Streven. Jaargang 26

[p. 49]

Emancipatie zonder alternatief
Corn. Verhoeven

1. ‘Emancipatie’ is een sympathiek woord, omdat het in verband staat met vrijheid en verlossing uit slavernij, met rebellie tegen een drukkend gezag, met groeiende zelfstandigheid en de verwerving van een eigen identiteit. Vrijheid en zelfstandigheid lijken immers onaantastbare criteria voor de positieve betekenis van een beweging. Nemen zij toe, dan kan de beweging waardoor zij vergroot worden, op onze sympathie rekenen. In het tegenovergestelde geval is de kans dat onze houding afwijzend zal zijn, aanzienlijk groter.

Nu is dit niet het punt dat hier ter discussie gesteld wordt. Het gaat om een aspect van de emancipatie dat gewoonlijk als een vanzelfsprekend gegeven aanvaard wordt en dat verband houdt met het polemische, strijdbare en polariserende karakter van de beweging. Onder emancipatie verstaan wij gewoonlijk de strijd waardoor een persoon of groep zich zelf bevrijdt van een overheersende macht. Twee dingen zijn hierin van essentieel belang. Ten eerste is het de onderdrukte klasse zelf die het initiatief tot de bevrijding neemt, en niet de overheersende klasse. Ten tweede is de vrijheid hier iets wat door de overheersende groep niet gegund wordt, maar pas door strijd veroverd kan worden. Onze hoge waardering voor de vrijheid blijkt samen te gaan met de vanzelfsprekende veronderstelling, dat dit elementaire recht niettemin veroverd moet worden. Een positieve waardering van de vrijheid blijkt op een dubieuze manier gekoppeld te zijn aan een misschien nog grotere bewondering voor de strijd. Waarde schijnt in onze cultuur bepaald te worden door inspanning en offer.

Dat is eigenlijk een wonderlijke zaak. Het lijkt erop dat een aantal tegenstrijdigheden binnen onze samenleving, die min of meer verband houden met haar gewelddadig, polariserend karakter, hier aan het licht komen. Er zal enig geduld en misschien een bepaalde omschakeling van de blik nodig zijn om te midden van onze vanzelfsprekendheden de problemen beter in het oog te krijgen.

2. Een eerste voorwaarde daarvoor is de training van het historisch besef.

[p. 50]

We kunnen hiervoor aanknopen aan het sympathieke woord ‘emancipatie’ zelf en hebben dan het voordeel, dat het in zijn oudste context allerminst een vage aanduiding is voor een beweging die nauwelijks haar eigen doelstellingen kan formuleren, maar integendeel een nauwkeurig omschreven term uit het romeinse recht waarin weinig aan het toeval werd overgelaten. ‘Emancipatio’ (handlichting) heette het ritueel waardoor een zoon zijn eigen zelfstandigheid kreeg en onttrokken werd aan de volstrekte macht van de vader. Tevoren was hij ‘mancipium’, iets waar men de hand op legt, een slaaf, een stukje bezit. De ‘emancipatio’ is de overgang van de status van bezit naar de status van persoon. Zij is tot op zekere hoogte te vergelijken met de zogeheten ‘manumissio’, een juridisch ritueel, waardoor de meester aan de slaaf plechtig de vrijheid gaf. Een onderdeel van deze ritus bestond hierin, dat de meester het hoofd van de slaaf vasthield en daarbij de formule uitsprak: ‘Ik wil dat deze mens vrij is’. Vervolgens liet hij hem ronddraaien, als het ware om afstand van hem te nemen en hem op zijn eigen spoor te zetten. De ambtenaar die de plechtigheid leidde, gaf hem dan de vrijheid, waarna de aanwezigen hem gelukwensten met de woorden: ‘Nu jij vrij bent, ben ik blij’. De vrijheid werd niet veroverd, maar gegund.

3. Vanaf dat moment was de slaaf vrij. Maar zijn vrijheid droeg nog het litteken van zijn vroegere slavernij. Hij was wel vrij (liber), maar als vrijgelatene (libertinus); hij had burgerrecht, maar lange tijd bleven desondanks zijn juridische mogelijkheden toch beperkt. Veel vrijgelatenen bleven in de omgeving van hun vroegere meester, die als hun beschermheer optrad en wiens naam zij gingen dragen. Sommigen van hen wisten een aanzienlijke status of, zoals Trimalcio in Petronius' Satiricon, een grote rijkdom te verwerven. Zij gingen met die nieuwe rijkdom dikwijls protseriger om dan hun vroegere meesters en waren ten opzichte van hun slaven niet zachtzinniger. De nieuwe mens (‘homo novus’) die zij werden, was in werkelijkheid vaak een karikatuur van de oude mens van wie zij zich bevrijd hadden.

4. Hier doet zich een verschijnsel voor dat alle trekken lijkt te hebben van een historische wetmatigheid: de geëmancipeerde klasse imiteert de klasse ten opzichte waarvan zij zich geëmancipeerd heeft; de verworven vrijheid verstart tot een al bestaand levenspatroon. Er is dus geen sprake van vernieuwing of alternatief, integendeel: zo'n gedrag is moeilijk anders dan als regressie te interpreteren. Het gevolg is dat de oude streken van de heersende klasse met het toenemen van de emancipatie algemeen verspreid worden in plaats van te verdwijnen.

Nu kan men tot op zekere hoogte zeggen, dat de romeinse slaaf die vrijgelaten werd, zijn vrijheid als een geschenk kreeg. Er was wel de mogelijk-

[p. 51]

heid haar te kopen, maar ook die mogelijkheid werd gegeven. In principe werd de vrijheid niet veroverd of gekocht, maar geschonken. Dat is het verschil met de emancipatie in de zin die wij aan dat woord geven. Wanneer wij spreken over de emancipatie van onderdrukte groepen, negers, arbeiders of vrouwen, dan gaat het om een beweging waarin vrijheid en zelfstandigheid niet als een gunst gevraagd, maar als een recht geëist en veroverd worden. Door deze strijdbare houding lijkt de afstand ten opzichte van de macht die de vrijheid beknot, veel groter en het gevaar voor imitatie veel kleiner te zijn. Niettemin blijkt het weinig verschil te maken of de vrijheid geschonken dan wel veroverd is. Een vrijheid die niet met de eigen identiteit gegroeid is - een proces dat waarschijnlijk langer duurt dan schenken of veroveren - lijkt moeilijk het stadium van rijpheid te kunnen bereiken. De macht van degene die schenkt of aan wie ontnomen wordt, schijnt zo groot te zijn - of de mogelijkheid van een alternatief zo gering - dat zij haar stempel op de nieuwe vrijheid blijft drukken. Er lijkt dan geen andere vrijheid of zelfstandigheid te zijn dan die van de meester, of die nu gediend wordt dan wel verworpen. Imitatie van de verworpen meester blijft het ideaal van de slaaf: de emancipatie bevestigt zijn onderworpenheid. Strijd blijft concurrentie, navolging. Rijk geworden negers gedragen zich als rijke blanken; welvarend geworden arbeiders houden het kapitalisme in stand en vormen de nieuwe liberalen; geëmaneipeerde vrouwen trekken de broek aan. Wat op bevrijding en zelfstandigheid leek, ontaardt in serviele uniformiteit en dwangmatige navolging van een bestreden voorbeeld.

5. Het is verleidelijk en weinig riskant de stelling te wagen, dat een emancipatie niet voltooid of zelfs totaal mislukt is, zolang zij bestaat in een vervreemdende imitatie van de bestreden klasse. Juist wanneer die klasse terecht bestreden wordt, zou het eerste en enige effect van haar bestrijding moeten zijn dat het kwaad van die klasse beperkt wordt en niet uitgebreid en tot norm gemaakt. Geen dialectiek, hoe subtiel ook, kan deze paradox rechtvaardigen. Precies zo is de vrede niet voltooid en is de oorlog oppermachtig, zolang er met oorlogszuchtige grimmigheid voor de vrede gestreden wordt. Nog sterker: wie strijdt voor de vrede, houdt alleen de oorlog in stand, zoals hij die de onderdrukkende klasse imiteert, de onderdrukking in stand houdt, in vervreemding blijft steken en zich niet emancipeert. Hij blijft zonder alternatief de gevangene van wat hij bestrijdt.

6. De vraag kan gesteld worden, of er buiten de imitatie een alternatief is. Wie deze vraag ontkennend beantwoordt, moet ofwel het bestreden levenspatroon, b.v. het kapitalistische, als het enig mogelijke beschouwen, dus het leven van de meester, de blanke, de man als het enige model aanvaarden,

[p. 52]

ofwel elke emancipatie als een zinloze schijnbeweging verwerpen. Wie haar bevestigend beantwoordt, loopt het risico exact te willen omschrijven wat het produkt van de ontwikkeling moet zijn en daarmee opnieuw de vrijheid te doen verstarren. Een emancipatie waarvan de uitwerking voorspelbaar is - en dus ook bevochten kan worden - ontaardt in een nieuwe slavernij.

7. Dit betekent dat een emancipatie die louter strijdbaarheid verkondigt, moet ontaarden in loze pathetiek. Het is volstrekt legitiem de macht in eigen handen te willen nemen en het eigen lot te willen bepalen, maar dit legitieme verlangen is gebonden aan de beperktheid van de menselijke mogelijkheden. Wanneer een emancipator als Marx proclameert dat niet kerk en kapitaal ons lot moeten bepalen, maar wij zelf, dreigt zijn proclamatie tot holle retoriek te verworden, wanneer daarvan de suggestie uitgaat dat de mens ook inderdaad beschikt over een even grote macht als die hij bestrijdt of dat de ontmaskerde macht automatisch in het bezit komt van de ontmaskeraar.

8. Het vraagstuk van de emancipatie als strijd draait inderdaad om de macht, of liever: om een verschil tussen twee machten. In de strijd om de vrijheid wordt de macht die ons onderdrukt, in hoge mate overdreven en gemythiseerd; zij wordt opgeblazen tot een almacht, een God of een lot. De te bestrijden macht moet immers minstens zó groot zijn, dat behalve een drang tot emancipatie bij de sterkeren ook een levenslange berusting aan de kant van de zwakkeren een zekere mate van waarschijnlijkheid behoudt. Als de mens dus zijn lot in eigen hand wil nemen, moet hij het opnemen tegen een macht die hij tevoren opgeblazen en gemythiseerd heeft.

9. De macht die hij zich zelf toedicht, moet dus, wanneer hij niet begint met een drastische ontmythisering, van bijna goddelijke afmetingen zijn. Zelf-bevrijding, scheppen van een eigen identiteit, schijnt niet mogelijk te zijn zonder dat de gemythiseerde macht waaruit men zich bevrijdt, wordt vervangen door een evenzeer gemythiseerde eigenmachtigheid. Wie zijn eigen ‘lot’ in eigen hand wil nemen, matigt zich een macht aan die gelijk staat met de aan het lot toegekende macht. Wil de strijd enige kans hebben op succes voor de initiatiefnemer, dan moeten de twee machten die met elkaar in het krijt treden, ongeveer van gelijke sterkte en structuur zijn. Hiermee is in beginsel de imitatie gegeven en tegelijk de reden waarom de gemythiseerde macht wordt vervangen door een even overdreven eigenmachtigheid.

10. Maar eigenmachtigheid is geen vrijheid, geen identiteit en geen bruikbaar plan. Wie zijn eigen macht mythiseert, wordt een slaaf met de preten-

[p. 53]

ties van een meester. Als hij zogenaamd zijn eigen lot in handen neemt, heeft hij door dit pathetische gebaar nog niet de werkelijke macht om in vrijheid zijn lot te bepalen. Hij is, zoals de vrijgelaten slaaf, overgeleverd aan de onontkoombare dwang van net dichtstbijzijnde voorbeeld. De voorbeeldigheid van een macht wordt immers bepaald door de mate waarin zij tot een mythe verheven wordt. Van haar mythische karakter ontdaan zal zij misschien noch het imiteren noch het bestrijden waard zijn. Hoe dan ook: een bestrijding van machten die niet tegelijk een ontmythisering is van elke macht, dus ook van de eigenmachtigheid, beneemt zich zelf de toegang tot elke vorm van vrijheid die groei en creativiteit mogelijk maakt. Zij zet de slavernij voort en voegt daar nog de vermoeiende pretentie van vrijheid aan toe.