Streven. Jaargang 26

[p. 556]

Levenswerk van Luther herdrukt
Uniek gebeuren
P. Beentjes

Bij velen zal de naam Luther alleen het beeld oproepen van de augustijner monnik uit Wittemberg die in de 16e eeuw (hij leefde van 1483-1546) vanuit zijn gewetensnood protest aantekende tegen een aantal praktijken van de toenmalige kerkorganisatie. Ten gevolge van veel onbegrip werd hij, geheel tegen zijn bedoeling in, wel gedwongen een eigen kerk te stichten. Minder bekend is dat hij zowel aan de bijbelwetenschap als aan de Duitse taal een blijvende bijdrage heeft geleverd. Bij gelegenheid van een onlangs verschenen werk¹ willen wij deze beide aspecten onder de aandacht brengen. Het mag als een bijzonder gunstige omstandigheid worden gezien dat de Reformatie aanbrak op een tijdstip dat het mogelijk was boeken te drukken. Het lijkt weinig overdreven te zeggen dat de boekdrukkunst en de Reformatie voor elkaar van grote betekenis zijn geweest; zonder elkaar hadden zij waarschijnlijk nooit een zo grote omvang kunnen aannemen. Door de uitvinding van de boekdrukkunst is het opeens mogelijk een veel grotere groep mensen dan voorheen in één keer te bereiken. Tevens beleeft het Humanisme in de 16e eeuw haar hoogtepunt. Onze landgenoot Erasmus is een van de bekende humanisten die in hun banier de leuze ‘Ad Fontes’ (terug naar de bronnen) geschreven hadden. Men gaat de klassieke schrijvers en de Kerkvaders in hun grondtalen bestuderen. Dit betekent dat er een grote vraag ontstaat naar documenten in hun oorspronkelijke taal. De tweedehands vertalingen die tot dan toe bestonden moesten vervangen worden door de grondteksten zelf. Ook ten aanzien van een zo principieel boek als de bijbel gold deze vraag. Was men tot dan toe aangewezen op de Latijnse bijbeltekst (de zgn. Vulgata), mede onder invloed van de humanistische idealen ontstaat er vraag naar de bijbel in haar oorspronkelijke talen; voor het Oude Testament is dat het Hebreeuws, voor het Nieuwe Testament het Grieks.

1 Hans Volz u. Heinz Blanke, Hrsg., D. Martin Luther, Biblia - Das ist: Die gantze Heilige Schrift Deudsch, auffs new zugericht, Rogner & Bernhard, München, 1972, 2 delen (2514 pp.) + Anhang und Dokumente (397 pp.); voor Nederland: Ambo, Bilthoven, linnen f 55,-, leer f 75,-; na 1 juli 1973 resp. f 75,- en f 95,-.

[p. 557]

Omdat Luther iemand was die voortdurend een beroep deed op de bijbel, ging bij zijn volgelingen die deze grondtalen niet machtig waren, het verlangen ontstaan naar een bijbeluitgave in hun eigen taal. In december 1521 begint Luther op instignatie van Melanchton, sinds 1518 zijn collega-hoogleraar Grieks, met een volledige vertaling van het Nieuwe Testament. Hierbij werd hij enorm geholpen door de zojuist (1519) verschenen Griekse editie van Erasmus. Na 12 weken (maart 1522) kijken ze de drukproeven al door, en in september verschijnt de definitieve editie, heel toepasselijk ‘Luthers Septembertestament’ genoemd. De prijs ervan bedraagt ruim 10 groschen, in die tijd het weekloon van een bekwaam timmerman.

Inmiddels zit Luther niet stil. Direct na het inleveren van de uiteindelijke tekst van het Nieuwe Testament begint hij aan de vertaling van het Oude Testament. Deze arbeid zou hem geen 12 weken, maar 12 jaar gaan kosten. Hij kreeg nu te maken met het Hebreeuws en als Hebraïst was Luther een autodidact; pas in 1521 was er iemand die het hem systematisch ging leren. Zelf schrijft hij hierover:

‘Ik heb meer Hebreeuws geleerd door al lezende de ene tekst met de andere te vergelijken, dan door met de grammatica te werk te gaan. Ik ben geen Hebraïcus naar de regels der grammatica, want ik laat me door niets binden, maar ga mijn eigen weg’².

Veel zwaarder dan de vertaling van het Nieuwe Testament viel het hem om de schrijvers van het Oude Testament ‘Duits te laten spreken’.

Juist door deze voortdurende strijd om het Hebreeuws weer te geven in goed Duits heeft Luther een plaats gekregen in de Duitse literatuur. Weet hij enerzijds vanuit het Hebreeuws een taal te creëren die verstaanbaar is - gezegden als: jch wassche meine Hende mit unschuld (Ps. 26:6), auff den henden tragen (Ps. 9:12), wes das Hertz vol ist, des gehet der Mund über (Matt. 12:34) bewijzen dit³ -, anderzijds is hij in staat zeer subtiel een Hebreeuwse betekenisnuance in zijn taal over te zetten. Een goed voorbeeld hiervan lijkt mij het Hebreeuwse werkwoord jada', meestal met kennen of weten te vertalen. Maar soms heeft dit jada' een diepere betekenis, waar wij in het Nederlands geen werkwoord voor hebben; het meest correct lijkt mij nog de weergave: met het hart ervaren. Luther vertaalt jada' in dergelijke gevallen met het krachtige ‘innen werden’, een magnifieke vondst (cfr. Ex. 16:6, Jes. 9:9, Job 21:19). Zo is het zijn grote verdienste dat hij het Hebreeuws geen geweld aandoet ten gunste van het Duits, maar juist in

2 Dr. W.J. Kooiman, Luther en de Bijbel, Baarn, 1961, p. 52.

3 Via de Deux-Aes-bijbel, een slechte bewerking van de Lutherbijbel bestemd voor de Nederlanden (uitgegeven in Emden 1561-1562) komen veel van deze gezegden in de Nederlandse taal terecht. Cf. A.C. de Gooyer, Bijbeltaal en Moedertaal, Den Haag, 1962, pp. 14-15.

[p. 558]

[p. 559]

beide talen goede nuanceringen weet te vinden. Daarom verdient Luthers bijbelvertaling in literair opzicht veel lof en voor de ontwikkeling van de Duitse taal is zij van uitzonderlijke betekenis. Zij bezit een rijke woordenschat en een goede stijl, zoals bijv. blijkt uit het prachtig gebruik van de alliteratie:

- HERR unser Herscher, wie herrlich ist dein name (Ps 8:2)

- Der unschuldige hende hat und reines hertzen ist, den nicht lust hat zu loser lere (Ps 24:4)

- fur dem getümel seiner Rossen, reder und Reuter (Ez. 26:10)

- lasst ewer Liecht leuchten fur den Leuten (Matt. 5:16).

Tevens kenmerkt zijn vertaling zich door een uitstekend ritme. Dat is niet zo verwonderlijk, omdat we weten dat Luther zijn vertaling niet zozeer bedoeld heeft om te lezen, maar om te horen. ‘Daarom leze men liefst hardop, en Luthers Bijbelvertaling is daar ook op ingericht’⁴.

Hoe was Luther in staat zo goed Duits te schrijven? Het was namelijk in zijn tijd bijzonder ongewoon dat geleerden ‘zich verlaagden’ om in hun moedertaal te doceren en te publiceren. Zij verkozen de verheven taal van het Latijn. Bovendien bestond er in Duitsland ten tijde van Luther nog geen eenheidstaal; de verschillende streektalen (het opper-, middel- en het nederduits) streden onderling om de voorrang. Het opperduits, de diplomatentaal, zal de zege behalen en in deze taal gaat Luther dan ook publiceren. Hij heeft deze diplomatieke taal uit Saksen wezenlijk beïnvloed.

Luther schijnt een van de eerste professoren te zijn geweest die in zijn colleges zo nu en dan Duits sprak. Werd door sommigen (o.a. Berthold van Mainz) wel beweerd dat de Duitse taal veel te grof en onbehouwen was om er de bijbelse waarheden in te kunnen uitdrukken, Luther liet duidelijk zien dat het wel degelijk mogelijk was in die taal te theologiseren. In een van zijn geschriften vermeldt hij daarover:

‘Ik dank God dat ik hier in Duitse tongval mijn God hoor en vind op een wijze, als ik Hem tot nu toe niet gevonden heb, noch in de Latijnse, noch in de Griekse of Hebreeuwse taal’⁵.

De Duitse taal blijkt in zijn handen een kernachtig en krachtig theologisch wapen. Publiceerde hij in 1517 nog slechts 2 geschriften in zijn moedertaal, in 1518 werden het er al 8, in 1520 zelfs een totaal van 15. Deze ontwikkeling laat zich goed verklaren: hij gaat zich meer en meer tot het gewone volk richten en des te beter gaat hij zijn moedertaal hanteren. Zijn Magnificat-commentaar uit 1521 is hiervan een heel mooi voorbeeld.

4 Dr. W.J. Kooiman, Verbum vocale en focale visie; in de bundel Spelregels, Amsterdam, 1967, p. 112.

5 Alle geschriften van Luther zijn gebundeld in de zgn. Weimarer Ausgabe (W.A.); bovenstaand citaat uit W.A.I, 378 vv..

[p. 560]

Het is niet name de verstaanbaarheid van zijn vertaling die aanspreekt. In zijn Zendbrief over het vertalen (1530), waarin hij rekenschap aflegt van zijn vertaalmethode - hij wordt er immers van beschuldigd niet letterlijk genoeg te vertalen zoals de middeleeuwse vertalers dat slaafs deden - weerlegt hij beschuldigingen met het geven van enkele duidelijke voorbeelden. Zo verdedigt hij in deze Zendbrief zijn vertaling van Matt. 12:34. Letterlijk staat er: Uit de overvloed van het hart spreekt de mond.

‘Zeg mij, is dat Duits? Welke Duitser verstaat zoiets? Wat is overvloed van het hart voor een ding? Je kunt dat in het Duits niet zo zeggen; het zou betekenen, dat iemand een hartvergroting heeft of te veel hart heeft - ofschoon het ook dan nog niet uitkomt. Overvloed van het hart is geen Duits, evenmin als je kunt zeggen: overvloed van het huis, overvloed van de kachel, overvloed van de bank. Maar moeder thuis en de gewone man zeggen: Waar het hart vol van is, daar loopt de mond van over. Dát is goed Duits en om dat te spreken heb ik mijn best gedaan, al heb ik het niet overal bereikt en niet steeds het juiste getroffen’⁶.

Ook de vertaling van het Oude Testament biedt hem zulke problemen. Het boek Leviticus (3 Mose) bezorgt hem weinig plezier. Als hij bezig is met de offerwetten en de namen van de ingewanden en de lichaamsdelen van de dieren moet vertalen, gaat hij naar een slager en maakt het slachten van dieren mee. Zo is ook het boek Job geen sinecure; soms zit hij veertien dagen, drie, vier weken naar één bepaald woord te zoeken zonder het goede te vinden (Job 30:1-19 draagt hiervan m.i. duidelijk de sporen). Jesaja 1-33 valt hem zwaar tegen. Het manuscript dat hij hiervan naar de drukkerij stuurde, bevat bijna geen correcties. Blijkbaar heeft Luther in de eerste versie zo zitten strepen en verbeteren (hetgeen hij ongelimiteerd deed met diverse kleuren inkt) dat hij dit oorspronkelijke Jesaja-exemplaar de zetter niet durfde aanbieden en deze hoofdstukken eerst weer in het net heeft overgeschreven.

Tussen de zomer van 1523 en maart 1532 verschijnen nogal onregelmatig stuk voor stuk de verschillende bijbelgedeelten. Een gedetailleerde lijst vindt men in de Inleiding op het gehele werk⁷. In de herfst van 1534 komen deze afzonderlijk uitgegeven gedeelten als één boekwerk uit, bestaande uit 2 delen. Dit is echter nog niet de editie die we hier bespreken. De uitgave van 1534 wordt namelijk in de jaren erna (1534-1541) steeds weer verbeterd en gecorrigeerd. Voor dit werk heeft Luther een aantal adviseurs aangetrokken, ‘mijn Sanhedrin’ zoals hij hen noemt - Hebreeuwse, Griekse en Rabbijnse geleerden - met wie hij fouten en verbeteringen in de uitgave be-

6 W.A., 30, II, 637 vv..

7 Biblia - Das ist: Die gantze Heilige Schrifft, pp. 138^x-142^x.

[p. 561]

spreekt. Tot aan zijn sterfbed blijft Luther aldus aan zijn bijbelvertaling schaven.

De tekst die nu voor ons ligt, is dus de neerslag van de uiteindelijke bijbelvertaling van Luther zoals die kort voor zijn dood is uitgegeven. Het is een markante uitgave, omdat ook de aantekeningen die Luther in de kantlijn opschreef zijn opgenomen in dit magnifieke boekwerk. Men krijgt dus de oorspronkelijke Lutherbijbel uit 1544-1545 voor zich, compleet met zeer fraaie houtsneden, met dit verschil slechts dat de Gothische letters omwille van de leesbaarheid zijn vervangen door een hedendaags lettertype. Aan de vertaling zelf heeft men met opzet niets veranderd; alleen échte fouten zijn door Dr. Volz en zijn assistenten verbeterd. Bij Spreuken 2:21 stond in de uitgave van Luther zelf: zie Ps. 57. Dit moet onmiskenbaar zijn: zie Ps. 37. Slechts dit soort fouten zijn gecorrigeerd. Daarin kan natuurlijk een zekere mate van subjectiviteit schuilen, maar gezien de uitgave zijn deze bewerkers zeer gewetensvol te werk gegaan en m.i. zeker niet te ver. Het enige dat zij echt aan de vertaling zelf hebben toegevoegd is de versindeling, aangezien de bijbel in Luthers tijd een dergelijke indeling nog niet kende, wel een hoofdstukindeling. Omwille van de hanteerbaarheid hebben zij deze ingreep willen doen. Aangezien de tekst precies zo is overgenomen als in het origineel van 1545, komen er van hetzelfde woord soms verschillende schrijfwijzen voor. De bewerkers hebben dat - m.i. zeer terecht - zo gelaten; zo schrijft Luther de ene keer Freund, een andere maal freund; soms er ein komen, dan weer ereinkomen; nu eens Galilean, dan weer Galileam (resp. de Griekse en Latijnse naamval).

Aan de nieuwe, zeer verzorgde bijbeleditie zijn een aantal publikaties toegevoegd, die stuk voor stuk zeer waardevol genoemd mogen worden. We vermelden de eminente inleiding van 144 pp. waarin men nagenoeg alle belangrijke Luther-literatuur bijeen vindt; woordenlijsten, historische overzichten, verwijsplaatsenregister, concordance enz.. Het lijkt mij niet overdreven te stellen dat men hier een uitstekend, ook wetenschappelijk hanteerbaar werk heeft samengesteld, een Lutherbibliotheek in het klein. De vrij geringe prijs van het werk staat in geen verhouding tot de hoge kwaliteit van het gebodene; in Luthers tijd betaalde men er nog de prijs voor van 5 kalveren!