Streven. Jaargang 25

[p. 1086]

Russisch-Amerikaanse topconferentie in Moskou
L.L.S. Bartalits

Indammingspolitiek

Tot maart 1947 vertoonde de Amerikaanse politiek tegenover de Sovjet-Unie een dubbelzinnig en wisselvallig karakter. Onder invloed van de liberaal-democraat, vice-president Henry Wallace, en de gematigde minister van buitenlandse zaken, James Byrnes, voer president Truman aanvankelijk de door op 12 april 1945 overleden Roosevelt uitgestippelde koers. Mede onder invloed van zijn raadgevers Forestal, Kennan en generaal Marshall en geconfronteerd met de verwikkelingen in Midden- en Zuidoost-Europa, benevens met de toenemende tegenstellingen tussen Rusland en de westelijke geallieerden over de toekomst van Duitsland, evolueerde Trumans houding tegenover de Sovjet-Unie geleidelijk. De vervanging in januari 1947 van Byrnes door Marshall als minister van buitenlandse zaken kondigde reeds een verharding van de Amerikaanse Ruslandpolitiek aan.

Toen de regering-Attlee in februari 1947 Washington op de hoogte stelde dat zij haar verplichtingen tegenover Griekenland en Turkijë, gezien de Britse economische moeilijkheden, niet langer na kon komen, besloten de Amerikanen tegenover de politieke ambities van de Sovjet-Unie op twee fronten verzet te bieden. In de eerste plaats op militair-politiek terrein door de afkondiging van de Truman-doctrine. Op 12 maart 1947 slaagde Truman erin het Congres te overtuigen van de noodzakelijkheid een hardere politiek tegenover de Sovjet-Unie te voeren. In zijn toespraak veroordeelde hij ondermeer het Russische optreden in Bulgarije, Polen en Roemenië, dat de politieke gelijkschakeling van deze landen tot gevolg had, en de expansieve Russische Duitsland-politiek. Vervolgens verzocht hij de congresleden en de senatoren 400 miljoen dollar ter beschikking te stellen van Griekenland en Tijrkije, teneinde in deze ‘zeer belangrijke strategische zone vrijheid en stabiliteit te verzekeren’.

Deze Amerikaanse interventie vormde het beginpunt van een lange reeks tegenacties en overreacties als antwoorden op de expansieve Russische

[p. 1087]

politiek, die over Berlijn, Korea en Cuba tot de Vietnamese tragedie zou leiden.

In de tweede plaats hebben de Amerikanen besloten door middel van het Marshall-plan de Europapolitiek en in het bijzonder de Duitslandpolitiek van de Sovjet-Unie tegen te werken. Op 5 juni 1947 hield minister Marshall op de Harvarduniversiteit een rede over de noodzaak van financiële hulp aan Europa, waaruit de ‘Foreign Assistance Act’ voortvloeide die op 3 april 1948 door het Congres werd aangenomen: 16 miljard dollars kwamen ter beschikking van landen met belangrijke dollartekorten voor aankopen in Amerika, vooral van kapitaalgoederen, zonder dat de betalingen ten laste kwamen van de betalingsbalansen der landen.

In de Amerikaanse antwoorden op de expansieve politiek van de Sovjet-Unie - waarvan de verwezenlijking vergemakkelijkt scheen te worden door de internationale chaos en het reeds begonnen dekolonisatieproces - zag Stalin de bevestiging van zijn vrees voor de heropleving van de ‘cordon sanitaire’ der twintiger jaren en ook van de omsingelingspolitiek van de jaren dertig.

‘Roll-back’ van het communisme

De diametraal tegengestelde belangen van beide supermogendheden en de consolidering van hun respectievelijke invloedssferen oefenden een polariserende werking uit in de wereldpolitiek en culmineerden uiteindelijk in de koude oorlog. Zonder dat het tot een Amerikaans-Russisch gewapend treffen kwam bereikte de spanning tussen Oost en West na juni 1950 een gevaarlijk hoogtepunt. De Amerikaanse interventie in de Koreaanse oorlog en in het bijzonder de opmars der strijdkrachten van de Verenigde Naties onder leiding van generaal MacArthur naar de Chinese grens maakte van de indammingspolitiek eigenlijk een ‘roll-back’ van het communisme. Deze politiek was dus reeds een realiteit in een periode toen J.F. Dulles nog moest beginnen met zijn ‘roll-back’ aspiraties en zijn ‘brinkmanship’, dat de Oosteuropese landen zou losmaken van de Sovjet-Unie en dat verdere uitbreiding van het communisme desnoods door middel van oorlog zou beletten.

Van confrontatie tot samenwerking

Gedurende de jaren 1953 en 1954 mobiliseerde J.F. Dulles de helft van de wereld in allianties tegen de Sovjet-Unie. Maar reeds in 1956 was de ‘roll-back’-politiek al gestorven en zijn ‘brinkmanship’ devalueerde tot een onbruikbare tactiek.

[p. 1088]

Sedert de gebeurtenissen in Hongarije en de Brits-Frans-Israëlische aanval op Egypte hebben Moskou en Washington met de grootste zorg een directe confrontatie vermeden. Sinds de Cuba-crisis stelde de ontwikkeling van de militaire techniek grenzen aan een mogelijke Amerikaans-Russische confrontatie en beide mogendheden waren gedwongen hun ideologieën te laten plaats maken voor een nuchtere afweging van belangen. Last but not least heeft de snelle ontwikkeling van de Volksrepubliek China tot nucleaire mogendheid de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten gedwongen hun wereldpolitieke strategie te herzien. Moskou en Washington moesten nieuwe verhoudingen zoeken zowel ten opzichte van elkaar als ten opzichte van Peking. Hoewel de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten op het gebied van de ideologie tegenstanders van elkaar zullen blijven en op politiek alsmede militair terrein concurrenten, zijn hun gemeenschappelijke belangen van dien aard geworden, dat zij zich zelf meer dienen met beperkte samenwerking dan met confrontatie op elk gebied. De grote veranderingen op het gebied van de internationale betrekkingen sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog hebben beide supermogendheden tot een bepaalde samenwerking genoodzaakt.

Topoverleg in Moskou

Reeds na Nixons eerste onderhoud met Brezjnev op 22 mei 1972 in het Kremlin was gebleken dat een tijdperk van ongeremde tegenstellingen tussen beide supermogendheden was afgesloten¹.

De eerste officiële besprekingen waren op 23 mei begonnen in de Catherinazaal van het Kremlin. Nog op dezelfde dag werden twee akkoorden ondertekend, waarvoor de besprekingen reeds enige tijd tevoren op lager niveau waren gevoerd. Het ene betrof het beschermen van het natuurlijke milieu en werd door Nixon en Podgorny ondertekend. De betreffende overeenkomst voorziet in 't uitwisselen van geleerden en gegevens om problemen over lucht- en watervervuiling op te lossen. Daarnaast zou het verdrag tot een beter leefklimaat in de grote steden moeten leiden. De tweede overeenkomst over samenwerking op het gebied van de medische wetenschap en openbare gezondheid werd door minister van gezondheid Boris Petrowski en minister Rogers ondertekend. Het verdrag voorziet in samenwerking bij onderzoek naar kanker, hartziekten en medische zaken die betrekking hebben op milieuhygiëne².

1 Dit gesprek was zakelijk en openhartig en toonde aan dat van beide kanten groot belang werd gehecht aan de komende onderhandelingen en positieve resultaten van het topoverleg werden verwacht.
Cf. TASS in English, 23 mei 1972; Neue Zürcher Zeitung, 24 mei 1972.

2 Cf. Neues Deutschland, 24 mei 1972.

[p. 1089]

De op 24 mei gevoerde besprekingen handelden voornamelijk over Europese problemen. Onder meer werden de problemen verband houdende met de bijeenroeping van een Europese veiligheidsconferentie en met een wederzijdse vermindering van de strijdkrachten in Centraal-Europa besproken³. Later in de middag werd in de Wladimirzaal van het Kremlin een overeenkomst over gemeenschappelijke ruimtevaartprojecten door Nixon en Kosygin ondertekend⁴. Dit verdag heeft onder meer ten doel om op 15 juni 1975 een Amerikaans-Russische gezamenlijke ruimtevaartmissie mogelijk te maken. Een tweede overeenkomst werd door de voorzitter van het Comité voor Wetenschap en Technologie, Wladimir Krillin, en minister Rogers ondertekend over samenwerking op het gebied van wetenschap en technologie⁵. Na de ondertekening van dit akkoord zorgde Brezjnev voor een verrassing. Nixon en zijn adviseurs werden uitgenodigd om een bezoek te brengen aan zijn buitenhuis in Borowicho. Tot diep in de nacht werden daar de wereldproblemen doorgenomen. Van alle internationale problemen vormde die nacht Vietnam de hoofdschotel. Nixon kon echter met Brezjnev over dit probleem geen overeenstemming bereiken, omdat de Kremlinleiders niet bereid waren hun militaire hulp aan Hanoi te verminderen en evenmin om druk uit te oefenen op de Noordvietnamese leiders om de oorlog te beëindigen. De Russen herhaalden hun standpunt dat de Amerikanen via de onderhandelingstafel in Parijs een einde moesten maken aan de oorlog⁶.

Op 25 mei werden de Amerikaans-Russische besprekingen voortgezet. Ditmaal werd gesproken over een akkoord inzake verbetering van de handelsbetrekkingen⁷. Ondanks het feit dat verschillende pogingen werden gedaan om de obstakels voor de uitbreiding van de handel te verwijderen, konden de onderhandelaars het niet eens worden. De moeilijkheden bij deze besprekingen concentreerden zich in de eerste plaats op het probleem van de oorlogsschulden van de Sovjet-Unie aan de Verenigde Staten⁸. De regeling van de ‘land lease’-kwestie is door het Amerikaanse Congres als voor-

3 Cf. Neue Zürcher Zeitung, 26 mei 1972.

4 Het ruimtevaartakkoord is een voortzetting van het verdrag dat in oktober 1970 werd ondertekend. Sedertdien hebben Amerikaanse en Russische deskundigen overleg gepleegd over verdere samenwerking met als resultaat dit akkoord.
Cf. Magyarország (Boedapest), 4 juni 1972, pp. 3-4.

5 Cf. Neues Deutschland, 25 mei 1972.

6 Cf. Magyar Hirlap (Boedapest), 30 mei 1972.

7 Naast de handelsbesprekingen werd op dezelfde dag door de opperbevelhebber van de Sovjet marine, Gorshkov, en de Amerikaanse staatssecretaris voor de marine, Warner, een overeenkomst ondertekend die betrekking heeft op het voorkomen van incidenten op open zee.
Cf. Neues Deutschland, 26 mei 1972.

8 Cf. Leo Mates, The results of Nixon's trip to Moscow, in Review of International Affairs, 20 juni 1972, pp. 10-12.

[p. 1090]

waarde gesteld voor het verlenen van handelstoezeggingen aan de Sovjetunie⁹. De Amerikanen wilden 800 miljoen van de 11 miljard dollar terugzien. De Russen wilden iets minder dan de helft van het door de Amerikanen gevraagde bedrag, slechts 300 miljoen dollar, betalen. In de tweede plaats concentreerden zich de moeilijkheden op de wens van de Kremlinleiders om gunstiger kredieten te verkrijgen dan de Verenigde Staten aan andere landen heeft toegestaan¹⁰. Achter deze schermutselingen over enkele honderden miljoenen dollars en over het verlenen van kredieten tegen een zeer lage rente stak echter een heel ander probleem. Nixon wilde in ruil voor zijn handelsconcessies van de Kremlinleiders een soepeler houding inzake Vietnam afdwingen. Tenslotte werd in een op 26 mei uitgegeven gemeenschappelijk communiqué meegedeeld dat een Amerikaans-Russische handelscommissie wordt ingesteld. Deze Commissie dient de ontwikkeling van de handelsbetrekkingen en aanverwante zaken te bevorderen. Voorts dient de Commissie te onderhandelen over een algemeen handelsakkoord dat een wederzijds geldende meest-begunstigingsclausule inhoudt; over regelingen voor het wederzijds beschikbaar zijn van overheidskredieten; over voorzieningen voor de instelling van handelsfaciliteiten en over een akkoord dat voorziet in arbitrage bij handelsgeschillen. De Commissie zal verder de mogelijke Amerikaans-Russische deelname bestuderen in de ontwikkeling van hulpbronnen en de fabricage en verkoop van ruwe grondstoffen en andere produkten¹¹.

Dagenlang verkeerde de buitenwacht in onzekerheid of twee akkoorden die algemeen als de belangrijkste van alle ondertekende verdragen worden gewaardeerd, wel of niet bereikt zouden worden. Het betreft een akkoord tot beperking van de raketafweersystemen en een overeenkomst tot beperking van een aantal strategische aanvalswapens. Naar alle waarschijnlijkheid was de uiteindelijke beslissing over de SALT-akkoorden¹² tijdens een tweede ontmoeting tussen de secretaris generaal van de C.P.S.U. en Nixon in de nacht van 25 op 26 mei in Brezjnevs datsja te Borowicho gevallen en niet in Helsinki¹³. Semjonov en Smith arriveerden nog net op tijd om 's avonds laat in de Wladimirzaal van het Kremlin, het hoogtepunt van de Amerikaans-Russische topconferentie, de ondertekening van de SALT-akkoorden door Brezjnev, Kosygin en Nixon bij te wonen.

9 Cf. N.R.C.- Handelsblad, 27 mei 1972.

10 Cf. Vjesnik (Zagreb), 27 mei 1972.

11 De Commissie zal afwisselend in Moskou en Washington bijeenkomen. De eerste bijeenkomst zal in juli 1972 in Moskou plaatsvinden. Cf. Neues Deutschland, 27 mei 1972.

12 ‘Strategie Arms Limitation Talks’.

13 De zevende SALT-ronde, waarbij de onderhandelaars tegen de klok werkten om het eerste verdrag ter ondertekening tijdens het bezoek van Nixon aan Moskou voor te bereiden, is op 28 maart 1972 in Helsinki begonnen.

[p. 1091]

Na een kort bezoek op 27 mei aan Leningrad schetste Nixon op 28 mei in een toespraak voor de Russische televisie een beeld van de Verenigde Staten en de komende samenwerking met de Sovjet-Unie. Voorts zei hij dat de Amerikaans-Russische topbesprekingen in Moskou niet ten doel hadden de wereld in invloedssferen te verdelen of op enige wijze tegen de belangen van enig ander land samen te zweren. Kennelijk pogend een geruststellend woord tot Peking te richten verklaarde de president ook dat de wereld niet langer door twee supermogendheden wordt beheerst¹⁴.

14 Zie de letterlijke tekst van de rede die president Nixon op 28 mei 1972 voor de Russische televisie heeft gehouden in NRC-Handelsblad, 29 mei 1972.

Resultaten van het topoverleg

Op 27 mei werden de Amerikaans-Russische topgesprekken afgesloten. Opnieuw werd gesproken over een mogelijke uitbreiding van de handelsbetrekkingen tussen de twee landen en in verband daarmee zochten beide partijen naar een compromisregeling voor de terugbetaling van de Russische oorlogsschuld¹⁵. Vervolgens werden in de Wladimirzaal plechtig het slotcommuniqué en de basisbeginselen van de betrekkingen tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten¹⁶ door Brezjnev en Nixon ondertekend. Het tweede deel van het slotcommuniqué handelt over internationale kwesties. Wat betreft Europa zijn de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten van plan zich verder in te spannen om een vreedzame toekomst voor het continent vrij van spanningen, crises en conflicten te verzekeren. Zij zijn het eens dat de territoriale integriteit van alle staten in Europa geëerbiedigd moet worden. Beide partijen zien de viermogendhedenovereenkomst van 3 september 1971 over de westelijke sectoren in Berlijn als een goed voorbeeld van vruchtbare samenwerking tussen de betrokken staten, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie inbegrepen. De twee partijen geloven dat de tenuitvoerlegging van die overeenkomst in de naaste toekomst, tezamen met andere stappen, de toestand in Europa zal verbeteren en zal bijdragen tot het noodzakelijk vertrouwen onder staten. Beide partijen juichen het op 12 augustus 1970 gesloten verdrag van Moskou toe. De Amerikanen en Russen zijn bereid passende bijdragen te leveren tot de positieve tendensen op het Europese continent naar een werkelijke ontspanning en de ontwikkeling van de betrekkingen op basis van territoriale integriteit en onschendbaarheid van grenzen, geen inmenging in binnenlandse aangelegenheden en het afzien van het gebruik of het dreigen met geweld.

15 Cf. Magyar Nemzet (Boedapest), 31 mei 1972.

16 Zie de volledige tekst van de uit 12 punten bestaande verklaring, welke is bedoeld om de spanningen tussen Oost en West weg te nemen, in Neue Zürcher Zeitung, 31 mei 1972.

[p. 1092]

Beide partijen zijn het erover eens dat wederzijds overleg met het oog op een conferentie over veiligheid en samenwerking in Europa zou kunnen beginnen na de ondertekening van het definitieve protocol tussen de vier mogendheden van de overeenkomst van 3 september 1971. De twee regeringen zijn het eens dat de conferentie zorgvuldig moet worden voorbereid. Deze conferentie moet bijeengeroepen worden op een tijdstip waarover de betrokken landen het eens zijn, maar zonder onnodige vertraging. Beide partijen geloven dat het doel om de stabiliteit en veiligheid in Europa te verzekeren gediend zou worden door een wederkerige vermindering van de strijdkrachten en bewapening, op de eerste plaats in Centraal-Europa. Een overeenkomst hierover dient zo spoedig mogelijk door een speciaal forum bereikt te worden.

Uit het communiqué blijkt duidelijk dat geen vordering werd gemaakt in de richting van een regeling van de kwestie Vietnam. Elke partij zette haar standpunt uiteen over de voortdurende oorlog in Vietnam en over de situatie in Indo-China in het algemeen. De Amerikanen wezen op de noodzaak zo spoedig mogelijk een einde aan het conflict te maken. Het Zuidvietnamese volk moet zelf, zonder inmenging van buitenaf, over zijn toekomst beslissen. Volgens de Amerikanen kan dat het snelst worden bereikt door besprekingen die leiden tot vrijlating van alle Amerikaanse krijgsgevangenen, een staakt-het-vuren voor geheel Indo-China onder internationaal toezicht en daarna terugtrekking van alle Amerikaanse troepen binnen vier maanden. De Russen onderstreepten hun solidariteit met de rechtvaardige strijd van de volken van Vietnam, Laos en Cambodja. Zij steunen de doelstellingen van Noord-Vietnam en de republiek van Zuid-Vietnam en dringen aan op beëindiging van de bombardementen op Noord-Vietnam.

In het communiqué staat ook dat de Kremlinleiders een uitnodiging voor een bezoek aan de Verenigde Staten hebben aanvaard, benevens dat een handelsakkoord tussen de twee landen in de nabije toekomst gesloten zal worden. Voorts noemde het communiqué het akkoord tot beperking van strategische wapens een belangrijke stap naar beëindiging van de bewapeningswedloop en een praktische stap om de mensheid te redden van de dreiging van het uitbreken van een kernoorlog¹⁷.

Het zijn de jaren van langzame voorbereiding welke Nixons bezoek aan Moskou onderscheiden van zijn dramatische bezoek aan Peking. Moskou was een ‘exercise in consolidation’, terwijl in Peking de eerste stappen naar een normalisatie van de staatsbetrekkingen werden gezet¹⁸. De modus

17 Zie de letterlijke tekst van het slotcommuniqué in Neue Zürcher Zeitung, 31 mei 1972.

18 Cf. The Daily Telegraph, 2 juni 1972.

[p. 1093]

vivendi waarover Brezjnev en Nixon sedert meer dan een jaar regelmatig corresponderen en waarover zij het tijdens het presidentieel bezoek aan Moskou eens waren geworden, opende een nieuw tijdperk, dat gekarakteriseerd mag worden door het streven van de beide supermogendheden om de wereld veiliger te maken. Daarom hebben zij het vermijden van een militaire confrontatie tussen hun twee landen en het bevorderen van een algemene ontwapening tot een gezamenlijk beginsel verheven. Van dit beginsel zijn de kwantitatieve beperking van de defensieve en offensieve kernwapens de eerste uitdrukking. Een tweede manifestatie hiervan zal een conferentie over de Europese veiligheid en samenwerking zijn om te komen tot vermindering van de strijdkrachten in Centraal-Europa.

De Amerikaans-Russische beginselverklaring is gebaseerd op het beginsel van gelijkheid. Beide partijen respecteren elkaar als twee supermogendheden en hiermee hebben zij, naar mag worden aangenomen, officieel een punt gezet achter hun gevaarlijke naoorlogse wanverhouding. Van deze Amerikaans-Russische toenadering mag men echter geen wonderen verwachten. Na chaotische tijden duurt het altijd lang voordat een nieuwe ordening ontstaat. Na de oorlogen van de XVIIe eeuw was dat niet anders als na de politieke omwentelingen veroorzaakt door de Franse Revolutie en de oorlogen van Napoleon. Ook de Europese burgeroorlog, die in 1912 met de eerste Balkanoorlog aanving, zal maar langzaam door een uitgebalanceerde vrede worden gevolgd¹⁹.

19 Cf. Theo Sommer, Ampel auf Grün. Aussichten vom Moskauer Gipfel, in Die Zeit, 2 juni 1972.