Streven. Jaargang 26

[p. 170]

Terzijde
Een nieuwe psalmenvertaling
K. Fens

De psalmenvertaling van Dr. Ida G.M. Gerhardt en Dr. Marie H. van der Zeyde is een aantal jaren een boek van belofte geweest. Enige psalmen werden, al weer een tijd geleden, in een tijdschrift gepubliceerd. Ze waren van kwaliteit zo opvallend, dat ze waarschijnlijk de snelst bekroonde poëzie van de Nederlandse literatuur zijn. Voor de enkele prijsgegeven vertalingen kreeg Ida Gerhardt de Martinus Nijhoff-prijs. En in de bekroning werd ook haar toen net in herdruk verschenen, uit 1949 daterende vertaling van Vergilius' Georgica betrokken, een van de knapste en indrukwekkendste poëzievertalingen die Nederland kent. Ida Gerhardt noemde haar vertaling Het boerenbedrijf, titel die op zich een vondst is, al kan hij voor de dichteres vanzelfsprekend zijn geweest. Je moet in het Nederlands vertalen en dus een goed Nederlandse titel kiezen, oer-Nederlands zou ik bijna zeggen. Karakteristiek toch ook weer die titel, voor een dichteres wier werk zo door en door Nederlands is, wat wil zeggen: Nederland in het beste inspireert haar, Nederland op zijn smalst doet haar fel hekelen (in ongewoon heftig en raak Nederlands) en van de Nederlandse taal laat zij in haar poëzie de grote mogelijkheden zien, waarbij zij zich niet ophoudt bij de taal van de dag, maar met het sterkste werkt dat die taal in zijn geschiedenis heeft opgeleverd. En dat is heel wat meer dan het dichten van de dag te zien geeft. Totaal acht jaar hebben de dichteres en de neerlandica Maria van der Zeyde aan hun psalmenvertaling gewerkt. En het kan moeilijk anders dan dat een vertaling van het hele psalmenboek ook voor hen een boek van belofte moet geweest zijn. Zou het boek ooit voltooid worden? Zij kozen een lange smalle weg die met naar snel succes leidt. Ida Gerhardt ging Hebreeuws studeren, ook uit nieuwsgierigheid naar wat er precies in dat boek, dat toch de lyrische samenvatting van de bijbel is en voor haar als gelovige èn als dichteres grote betekenis had, stond. Haar nieuwsgierigheid zullen velen delen. Er zijn veel vertalingen, maar de wetenschapsmensen blijven doorgaans in de letterlijke weergave in proza steken, zodat de lezer, als hij daartoe in staat is, zelf met het vaak ruwe materiaal zijn gedicht achter de tekst van de exegeet kan denken of vermoeden. De lezer moet de eenheid schep-

[p. 171]

pen die de oorspronkelijke poëzie heeft. Er zijn veel berijmingen, maar de dichters daarvan zijn al te vaak gedwongen de eisen van hun vers meer recht te doen dan de eigenheden van de grondtekst. Zij zingen, soms indrukwekkend (Vondel, Gabriël Smit) over de tekst heen, wat hun berijmingen tot fraaie poëzie kan maken, maar ze als vertaling inadaequaat maakt. Exegeet en berijmer kunnen de nieuwsgierige lezer niet bevredigen. Hij blijft in een ruwe of fraai ingelijste maar toch beslagen spiegel kijken.

De twee vertaalsters hebben hun vele mede-nieuwsgierigen tegemoet willen komen: met kennis en dichterschap; in een Nederlands psalmgedicht moest de oorspronkelijke tekst zichtbaar worden. Aan die taak hebben zij niet licht getild; de duur van ontstaan van de vertaling kan het bewijzen (en de laatste zes jaar werd hun vertaalarbeid een dagelijkse taak); dat zij van sommige psalmen acht vertalingen maakten, voordat zij de definitieve tekst los wilden laten, kan duidelijk maken welke inspanning hier opgebracht is om de spiegel maximaal helder te maken. Het boek De psalmen is er nu (uitgave van de Katholieke Bijbelstichting te Boxtel en het Nederlands Bijbelgenootschap te Amsterdam gezamenlijk). En de frik die alleen zijn strikte vakgenoten vertrouwt en doorgaans geen poëzie kan lezen, kan erop gewezen worden, dat de vertaalsters veel adviezen van exegeten hebben gehad en dat hun werk onder meer de vertaalcommissie van het Nederlands Bijbelgenootschap - toch wel een instituut met enige ervaring - is gepasseerd.

Aan hun vertaling geven Ida Gerhardt en Marie van der Zeyde een korte verantwoording mee. Eerder had de tweede genoemde een uitgebreide verantwoording en beschrijving van hun werkwijze gegeven in ‘- Wie het leest lette er op’ -, aflevering 41 van de mededelingen van de prof. dr. G. van der Leeuw-Stichting, in een uitgebreid stuk dat prikkelt door nuchterheid en door onbevangenheid soms hard aan komt. Ik citeer daar graag twee passages uit:

‘Toen wij het werk begonnen, hadden wij ons voorgenomen ons strikt te houden aan de Masoretische tekst (geen subjectiviteit!), en ook zagen wij het als ideaal dat één en hetzelfde Hebreeuwse woord steeds op gelijke wijze zou worden vertaald. Met beide was Buber ons voorgegaan, en hij dwingt daarmee stellig respect af. Al werkende zijn wij hiervan teruggekomen. Er zijn te veel plaatsen waar een andere lezing bepaald meer overtuigend is, - te veel plaatsen ook waar de Masoretische tekst ons zou hebben gedwongen onzin te vertalen. Toch is de marge van vrijheid die wij onszelf hebben toegestaan bijzonder klein, - veel kleiner bijvoorbeeld dan van de vermaarde Franse Pléiade-vertaling (van 1959).

Het consequent weergeven van één Hebreeuwse term door één Nederlandse uitdrukking lijkt de meest verantwoorde werkwijze. Het bevordert ook,

[p. 172]

laat ik nu maar zeggen, de overzichtelijkheid, en het is prettig voor de samenstellers van een concordantie. De meest juiste manier van vertalen is het echter o.i. niet. Het is immers zelden, dat een Hebreeuwse uitdrukking volledig zal worden gedekt door één Nederlands woord, - alle vertalen is in zekere zin benaderen. Dan zal in het ene verband déze weergave beter passen, en in het andere verband die. Bovendien valt, wat in het Hebreeuws steeds met één woord werd gezegd, in onze taal doorgaans met verschillende synoniemen weer te geven, en die hebben alle hun zin’.

En even verder:

‘Wij meenden eerst de psalmen te moeten omzetten in iets wat het beste als “vrije verzen” kan worden aangeduid: verzen dus die geen andere samenhang hebben dan hun ritmische beweging. Het bevredigde ons niet, en zo zijn wij overgegaan op een regelmatige bouw, waarbij elke regel een gelijk aantal ritmische “toppen” heeft (meestal drie). Dit komt met het Hebreeuwse psalmenvers goed overeen. Rijm en strofe-indeling bleven uitgesloten. Rijm zou ons gedwongen hebben de tekst geweld aan te doen terwille van de rijmwoorden (...). Tot een indeling in strofen geeft het Hebreeuwse origineel, op enkele weinige uitzonderingen na, geen enkele aanleiding’.

Wat in het stuk van Marie van der Zeyde gewoon een klein meesterwerkje genoemd kan worden, is haar verantwoording van hun vertaling van psalm 42. In die verantwoording worden andere vertalingen betrokken, die worden heel scherp en scherpzinnig en - terecht - heel kritisch bekeken - en, het moet gezegd, de eigen vertaling komt dan als een bijzonder geslaagde (op dat moment zelfs de enig mogelijke) te voorschijn. Die passage is hierom ook belangrijk: ze laat zien met welke minutieuze nauwkeurigheid en welk geduldig overleg - woorden worden bij het lood gewogen - een fragment van een enkele psalm vertaald wordt. En wie de honderdvijftig psalmen in een lange leesperiode (haast is uit den boze) heel aandachtig en met het oog op details leest, ontdekt haast per regel de verfijndheid van het ciserleerwerk dat bij deze vertaling bereikt werd. Hij zal ook ontdekken (en wie poëzie leest zal het minder verbazen) hoe de vertalingen van de psalmen elke keer ook in deze zin tot een echt gedicht zijn geworden, dat de delen alle op elkaar betrokken zijn en geen woord zonder functie in het geheel blijft. Elke psalm is een afgerond geheel.

Er werd een Nederlands psalmgedicht geschapen. En wat ik boven over de taal van Ida Gerhards poëzie heb geschreven (taal die aan die poëzie ook dat genoemde karakter geeft) geldt ook voor de psalmen: ook hier wordt niet berust in de taal van de dag, wat aan de psalmen een schijn van actualiteit zou kunnen geven. Ook bij deze vertalingen werd de Nederlandse taal in zijn vele lagen (en hoevele daarvan worden te zelden gebruikt) opgeroepen en juist woorden en uitdrukkingen uit die lagen, die geschiedenis ge-

[p. 173]

maakt hebben, en nog dagelijks voor wie niet met een half woord tevreden is, blijven maken. En dat zijn wel de krachtigste, vaak ook de weerbarstigste van onze taal. De vertaalsters hebben zich gebonden aan een ritme. Het is bewonderenswaardig welke vrijheden zij zichzelf binnen die gebondenheid kunnen geven. Dat niet alleen: zij weten in het ritme de woorden zo te schikken dat het belangrijkste woord het sterkste accent krijgt; naar het belang en de rang van de woorden in een bepaalde regel behoeft de lezer niet te raden; als hij aandachtig leest gaan de woorden in het ritme in rangorde staan. Het juiste woord op de juiste plaats. Beter kan het niet. Dat de twee vertaalsters soms een woordvolgorde gebruiken die in het dagelijks Nederlands niet gangbaar is, dat zij soms verbuigingen neerschrijven die niemand mondeling meer hanteert maar die in het beste dat onze taal heeft opgeleverd een rol spelen, vraagt van de lezer gewenning. En daarmee kom ik op een belangrijk punt: de poëzielezer weet het (al kan er in de huidige poëzie nogal wat zijn dat hem van die wetenschap vervreemd heeft): een gedicht levert zich niet de eerste keer uit. Het vraagt herlezing en weer nieuwe aandacht. Zo ook deze psalmen: het gemakkelijke succes van de directe verstaanbaarheid hebben de vertaalsters de lezer willen besparen. Terecht, het dwingt hem, langzaam al lezend het psalmgedicht voor zichzelf te ontvouwen. En uit ervaring kan ik zeggen, welke verrassingen dan zichtbaar worden. Al meteen bij de eerste psalm kunnen de eerste vier regels treffen, niet alleen door het rake woord ‘schenders’, maar ook door de zorgvuldige assonantie (die evenals alliteraire zo bindend in het vers kan werken) die is toegepast:

Gelukkig de man die niet treedt

in het overleg van de bozen,

op de weg van de schenders geen voet zet,

niet zit in de kring van de spotters;

Even verder wordt over die gelukkige man gezegd: ‘Tot ontplooiing komt wat hij doet’. Daaraan gaan de regels vooraf:

Als een boom is hij, wortelend waar water stroomt,

die vrucht draagt in het seizoen;

zijn gebladerte zal niet verdorren.

Ik wijs op de alliteratie in de eerste regel. Maar waarom het mij gaat, is dit: hoe in het woord ontplooiing het vergelekene en het beeld op grandioze wijze samenkomen. En dat niet alleen: het woord ‘ontplooiing’ biedt de lezer veel mogelijkheden voor dieper lezen, want - en dat kan voor veel van het woordgebruik in deze psalmvertaling kenmerkend heten - het zegt alles maar spreekt niet alles uit.

[p. 174]

Een ander misschien nog knapper voorbeeld. De eerste vijf verzen van psalm 62:

Bij God alleen verstilt mijn ziel,

van hèm komt mijn bevrijding:

mijn rots, mijn heil is hij alleen,

mijn burcht - hoe zou ik wankelen?

Hoe lang al loopt ge op één mens storm,

rammeit gij hem eenparig?

een wand die helt, een brokkelmuur -

één oogmerk slechts: hem slopen!

En huichelen doen zij àl te graag:

de zegenwens ligt in de mond,

het hart bergt de vervloeking.

Het woord ‘verstilt’ is van gelijke waarde als ‘ontplooit’ in psalm 1. Het bijzonderste echter in dit deel is het gebruik van het woord ‘slopen’, dat letterlijk op de situatie slaat (de mens voorgesteld als een belegerd huis) maar tevens in het Nederlands zijn menselijke betekenis (iemand geestelijk ‘slopen’) krijgt. Ook hier weer: het vergelekene en het beeld corresponderen op prachtige wijze met elkaar; er ontstaat een eenheid met meerdere lagen. Hier gebeurt voor de ogen van de lezer in een gedicht wat hij vroeger (als hij enige literaire begenadiging bezat) zelf met het ruwe materiaal moest doen. En ten overvloede: de kracht van de rots, de burcht, die God is, komt door het gebruik van dat woord ‘slopen’ ook op dubbele wijze aan de lezer over. Aan een fraaiheid van beelden denkt hier niemand meer; aan de raakheid en zinvolheid ervan wel. En dat er een eenheid ontstaat waarvan alle delen op elkaar betrokken zijn, zal duidelijk zijn.

Herhaaldelijk treft de ambuigiteit van woorden en uitdrukkingen; misschien niet direct bij eerste lezing, maar de psalmen vragen ook een ontplooiingsproces. Zoals al dat verfijnde vakwerk ook niet direct zich aan de lezer zal voordoen in regels als:

Hoe smadelijk verslagen weldra
mijn vijanden alle tesamen:

Hier is - als op zoveel plaatsen in de vertaling - een uiterste aan compactheid, ongetwijfeld, gevolg van compactheid van de Hebreeuwse tekst. Voor de bekoring het vers te verwijden en het daardoor bij een eerste lezing gemakkelijker toegankelijk te maken, maar daardoor ook karakterloos, zijn de twee vertaalsters niet bezweken. Eerbied voor de tekst heeft hen zichzelf een uiterste aan gestrengheid doen opleggen. De enkele keren dat de compactheid de tekst ook bij herhaalde lezing moeilijk verstaanbaar maakt, neem ik dan graag voor lief.

[p. 175]

Tot slot de vertaling van psalm 133. Een bekende psalm met een overbekend geworden eerste vers. Ik citeer het gedicht hierom: voor het eerst werd mij bij deze vertaling de samenhang van de verschillende beelden duidelijk; een beslagen tekst werd tot mijn verrassing voor het eerst glashelder:

Zie, hoe goed, hoe weldadig

broeders te wezen en samen te zijn.

- olie kostelijk op het hoofd,

nedervloeiend over de baard,

de baard van Aäron die nederdaalt

over de rand van zijn priestergewaad.

dauw van de Hermon die nederdaalt

over de bergen van Sion. -

Want dáár gebiedt hij de zegen, de Heer:

leven in eeuwigheid.

Als dat niet, ook niet door de grootste bijbelheiden, als poëzie herkend wordt, kunnen we allemaal weer beter in koloniale waren gaan doen. Of frik worden. Als jongens van Tromp.