Streven. Jaargang 26

[p. 245]

De biologie van de cultuur
Geert Verschuuren S.J.

Voor wetenschappelijk onderzoek is het vaak noodzakelijk begrippen, hoewel feitelijk nauw verbonden, analytisch gescheiden te houden. Bekende voorbeelden vormen de dichotomieën ‘nature’ en ‘nurture’, of natuur en cultuur. Bovendien hebben deze onderscheidingen meestal geleid tot ontstaan en ontwikkeling van afzonderlijke wetenschappen; duidelijk is deze tendens merkbaar in de splitsing van alfa-, bêta- en gammawetenschappen - of in het bijzonder op de mens toegepast: de scheiding van fysische en culturele antropologie. Pogingen om deze disciplines weer met elkaar in contact te brengen zijn van recente datum. Reeds in 1949 waagde Ryle het om de isolatie van het ‘geestelijke’ in de mens te verbreken en ‘geest’ te beschouwen als (supra-)structuur van zijn lichamelijke gedragingen; met andere woorden, geest is niet iets extra's náást lichamelijke uitingen, maar de totaliteit ervan op hoger niveau. Kort wil ik een dergelijke wijze van denken schetsen en deze vervolgens toepassen op het terrein van natuur en cultuur.

Niveaus binnen de werkelijkheid

De gedachte dat verschillende niveaus duidelijk onderscheiden moeten worden, is goed uitgewerkt door de filosoof Polanyi. Hij beklemtoont dat elk niveau uit elementen van lagere niveaus is opgebouwd. Bijgevolg bestaat er een afhankelijkheid ten opzichte van lagere niveaus, doch omgekeerd geldt niet dat de lagere niveaus het hogere uniek bepalen, want pas door een bepaalde configuratie van de elementen ontstaat het karakteristieke van het hogere niveau. Een klok is meer dan zijn onderdelen, omdat niet elke configuratie - laat staan de fysisch meest waarschijnlijke - tot het ‘gewenste’ hogere niveau zal leiden. Merkwaardig is dat hetgeen voor technische produkten geldt, ook van toepassing is op biologische verschijnselen. Anorganische en organische moleculen zijn noodzakelijke voorwaarden voor het bestaan van leven, maar zij vormen pas een voldoende voorwaarde, wanneer ze onderling een bepaalde ordening bezitten. Deze zienswijze is ook al

[p. 246]

impliciet aanwezig bij de natuurfilosoof A.N. Whitehead. Waarschijnlijk maakt een dergelijke ‘doorkijk’ op verschijnselen in de wereld het mogelijk vraagstukken van levenloos en levend, van natuur en cultuur aan te pakken. Nog een voorbeeld ter verduidelijking: een stikstofmolecule neemt een bijzondere positie in binnen de hormoonstructuur van adrenaline; adrenaline is zelf weer eindfase van een biosynthetisch proces; adrenaline-synthese functioneert in een groter systeem van hormoonregulatie binnen het dierlijke organisme; deze hormoonregulatie kan weer opgenomen zijn binnen het geheel van interactiepatronen tussen dieren onderling; tenslotte dragen deze reactiepatronen uiteindelijk bij tot het voortbestaan van een bepaalde groep. Uitgaande van dit (voorlopig) laatste niveau kan men zeggen dat dit gegrondvest is op lagere niveaus, maar niet zondermeer erdoor verklaard wordt.

Het is interessant dat Davies in het voorgaande artikel dit toepast op het onderscheid natuur-cultuur: de cultuur is functioneel afhankelijk van de menselijke natuur (en haar milieu). Evenmin als geest los te denken valt van zijn materiële uitingen (Ryle), mag cultuur geïsoleerd worden van biologische conditionering. Waarom zou ook de cultuur niet kunnen rusten op een bijzondere structuur van biologische gegevenheden? Er lijkt een soort polariteit te bestaan: wordt de mens vanuit het biologische niveau bezien, dan zouden zich beperkingen kunnen voordoen ten aanzien van zijn culturele mogelijkheden; wordt de mens vanuit het culturele niveau bezien, dan kan duidelijk worden hoe zijn bijzondere biologische eigenschappen hem ‘voorbeschikken’ tot cultuur-drager.

Biologische conditionering

In de voorgeschiedenis van de mensheid valt reeds de ontwikkeling van biologische eigenschappen te bespeuren, welke later dankzij hun specifieke combinatie menselijke cultuur hebben mogelijk gemaakt. Bij infra-humane primaten schijnt de grens tussen gebruik-maken van ‘gereedschap’ en het creëren ervan soms even overschreden te worden; trekken van permanentie of sociale overdracht zijn hierbij echter nog nauwelijks te bespeuren. Sociale leerprocessen zijn in de dierenwereld evenmin volkomen vreemd: vogelzang kent een erfelijke component, maar kan zich vaak pas goed ontwikkelen door sociale contacten; makaken blijken soms voedingsgewoonten van elkaar over te nemen; bavianen moeten hun sociale positie in de groep leren. Bij deze algemene aanzetten tot ‘culturele predispositie’ heeft de mens nieuwe, biologische bijzonderheden ontwikkeld: in interactie met rechtoplopen heeft handgebruik en werktuigvervaardiging zich kunnen ontwikkelen; verandering van hersen- en aangezichtsgedeelte waren vereist voor ont-

[p. 247]

wikkeling van symbolische communicatie en taal; leervermogen en cultuuroverdracht (enculturatie) schijnen nauw verbonden te zijn met de biologische gegevenheid dat de mens een vertraagde ontogenetische ontwikkeling kent (foetalisatie) en een typisch groeiritme bezit; zijn meer cultureel getinte wijze van aanpassing is complementair aan zijn biologische ongespecialiseerdheid.

De vraag is nu, in hoeverre biologische voorwaarden ook een determinerende invloed hebben op culturele resultaten. We zagen reeds dat ze in hun bijzondere combinatie cultuur mogelijk maken en waarschijnlijk ook haar realiseringsmogelijkheden beperken. Kan nu gezegd worden dat een verandering in de biologische elementen tevens een verandering op het culturele niveau veroorzaakt? In ieder geval lijkt de term ‘veroorzaken’ niet juist; gezien de kloof van het niveau-onderscheid mogen we wellicht gevolgen verwachten op het culturele niveau, doch het is niet zonder meer duidelijk welke dat zijn en in welke mate; de bijzondere configuratie van elementen en de mate van autonomie van het hogere niveau zullen daarbij een rol spelen. Daarom is het onmogelijk te zeggen of en hoe een erfelijke constitutie met een cultuurpatroon samenhangt. Empirische gegevens laten zien dat genetisch nauw verwante groepen verschillende culturen kunnen bezitten en van elkaar kunnen overnemen. Toch wijst Davies erop dat een genetische conditionering, die een individuele positie in een sociale hiërarchie kan beinvloeden (intrapopulationeel), ook op grotere schaal (interpopulationeel) de dispositie voor een bepaalde cultuur zou kunnen vergroten of verkleinen. Indien deze structuursamenhang inderdaad groot is, zou men tot de volgende conclusie moeten komen: enerzijds geldt vanuit de cultuur dat bepaalde biologische en erfelijke componenten een configuratie vormen die meer of minder geschikt is voor het voortbestaan van de cultuur; anderzijds geldt vanuit het individu, dat zijn erfelijke constitutie hem meer of minder goed doet functioneren binnen een bepaalde cultuur. Wat dat laatste aspect betreft, kan men inderdaad zeggen dat het milieu uitgebreid wordt met bepaalde culturele trekken. In de evolutie spelen milieufactoren een fundamentele rol in de natuurlijke selectie van erfelijke eigenschappen. Maar dan levert ook de cultuur haar bijdragen aan de beslissing wie zal leven en sterven: in een jagerscultuur speelt bewegingssnelheid een belangrijker rol dan in onze moderne westerse cultuur; in een cultuur met medische voorzieningen neemt de selectieve waarde van genetische afwijkingen en van bevattelijkheid voor infecties in belangrijke mate af; scherpe gehoorgevoeligheid is in onze cultuur beslist geen voordeel meer te noemen; cultureel bepaalde huwelijksvoorkeuren kunnen ‘natuurlijke’ selectie in belangrijke opzichten tegenwerken enz., enz..

Welke consequenties kunnen hieruit getrokken worden? We moeten, denk

[p. 248]

ik, voorzichtig zijn met te zeggen dat de diversiteit van culturen ontstáán is op basis van genetische diversiteit; daarover meer in het volgende paragraafje. Daarentegen lijkt het wel aannemelijk dat het langdurig voortbestaan van een bepaalde cultuur een richtinggevende rol gespeeld heeft bij verschuivingen van de erfelijke constitutie van een populatie; alleen vanuit deze hoek lijkt me de uitspraak, dat Eskimo's minder geschikte dragers van een ‘tropische cultuur’ zullen zijn, gerechtvaardigd. Verder zou men mogen zeggen dat de flexibiliteit van mensen voor nieuwe culturen of bepaalde cultuurontwikkelingen niet onbeperkt is. Wellicht komt onze huidige cultuur veel te weinig tegemoet aan emotionele en affectieve behoeften van de mens. Desmond Morris heeft m.i. terecht erop gewezen dat de mens biologisch nog het beste is uitgerust voor stamleven - en niet voor stadsleven.

Autonomie van de cultuur

Het hogere niveau kan ook op min of meer autonome wijze over de lagere elementen beschikken, zoals de spreker naar eigen behoeften over letters en woorden beschikt, of zoals de cel op eigen wijze (erfelijkheid) over de aanwezige bouwstenen uit het milieu beschikt. Op soortgelijke wijze overstijgt de cultuur biologische gegevenheden. Het gegeven van seksuele verschillen, biologische behoeften, sociale relaties, enz., verwerkt elke cultuur op eigen wijze - evenwel binnen biologisch toelaatbare grenzen. Aldus moeten we ons voorstellen dat de talrijke culturele variaties die ons uit vergelijkend onderzoek in tijd en ruimte bekend zijn, variaties zijn op een thema dat onze biologische constitutie mogelijk maakt. De grenzen kwamen reeds in het voorgaande ter sprake; in dit verband moet erop gewezen worden dat elementen vervangbaar zijn. Spreekvermogen lijkt een belangrijk element in de evolutie van de mensheid, maar zodra deze wijze van symbolische communicatie eenmaal ontstaan is, komen alternatieven ter beschikking: op grotere afstand schriftelijke communicatie, voor doofstommen gebarentaal of liplezen. Hoe fundamenteel handgebruik in de menselijke evolutie ook geweest is, de gehandicapte is daarom niet minder mens, de onhandige gebruiker van een machinaal substituut evenmin.

Daarom is het mogelijk dat een cultuur zich ontwikkelt, zonder dat de cultuurdrager direct biologisch verandert; daarom is cultuur-uitwisseling mogelijk tussen populaties die erfelijk anders zijn samengesteld; daarom is cumulatie van cultuur mogelijk, zodat de drager niet individueel behoeft te voltrekken wat voorgaande generaties moesten doormaken. Bijgevolg gehoorzaamt culturele ontwikkeling aan andere wetten dan biologische evolutie. In een voorafgaand artikel vergeleek ik het neodarwinisme, dat in de biologie een belangrijke rol speelt, met het lamarckisme, dat meer op cul-

[p. 249]

turele gegevens toepasbaar lijkt. Toch is het in verband met een toekomstig cultuurbeleid gewenst dat biologische voorwaarden bestudeerd worden. Zowel vanuit theoretisch als praktisch oogpunt is voor een begrijpen van de cultuur haar biologisch fundament belangrijk - zoals voor begrijpen van het leven een fysisch-chemisch fundament belangrijk is. Het lagere niveau geeft ons oog voor grenzen van toekomstige mogelijkheden. Dankzij cultuur kan de mens erfelijke predestinatie, rassuperioriteit en zogenaamde biologische degeneratie overstijgen, maar tegelijkertijd moet cultuur gedragen en verwezenlijkt worden door mensen die het produkt van een biologische evolutie zijn.

Literatuur:

D. Morris, The Human Zoo, London, 1969.

M. Polanyi, Knowing and Being, London, 1969.

G. Ryle, The Concept of Mind, London, 1949.

G. Verschuuren, Het vergelijk van de rassen II, in Streven, oktober 1968.

G. Verschuuren, Nature Knows Best, in Streven, juni 1972.