanteerd zullen worden, afhankelijk wederom van de gedachten over de autonomie van het bestaande leven.

Zeer terecht stellen dan ook de onderzoekers, dat het een illusie is, abstracte normen te willen vaststellen voor een wettelijke regeling, die overigens, naar hun eigen zeggen, toch altijd weer omgebogen of verdraaid kunnen worden (zie eenvoudig de praktijk).

Zo staan we voor de casus perplexus dat men van de ene kant praktisch geen wet kan opstellen die de gevallen waarin abortus ongestraft zou moeten kunnen geschieden, ook maar enigszins duidelijk aanduidt¹, terwijl van de andere kant de abortuszaak zulk een politieke heibel is geworden dat er beslist een wet zal komen, die dan vanaf het begin van inwerkingtreden al naar eigen goeddunken zal worden toegepast. Dat is niet slechts een veronderstelling, daarvoor zijn zowel in België als in Nederland minstens semi-officiële uitspraken aan te halen.

Wat de praktijk betreft, maken de opstellers van dit rapport zich geen illusies. Ze zeggen zelf dat ze voorzien dat een aantal mensen de commissies die zij voorstaan, niet zullen komen raadplegen. Toch hebben zij ze voorgesteld, omdat ze zoveel mogelijk willen helpen in noodgevallen, waarbij ze, zoals reeds opgemerkt, minstens evenveel nadruk willen leggen op geboortenregeling en gezinsopvoeding.

In deze geest dient m.i. hun werk gelezen en gewaardeerd te worden, al is het nog heel iets anders of we daarmee aan een praktische of theoretische weg naar een oplossing toe zijn. Zoals in de samenvatting al gezegd, lopen hier de meningen van de Vlaamse en de Nederlandse redactie niet onbelangrijk uiteen.

De publikatie van dit rapport ontslaat in ieder geval niemand van ons van de plicht om zelf verder over dit levensgroot persoonlijk en maatschappelijk probleem na te denken. Wij hopen er, met Uw hulp, later nader op in te gaan.

1 Theoretisch blijft m.i. de overweging staan die A.J. Leijen in zijn artikel in Streven, april 1971, Bisschoppen over abortus, heeft uitgesproken: ‘Recht en wet zijn er op de eerste plaats voor om de ruimte van het menselijke open te houden. Een rechtsorde die abortus legaliseert, ontkracht zichzelf’ (688).
En wat de praktijk betreft: ‘er is een marge denkbaar waarbinnen abortus als een noodoplossing aanvaardbaar is of minstens getolereerd kan worden. Voor die marge is een wijziging van de abortuswet niet nodig. Een noodoplossing in een situatie van onmacht is niet vatbaar voor een wet’, (ibid.).