Streven. Jaargang 26

[p. 159]

Jesus van Nazaret in Geschriften
Ben Hemelsoet

Er is een duidelijke voorkeur merkbaar voor het gebruik van de naam Jesus van Nazaret. Veel boeken dragen deze naam als titel. Deze naam lijkt een program¹. Degenen die deze naam de voorkeur geven, willen - naar het lijkt - dogmatische boventonen vermijden, zij willen ontkomen aan eenzijdige ideologie, zij willen sprekend en schrijvend over Jesus, niet alles onmiddellijk en eenzijdig naar God verleggen. Om het anders te zeggen: zij willen Jesus behouden, zo niet redden voor deze aarde, voor het leven van onze dagen². De naam ‘Jesus van Nazaret’ lijkt dit te kunnen garanderen.

1 G. Stube, Hrsg, Wer war Jesus von Nazareth? Die Erforschung einer historischen Gestalt, München, 1972. Een verzameling ‘geruchtmakende’ artikelen aangaande de historische Jesus sinds 1835!
Franz Joseph Schierse, Jesus von Nazareth, Matthias Grünewald Verlag, Mainz, 1972, 284 pp., DM. 24,-.
E. Henau, Jezus van Nazareth, Patmos, Antwerpen, 1971, 133 pp., BF. 125.
Zie ook: Herbert Haag, Hrsg., Jesus in den Evangelien. Ein Symposion mit Josef Blinzler e.a., Stuttgarter Bibel Studien 45, Verlag Katholisches Bibelwerk, Stuttgart, 1970, 176 pp., DM. 12,80.
In dit boek verplicht Pesch zijn lezers door een opstel: Christliche und jüdische Jesusforschung. Vooral wat het laatste deel betreft: De aandacht van joodse geleerden voor Jesus wordt hier naar zijn achtergronden belicht. De joodse aandacht voor ‘het leven van Jesus’ is mede bepaald door de zgn. ‘liberale’ theologie èn de joodse problematiek van de assimilatie en de ‘jüdische Wissenschaft’ die in de 19e eeuw vorm krijgt.
Mussner behandelt de theologische problematiek van de historische Jesus. Hoffmann vertelt nogmaals het verhaal van het ontstaan van de evangeliën.
Blinzler, Geist, Voss en Leroy schrijven goed geïnformeerde opstellen over resp. het Markus-evangelie, Mattheüs, Lukas en Johannes. In deze laatste wordt de eigenheid van ieder evangelie serieus genomen.
Zij heten: Jesusverkündigung im Markus (resp. Matt. Lukas, Joh.) Evangelium. Zij beschrijven meer wat genoemd zou kunnen worden: de onderscheiden theologieën van ieder der evangelisten.

2 Zie E. Schillebeeckx, De toegang tot Jezus van Nazareth, in Tijdschrift voor Theologie, 12 (1972), pp. 28-60, p. 53. De theologische problematiek van de vraag naar Jesus van Nazareth: n.l. hoe Hij is de Christus, komt hier verder niet ter sprake.
In de Beihefte zur ‘Evangelische Theologie’: Verkündigung und Forschung 15 (2) 1970, Kaiser, München, 110 pp., DM. 9, zijn 4 (Duitse en fundamentele) artikelen verschenen die de literatuur van 1960-1970 bespreken betreffende de theologie van het Nieuwe Testament, onmisbaar derhalve voor de vakman.
Ferdinand Hahn bespreekt de Methodenprobleme einer Christologie des Neuen Testaments en het gaat er methodisch aan toe! Want wat Christologie van het Nieuwe Testament mag heten, is nog immer methodisch een moeilijke vraag. De vragen die naar aanleiding van de ‘historischers Jesus rijzen, behoren niet tot het domein van de christologie. Daarover is nu wel overeenstemming, maar daarna lopen de meningen uiteen: van de onmogelijkheid om ooit tot een N.T.-christologie te komen - tot het onderstrepen van die mogelijkheid. Dit laatste kan als het Nieuwe Testament in zijn ontwikkelingsfasen wordt beschreven, en het Nieuwe Testament als getuige optreedt van een ‘kerkelijke’ ontwikkeling. Degenen die het voor onmogelijk houden, willen hoogstens spreken van onderscheiden christologieën van de onderscheiden boeken van het Nieuwe Testament.
Güttgemans bespreekt Literatur zur N.T. Theologie, waaruit blijkt dat de Duitse literatuur schatplichtig blijft aan de ‘Theologie des N.T.’ van Bultmann.
En tot slot 2 bijdragen van M. Resse over Formen und Lieder im N.T. en over wat er te vinden is in Aufsatzbände und Festschriften.

[p. 160]

Sterker nog, sommigen menen dat een onderzoek naar de ‘gewone’ Jesus van vlees en bloed, de man uit Nazaret, de historische figuur, hem kan bevrijden uit de welhaast wurgende greep waarin hij door de zgn. officiële kerk wordt gehouden. ‘Als de georganiseerde kerk verondersteld wordt het lichaam van Jesus te zijn, waarom is er dan niet meer wezenlijke betrokkenheid?’ De ondertoon is duidelijk: de officiële kerk, de georganiseerde kerk verduistert het ware beeld van Jesus³.

3 Het boek van E. Gideon, Jezus moet vrij, Deventer, 1972, tart op dit terrein alle beschrijving. De slechtste meningen uit het verleden aangaande de verhouding tussen Jesus en Paulus, Jesus en de vroege kerk worden met een aplomb aangediend alsof de schrijver het zelf eindelijk allemaal ontdekt heeft.
Het boek van A. Holl, Jesus in slecht gezelschap, Ambo, Bilthoven, 1971, 167 pp., f 10 heeft vermaardheid gekregen door de moeilijkheden die de auteur met de kerkelijke overheid heeft gehad n.a.v. dit boek. Der Spiegel schreef erover 4-10-'71 in 5 kolommen. De titel van dit boek is meer dan een programma. De titel is bedoeld als een aanklacht: Jesus verkeerde bij voorkeur niet in de kringen van hen die zich in onze dagen op zijn naam beroepen! Daarom staan in dit boek zinnen als: Dus wijst hij af wat de mensen zeer fundamenteel achten, nl. het indelen en typeren van de maatschappij naar rangen en standen (p. 98). Holl wijst op de tendens waaraan de kerken zich niet kunnen onttrekken: het vergoddelijken van Jesus. Zo wordt Jesus aan de aarde onttrokken en kan hij beter identificatie zijn van degenen die de macht bezitten (p. 42). Daarom heet het: Als Jesus geen actief politicus was, geen sociale omwenteling wilde en helemaal geen demonstrantenbloed had, maar heel zijn leven in het teken stond van de gehoorzaamheid aan Gods wil, dan valt zijn werkzaamheid moeilijk te begrijpen (p. 106).
De aandachtige lezer zal in dit boek wel een hartekreet verstaan. Zgn. dogmatische vragen schampen af, want de vragen in dit boek aan de orde gesteld dwingen tot een gewetensonderzoek: wat baat de bevestiging gegeven op dogmatische vragen als met het evangelie geen ernst wordt gemaakt. Tot zover kan ik de auteur volgen. Maar als hij schrijft dat de zinsnede uit Lucas 24: beginnende met Moses en de Profeten verklaarde Hij hun al de schriften, een mentaliteit verraadt die weinig met de werkelijkheid van doen heeft omdat Jesus indien nodig tegen de Thora-God inging (p. 112), volg ik hem niet meer, en dan ben ik blij dat ik dat niet in het Duits heb hoeven lezen...

[p. 161]

Wat van Jesus gezegd wordt, geldt trouwens van de hele Bijbel. Wat er echt gebeurd is, is door de Bijbel en de interpretatie van eeuwen gesluierd tot ons gekomen, onherkenbaar gemaakt aan ons overgeleverd.

Als bewijs voor dit streven kunnen de ontdekkingen van de laatste jaren worden aangehaald. Het religieuze en culturele klimaat waarin Jesus leefde is nog meer bekend geworden, de rollen van Qumran aan de Dode Zee hebben veel licht doen schijnen op een tot 1948 spaarzaam gekende gemeenschap in Jesus' dagen. De geschriften die daar gelezen en geschreven zijn, worden weer gelezen tot vrucht van het Bijbelonderzoek⁴. De gretigheid waarmee èn het onderzoek èn de publiciteit zich op deze vondsten hebben geworpen hoeft niemand te verwonderen, meer dan een eeuw al doet dit verschijnsel zich voor. De vreugde en de verontrusting daarover zijn ook geen onbekend gegeven. Maar het lijkt er nu op dat (bijna) alles met verantwoorde wetenschappelijke argumenten kan worden gestaafd. En inderdaad, veel zaken zijn opgehelderd, woorden verklaard, thema's verduidelijkt.

Mede door toedoen van de studies rond de vondsten van Qumran is de belangstelling voor de Rabbijnse literatuur weer toegenomen. Ook de Rabbijnen hebben in lezende traditie de schriften doorgegeven, zij hebben bepaalde accenten gelegd die al of niet uit het gezichtsveld van de christelijke theologen waren gebleven.

Peter Schäfer schreef een doorwrochte studie over de voorstelling van de heilige Geest in de Rabbijnse literatuur⁵. In deze studie laat hij zien hoe op een bepaalde wijze de profetische verbeeldingskracht bij hen doorwerkt, hoe zij blijven weten dat de Geest iets te maken heeft met wat op aarde geschiedt, en hoe zij daarom treuren over het uitblijven en wijken van de

4 Zie M. Simon, La civilisation de l'antiquité et le christianisme, Paris, 1972.
Betrouwbare overzichten betreffende de religieuze en culturele achtergronden die hun invloed hebben gehad op het ontstaan van de Bijbel, zijn te vinden in de serie die geschreven wordt naast de ‘new English Bible’: ‘The Cambridge Bible Commentary’.
O. Jessie Lace, Understanding the Old Testament, 191 pp., £ 2,20, paper £ 1. En Enid B. Mellor, The making of the Old Testament, 214 pp., £ 2,20, paper £ 1.
Zo is er een inleidingswerkje getiteld Understanding the Old Testament, en een ander The Making of the Old Testament, dat voornamelijk de literaire genres (beknopt) beschrijft en inleidt in de buiten-bijbelse literatuur. Het commentaar op Exodus bevat de tekst van de nieuwe Engelse vertaling, met uitgebreide voetnoten, hier en daar van een verrukkelijke nuchterheid; cf. p. 46 bij Ex. 7, 18: ‘The fish will die: the death of the fish through unusual pollution of the Nile water is readily intelligible in connection with the explanation given of the turning of the Nile water into blood’.
Ronald E. Clements, Exodus, Cambridge Univ. Press, London, 1972, 248 pp., £ 2,20, paper £ 1.

5 Peter Schäfer, Die Vorstellung vom Heiligen Geist in der Rabbinischen Literatur, Kösel Verlag, München, 1972, 186 pp., DM. 55.

[p. 162]

Geest zolang Jerusalem nog niet die stralende bruid is. Zij weten hoe de Geest de aanwezigheid van God borgt en zij durven hopen op een ontplooiing in kracht in de laatste dagen. Het bruikbare van dit boek is, dat alle plaatsen (behalve die welke betrekking hebben op de inspiratie van de schriften) bijeen zijn gebracht, zo nauwgezet dat het bewondering afdwingt: om een rabbijnse uitspraak te citeren die voor de auteur geldt: de verkondiging van de Thora maakt de komst van de Heilige Geest mogelijk (p. 130).

Op een even nauwkeurige wijze heeft Meinrad Limbeck onderzocht hoe de Thora verstaan werd in het ‘vroege Jodendom’ (en daarmee is bedoeld het jodendom uit Jesus' dagen en de eerste eeuw van de christelijke jaartelling)⁶. Met opzet wordt hier Thora geschreven. Wij weten dat dit doorgaans vertaald wordt als wet. Maar dan is de betekenis teveel versmald. De titel van Limbecks boek luidt dan ook terecht: Die ordnung des Heils. In dit boek wordt duidelijk hoe de Thora, die Ordnung des Heils, wordt afgelezen uit de Schriften, hoe de Schriftlezers en de schriftgeleerden ermee bezig zijn geweest met het oog op de toekomst. Het boek lijkt mij een uitermate nuttige (en broodnodige) correctie op de populaire voorstellingen die nog steeds opgeld doen aangaande letterknechterij en verworden wetsinterpretatie bij de Joden van Jesus' dagen. Of om het theologischer te zeggen: de gemakkelijke tegenstelling tussen wet en genade blijkt niet houdbaar en daarmee kan Paulus anders worden gelezen als hij het heeft over de wet.

Een christen moet er derhalve alles aan gelegen zijn om de vragen aangaande Jesus en zijn tijd ernstig te nemen. Er is teveel dat om aanvulling, correctie vraagt. Daarom kan hij de gestelde vragen niet ontwijken, kan hij niet doof blijven voor hetgeen de laatste jaren is ontdekt. Zelfs zal een Jesus-beweging hem met de vraag confronteren naar werkelijke betrokkenheid⁷. Hij kan die vragen niet afdoen door ze te negeren, want hij weet dat een slechte interpretatie ook een interpretatie is, en te meer, hij weet dat slechte interpretaties naar aanleiding van slechte vragen een taai eigen leven kunnen leiden. En het beeld dat hij van Jesus meedraagt, is gevoed in de verkondiging van de kerk en door de praktijk van een christelijke gemeente...

Daarom is het mogelijk dat er harten in onrust komen, wanneer zij kennis maken met de schriftgeleerde arbeid van het jongste tijdperk. De histori-

6 Meinrad Limbeck, Die Ordnung des Heils, Untersuchungen zum Gesetzverständnis des Frühjudentums, Patmos Verlag, Düsseldorf, 1971, 214 pp., DM. 28.

7 Een overzicht van de Jesus-beweging is te vinden in: R.C. Palms, de Jezus-beweging, (Prisma), Spectrum, Utrecht, Antwerpen, 1972, 127 pp., f 2,75, BF 44. Cfr. Jean Duchesne, De Jezus-Revolutie, in Streven, oktober 1972, pp. 16-26.

[p. 163]

sche feiten blijken bleker dan de schriftuurlijke uitdossing deed vermoeden. Épris van dit resultaat verklaart een uidegger: en in onze tijd zijn het niet de eersten de besten die zonder meer verklaren dat de ‘symbolische’ bijbellezing voor moderne mensen niet meer mogelijk is...⁸.

Daarentegen zijn er boeken en boekjes die proberen gerust te stellen. Het aantal van de geschriften dat de bange vragen en de brutale uitdaging poogt te bezweren, is groot.

Ze verschijnen met een bijna berekenbare regelmaat. Ze zijn zelfs zo talrijk dat de vraag moet worden gesteld wat de auteurs heeft bewogen nogmaals reeds lang gestelde vragen en reeds lang gegeven antwoorden te hernemen, door nogmaals de ogenschijnlijk reeds lang geopende deuren te willen ontsluiten⁹. Maar blijkbaar voldoet het talloze malen herhaalde antwoord niet. De onrust lijkt niet bezworen door nogmaals te vertellen dat de evangeliën geen historie zijn in de moderne zin van het woord en dat de bijbelschrijvers een eigen theologie hebben die niet gemeten kan worden met onze theologische voorstellingen. Evenmin blijkt het een sleutel te zijn nogmaals te herhalen hoe de onderscheiden bijbelboeken zijn ontstaan, om ze zo in hun oorsprong, in hun onvervangbare oorspronkelijkheid te kunnen vatten. Daarom stellen veel van die boeken teleur. De vraag moet daarom wel weerkeren. Waar is het eenvoudig evangelie, waar is de gewone Jesus te vinden, ontdaan van alle haarkloverijen...¹⁰.

8 Zie L. Grollenberg, Modern Bijbellezen, Baarn, 1971, p. 76.

9 Zo'n overbodig boek lijkt mij E. Henau, Jezus van Nazareth. Het nawoord van F. Theunis vermag dit werkje niet te redden.

10 Het boek van R.H. Fuller, De interpretatie van de wonderen van Jesus, Patmos, Utrecht, Antwerpen, 1971, 124 pp., BF. 120. (Dit is een vertaling van het reeds eerder (1966) in het Engels verschenen Interpreting the Miracles). De vertaler heeft de aangehaalde werken in het boek laten staan zoals hij ze aantrof. De lezer wordt naar een uit het Duits in het Engels vertaald boek verwezen, ook als er een Nederlandse vertaling van bestaat.
In dit boek wordt gepoogd nuchter over de wonderen te spreken. Dit gaat de auteur wonderwel af. Hij maakt ook duidelijk dat we alleen aangewezen zijn op de evangeliën, dat we geen enkele waarborg hebben dat een van de opgetekende verhalen in de evangeliën rechtstreeks van ooggetuigen komt (p. 21). Maar dit goede uitgangspunt maakt toch niet dat hij bij de evangeliën blijft, hij wil daarom ook terug naar de traditie die achter de tekst te vermoeden valt. Daardoor zal het boek tegenvallen bij diegenen die het precies willen weten. Fuller, vanuit zijn standpunt, maakt wel duidelijk dat de wonderen bewaard zijn gebleven in de verhalen van de evangeliën om duidelijk te maken dat de messias in het midden van zijn gemeente is. Zij zijn niet om zichzelfswil opgeschreven, maar om de verkondiging van Jesus te schragen. In de uitwerking van de wonderen bij Marcus overheerst toch de reconstructie van de wijze hoe het verhaal zou kunnen zijn ontstaan. Bijv. bij de genezing van de lamme 2, 1-12 (pp. 75-82) zal de lezer tevergeefs de programmatische gestelde zinnen van pp. 18-19 in ‘praktijk’ gebracht zien. Hij vraagt zich niet af waarom het verhaal hier zijn plaats vindt. Een zekere inconsequentie wordt a.h.w. de evangelist ‘verweten’ die hier het woord ‘Zoon des mensen’ heeft laten staan.

[p. 164]

Maar daarmee zijn we weer op het uitgangspunt teruggekeerd. Hoe ‘moeilijk’ het ook moge lijken, de vraag naar Jesus van Nazaret, de vraag naar de zgn. historische Jesus kan niet buiten de vraag naar de schriften, ook niet als de schriften als vertekening zouden kunnen worden ontmaskerd. Scripta manent, het boek blijft, het valt niet weg te cijferen.

Daarom is het verheugend dat er in de bijbelse wetenschap ook aandacht gaat komen voor het ‘boek-als-boek’. De aandacht gaat dan niet meer alleen uit naar wat er aan de totstandkoming van het boek voorafgegaan is; het resultaat zelf, het boek is dan voorwerp van onderzoek. De profane wetenschap heeft hier uiteraard de voorbeelden aangereikt. Want niet alleen datgene wat ooit geschied is, is een gegeven, het boek zelf als boek is dat veel meer. Het zgn. historische gegeven is niet los te weken uit het boek. We moeten immers blijven spreken en schrijven over datgene wat los te weken zou zijn uit het gegeven boek. Er komt derhalve een boek bij. Maar dat boek erbij kan het eerst gegeven boek niet overbodig maken. In het beste geval kan het ‘boek-erbij’ het gegeven boek beter, scherper leesbaar maken. Die boeken erbij worden - gelukkig - geschreven. Exegeten houden zich niet uitsluitend met de reconstructie bezig.

Kertelge zegt het zo: Een eenzijdige historische kritiek die de wonderverhalen van het evangelie slechts als getuigenissen van een primitief wondergeloof wil onderscheiden van de latere uiteindelijke redactie van het Evangelie, vermag geen bevredigend antwoord te geven op de vraag waarom de Evangelist dan toch maar die primitieve wonderen heeft opgenomen (p. 18). De vraag hoe de wonderen gelezen en verstaan moeten worden, wordt niet beantwoord door een referaat over wonderen en de mogelijkheid daartoe. De vraag naar de wonderen van Jesus wordt beantwoord in de beweging van het evangelieverhaal zelf.

Een verhaal aangaande de genezing van een melaatse moet niet allereerst gelezen worden naar de vraag toe: wat zijn melaatsen eigenlijk en is het mogelijk dat ze zomaar genezen kunnen worden? Veeleer moet het evangelie gelezen worden met deze vraag: hoe komt het dat hier deze melaatse zijn plaats vindt in het evangelie.

Voor deze vragen heeft Kertelge in zijn inleiding alle aandacht.

Over het boek heeft Edmond Jabès, een jood, een dichter, een Fransman, het volgende geschreven in een verdichte dialoog¹¹:

‘L'inquiétude du livre est dans ses
limites. Ainsi, l'angoisse est à nos frontières, dit Oury.
- Toujours nous furent hostiles les
limites, dit Bethseba’.

11 Edmond Jabès, Aely, Paris, 1972, p. 72.

[p. 165]

De onrust van het boek is dat het niet verder gaat, dat het niet verder kan, dat het beperkt, dat men lezend op grenzen stoot die men zou willen overschrijden. Jabès onderstreept dat door ‘limites’ en ‘frontières’, en ‘hostiles les frontières’ in één verband te schrijven. In dit citaat zijn bovendien de onrust en de angst bijeen gebracht en de angst aan onze eigen grenzen raakt de limiet van het boek. Het angstige boek staat haaks op de onrust van onze eigen grenzen. Vanuit de onrust van het boek wordt dit alles gezegd, bedacht. Uit de onrust van het boek valt het woord ‘toujours’, altijd, uit de mond van Bethseba.

Hier is, naar het mij voorkomt, de vraag naar het boek in alle hevigheid gesteld, omdat hier het boek aan eigen vijandelijke grenzen is opengedaan. Wij lezen hier vijandige grenzen, want het boek dreigt, stelt paal en perk en lijkt een vijand voor ontplooiing. Het dwingt tot zichzelf terug, daarom moeten wij ons opnieuw voor het boek buigen, erin lezen in stee van het uit hebben. Dan is het boek meer dan een ontwikkelingsfase, meer dan een mijlpaal die kan worden gepasseerd.

Want een boek is meer dan een huldeblijk aan wat voor de hand ligt, het poogt door de opperhuid van de zgn. werkelijkheid heen te stoten. Het zoekt onder woorden te brengen wat nog niet eerder onder woorden is gebracht om op die wijze het beschrevene toekomst te verschaffen.

Daarom moeten zgn. ontmaskerende verhalen teleur stellen. Zij drijven datgene wat is geschied, vast in de aarde waarin het is ontstaan, wijzen het zijn plaats in de verlopende historie en zo blijft het in het duister van het verleden.

Daarom zijn boeken toe te juichen als de verzameling opstellen die door Helmut Harsch en Gerhard Voss zijn uitgegeven. Versuche mehrdimensionaler Schriftauslegung¹². Verschillende geleerden hebben zich gebogen over de pericope van de bruiloft van Kana. Vanuit verschillende disciplines wordt er over gesproken. Zij die zich met deze pericope hebben bezig gehouden, zeggen dat de historisch-kritische methode de bodem is waarop zij allen staan. Zij vermelden erbij dat deze methode niet overbodig kan worden gemaakt. Maar zij zijn er toch niet helemaal gerust op. Want ‘mag de exegeet achteloos aan het Feit voorbij gaan dat een Symbool meer mogelijkheden met zich voert, die de auteur waarschijnlijk niet “bedoeld” heeft, maar die toch aanwezig zijn? Want het symbool met al zijn mogelijkheden is gebruikt’ (p. 20).

De poging ook langs een andere weg het verhaal te lezen wordt in deze bundel moeizaam ten toon gespreid. De lezer kan er een tiefenpsychologische Interpretation van Joës 2, 1-11 in vinden. Maar ik vermoed dat de

12 Helmut Harsch und Gerhard Voss, Hrsg, Versuche mehr-dimensionaler Schriftauslegung, Chr. Kaiser Verlag, München, 1972, 149 pp., DM. 18.

[p. 166]

lezer die dit pad bewandelen wil, zich toch meer thuis zal voelen bij de beschouwing aangaande de kerkvaders in hun interpretatie van de bruiloft van Kana. De lezer mag na het lezen van dit boek ook een vragenlijst invullen. Hij mag aangeven wat hij in het boek heeft gemist. De samenstellers doen hem twee suggesties aan de hand, nl. het sociologische aspect en de bijdrage van de moderne kunst. Ik geloof dat met name bijdragen van de moderne literatuurstudie de schriftuitleg waarvan de samenstellers dromen, dichterbij kan brengen. Dit boek kan helaas de Franse bundels die over dit onderwerp zijn verschenen, niet doen vergeten¹³. Maar de exegeten die daaraan hun medewerking hebben gegeven, hebben dan ook niet-theologen uitgenodigd: mensen uit de literatuurwetenschap. Het verhaal van Starobinski, een literaire analyse van Marcus 5, 1-20: de bezetene van Gerasa, is zonder meer een schoolvoorbeeld hoe een lezer een verhaal als verhaal kan lezen en analyseren¹⁴. Het verhaal wordt dan in zijn eigen luister beluisterd, alle bewegingen worden meegemaakt om wat nog niet geweten is, wat nog niet is gehoord, op het spoor te komen.

Wanneer zo over de eigenheid van het boek wordt gesproken, dan moet de kwestie van de kanon weer worden gesteld. Het is niet verwonderlijk dat deze kwestie de laatste jaren weinig aandacht krijgt. Als de vraag naar de zgn. historische Jesus, cq. de historische gebeurtenissen overheerst, dan kan de vraag naar de kanon, de samenhang van de bijbelboeken van het oud en nieuw testament, slecht aan bod komen. Want de aandacht voor de historische gebeurtenissen versnippert de aandacht voor de bijeengeschreven en te lezen samenhang.

In het boek van Inge Lønning, Kanon im Kanon¹⁵, kan men dan ook lezen dat de vraag naar de kanon in onze dagen moeilijk gemaakt wordt, aangezien het Nieuwe Testament gelezen wordt als een geschiedenis van de theologie van de eerste eeuw (p. 214). Zo kunnen in het meest extreme geval ‘opvattingen verouderen of moeten minder nauwkeurig omschreven verhalen het afleggen tegen hetgeen scherper gedefinieerd is’. De auteur behandelt de kanonkwestie vanuit het Lutherse standpunt. Luther is zijn leidsman en degene die in de geschiedenis van dit vraagstuk geïnteresseerd is, komt in dit boek ruimschoots aan zijn trekken. Maar als de kwestie van de kanon aan bod komt als een probleem van een oecumenische theologie,

13 R. Barthes e.a., Analyse Structurale et Exégèse Biblique, Neuchatel, 1971.
R. Barthes e.a., Exégèse et Herméneutique, Paris, 1971.

14 In: Analyse Structurale et Exégèse Biblique, pp. 63-94.

15 Inge Lønning, Kanon im Kanon, Chr. Kaiser Verlag, Oslo - München, 1972, 295 pp., DM. 30.
Zie ook: Ernst Käsemann, Hrsg., Das Neue Testament als Kanon, Göttingen, 1970. Een verzameling opstellen van verscheiden geleerden die over het onderwerp de laatste jaren hebben geschreven.

[p. 167]

dan overheerst toch het Luthersdogma en kan de auteur aansluiten bij de historische benaderingswijze, die het hem mogelijk maakt een bepaald leerstuk (de rechtvaardiging van de ongerechte door het geloof) tot maatstaf te maken van hoe er gelezen moet worden. Al met al, door deze benadering worden wij toch ook weer meer van het boek weggedreven dan er naar toe gebracht.

En toch, het gaat om het boek dat over Jesus is opengedaan. Hier mee is niet gezegd dat dit boek altijd goed gelezen is en evenmin dat de bewijslast die aan bepaalde zinnen en verhalen is toegedicht, altijd is te dragen. Maar het merkwaardig bonte verhaal, dat niet in een systeem is onder te brengen, houdt tot op de dag van vandaag de gemeente op gang.

Als wij nogmaals de vraag herhalen wat er precies is gebeurd, meetbaar en te klassificeren, dan moet in de eerste plaats geantwoord worden: er is een gemeente, een gemeenschap, een volk dat leeft van de perspectieven, van de toekomst die in dat boek is te lezen. De zgn. bepaalde visie op het verleden die in het boek ook naar voren komt, kan niet doen vergeten dat het boek geschreven is terwille van de toekomst. De verhalen zijn met het oog daarop gecomponeerd. Daarom is er ook alles aan gelegen hoe dit boek verkondigend wordt gelezen, hoe het wordt voorgelezen, omdat zo de naam van de lieve Heer ter sprake komt. Het boek verzamelt. Het ambacht van de predikant is daarmee een zware eis gesteld. Niet alleen omdat hij de gemeente, de gemeenschap in de kerk, in alle zinnen van het woord moet ‘stichten’ (ook stichten tot gemeenschap), hij moet ook het boek op de juiste wijze openen en daarmee toekomst openen. Jochem Tolk¹⁶ heeft onderzocht aan de hand van enkele voorbeelden hoe de verhouding is van de predikant tot de tekst. Hij onderscheidt twee modellen.

In het eerste gaat het om bijbelverhalen die als exempels naar voren worden gebracht van hetgeen een ieder ‘altijd en overal’ wel zal kunnen herkennen. Het tweede model gaat uit van de menselijke vragen, die eerst worden geformuleerd, om daarna te zien of er in de schriften antwoord op die menselijke vragen kan worden gevonden. Beide modellen hebben hun voor en tegen. Maar in de ogen van Tolk doen geen van beide modellen recht wedervaren aan de teksten zoals die vanuit het historisch onderzoek vandaag kunnen worden gelezen. Het kan dan ook geen verwondering wekken dat hij in zijn boek een pleidooi houdt voor het afschaffen van de pericopenordening. Teveel teksten zouden dan een predikant in moeilijkheden brengen. Historisch zijn die teksten ‘onmogelijk’ gemaakt.

Maar zo gemakkelijk lijkt mij de oplossing niet. Want ook bij hem lijkt de opvatting de overhand te hebben dat datgene wat achter de tekst te ver-

16 Jochem Tolk, Predigtarbeit zwischen Text und Situation, Chr. Kaiser Verlag, München, 1972, 162 pp., DM. 14.

[p. 168]

moeden is, belangrijker is dan datgene wat in tekst te lezen staat. Ook bij hem overheerst de idee dat er alleen maar geschreven is om niet te vergeten. Maar er is ook geschreven opdat wij zullen weten hetgeen wij nu nog niet weten.

Maar wellicht schuilt achter dit alles ook een bepaalde opvatting aangaande de ‘troost’ die uit de prediking zou kunnen worden geput. Maar met het woord ‘troost’ is immers ook niet alles gezegd. ‘Want al wat tevoren geschreven is, dat is tot onze lering te voren geschreven opdat wij door geduld en vertroosting der schriften hoop zouden hebben. En de God van geduld en vertroosting geve u eensgezind te zijn onder elkaar naar Christus Jesus, om eendrachtig uit een mond te verheerlijken de God en Vader van onze Heer Jesus Christus...’ (Rom. 15, 4-6).

De vertroosting geput uit de schriften is een vertroosting die verwachting wekt en hoop. Het is een vertroosting die gegeven zal worden aan degenen die treuren, gelijk in de tweede zaligspreking staat geschreven. Het zalig die treuren moet ‘goed’ worden verstaan! De attente lezer zal merken dat deze zaligspreking in het 5e hoofdstuk van Mattheüs (het begin van de zgn. Bergrede) de eerste zaligspreking aangaande de armen van Geest aan wie het koninkrijk der hemelen is toegezegd, en de derde zaligspreking aangaande de ootmoedigen die het land zullen beërven, uit elkaar houdt. Dit zou een aanwijzing kunnen zijn hoe het treuren kan worden gelezen en welke troost in het vooruitzicht is gesteld. Het treuren van de treurenden zou dan wel eens hierin kunnen bestaan dat datgene wat in de eerste en de derde zaligspreking is gezegd, nog niet samenvalt: dat het koninkrijk der hemelen en het land dat zij zullen beërven, nog niet hetzelfde zijn. Het is het treuren omdat er nog steeds gebeden moet worden: gelijk in de hemel zo ook op aarde. En in het gebed worden de dingen die niet zijn, genoemd alsof zij waren... Het moge duidelijk zijn dat dit niet als alibi wordt gezegd. Wij horen het woord van de profeet: ‘Gods getuigen zijt gij’ (Is. 43, 12). Als Zijn getuigen het op aarde af laten weten, wie zal dan nog weten wat God bereid heeft voor hen die hem liefhebben?

Daarom is er alles aan gelegen dat wij het boek als zodanig weer leren lezen, als een boek geopend naar wat komen gaat. Want dit boek kan niet¹⁷

17 Zo'n boek is het onder 1) genoemde door F.J. Schierse uitgegeven. De problemen zoals ze aan de orde zijn gesteld in de loop der jaren worden besproken, bediscussieerd. De samenstellers doen m.i. geslaagde pogingen een en ander geschikt te maken voor het godsdienstonderricht. Een opmerkelijke bijdrage is die van Paul Konrad Kurz, Der Zeitgenössische Jesus Roman (pp. 110-133). Opmerkelijk, omdat hij Lehmanns Jesus rapport in dit hoofdstuk ter sprake brengt. Tot een discussie aangaande de techniek van het verhaal in de Jesus Roman, en/of in de Bijbelse verhalen komt het (jammer genoeg) maar nauwelijks.

[p. 169]

vervangen worden door een ander boek dat wij zelf zouden willen schrijven. In het boek ligt de toekomst besloten die wij kunnen verwerkelijken. Voor een geïnteresseerde ziet het napeinzen over het boek er soms chaotisch uit. Daarom zijn in onze dagen de boeken welkom die overzichten bieden, die verzamelen wat al gezegd is, die bewaren wat anders zou verdwijnen. Dat zijn boeken die ook voorzichtig en bescheiden maken en die ervan weerhouden haastige oordelen te vellen.

Want de liefde voor het boek, voor het verhaal daarin verteld, houdt niet alleen de gemeente op de been, maar brengt ook meer mensen in peinzende samenwerking bijeen dan wel eens wordt vermoed¹⁸.

18 Het boek van Anselm Stolz, Jünger des Herrn, onderstreept dit. Zijn uiteenzetting behandelt het ‘navolgen van Jesus’. Hij maakt duidelijk dat ‘navolgen’ in de ‘letterlijke’ zin van het woord alleen maar mogelijk geweest is voor de tijdgenoten van Jesus. Navolgen als nadoen, nalopen is voor ons onmogelijk geworden. Maar vanuit de situatie leraren en leerlingen bij de Rabbijnen kan duidelijk worden dat er meer mogelijk is als er gesproken wordt van ‘navolging’: het verhaal herlezen en lezen, om zo de mogelijkheden van de toekomst op het spoor te komen. Want zo heeft de navolging van Jesus' leerlingen haar plaats in de overlevering van de evangeliën: want zo kunnen de woorden van Jesus voor de ‘latere’ christenen hun betekenis krijgen (p. 49).