Streven. Jaargang 25

[p. 910]

Geen nobelprijzen in de malariabranche
Johan de Wit

In 1957 werd er een nijlpaard geschoten in de buurt van de oorsprong van de Kongo-rivier. Een nieuwsgierige wetenschapsman keek het bloed na van het ongelukkige dier en ontdekte zo een nieuwe malaria-parasiet. Daardoor werd weer een naam toegevoegd aan de inmiddels al meer dan 150 leden tellende familie van de verwekker van de malariaziekte. Gelukkig houden de meeste malariasoorten zich kieskeurig aan één bepaalde diersoort en zijn er maar vier die de mensheid teisteren.

Dat zijn er dan echter al meer dan genoeg. De geschiedenis van de malariaverwekker begeleidt tamelijk nauwkeurig de geschiedenis van de mens. Om maar met de oude Egyptenaren te beginnen: deze spraken al 15 eeuwen v. Chr. van ‘slechte lucht’ in samenhang met periodieke koortsen, welke naam bewaard is gebleven in de term malaria. De Franse naam ‘paludisme’ houdt het verband beter vast met moerassige plaatsen die de slechte lucht voortbrachten. Eerst de 17e eeuw bracht een goed geneesmiddel, meegebracht uit Amerika, en een oude naam, ‘jezuïetenpoeder’ voor kinine, wijst nog op een nuttig nevenprodukt van missionerende actie. Tenslotte werd nu 90 jaar geleden de verwekker van malaria voor het eerst gezien door Laveran, een oplettende legerarts in Algerije. Hij ontdekte in de rode bloedlichaampjes de bekende kleine ringetjes waaraan de naam Plasmodia is gegeven.

Sindsdien is men aanzienlijk meer over dit merkwaardige voer voor biologen aan de weet gekomen. De malariaverwekker kent namelijk een bewogen levensloop. Zoals rups, pop en vlinder, hoe verschillend ook, toch verschijningsvormen zijn van hetzelfde insect, zo heeft ook de malariaparasiet sterk uiteenlopende fases, waarbij hij bewoner is van twee totaal verschillende gastheren, een muskiet en een vogel of zoogdier.

Laten we beginnen bij de bloedzuigende muskiet. De parasieten ondergaan in een macro- en microvorm een rijpingsproces, waarbij beide vormen versmelten en als bevruchte eicel de darmwand van de muskiet binnendringen. Na enkele dagen tot weken komen er talrijke kleine sporozoieten vrij, waarvan er een aantal verhuizen naar de speekselklieren van de muskiet. Vanaf

[p. 911]

dit moment is de muskiet in staat, wanneer hij bloed zuigt van een bijpassend gewerveld dier, dit malaria te bezorgen. Nu komt de parasiet in de z.g. weefselfase: veelal een levercel, waarin de malariaverwekker zich weer aanzienlijk vermeerdert en er heel anders uit ziet dan in de muskiet. Vandaar dat het tot 1948 geduurd heeft voordat men deze fase heeft vastgesteld; toch verklaart juist deze fase vaak waarom antimalariamiddelen soms onvoldoende werken, omdat ze meestal namelijk alleen de bloedfase van de parasiet aangrijpen.

Na ongeveer een week komen er nieuwe parasieten vrij uit de levercel en nu begint de fase waarbij de malariaparasieten in het bloed te vinden zijn. De parasiet begint een invasie in de rode bloedlichaampjes, waarin zij er uitzien als paarse ringetjes met een rood steentje. Ze groeien en vermenigvuldigen zich hierin en het eindresultaat is dat het rode bloedlichaampje opgesoupeerd wordt. Daana gaan de parasieten op jacht om een nieuw bloedlichaampje te verschalken. Bij de derde- en vierde-daagse malaria komt er om de derde of vierde dag een nieuwe lichting parasieten in het bloed vrij en iedere nieuwe cyclus correspondeert met een nieuwe koortstop. Het hemoglobine uit het rode bloedlichaampje verdwijnt niet helemaal spoorloos in de stofwisseling van de parasiet; er blijven een soort slakken over, het malaria-pigment dat sommige organen donker kan kleuren. Verder komen er ook macro- en microvormen van de parasiet in het bloed voor en het is hieruit dat, wanneer een muskiet bloed van de patiënt opzuigt, malaria verder verbreid kan worden. Parasieten komen in het spijsverteringskanaal van de muskiet en zo kan het lieve leventje weer van voor af aan beginnen.

De omzwervingen van de malariaparasiet via zijn ongewervelde gastheer, de muskiet, en de gewervelde gastheer, soms de mens, zijn nu wel bekend. Daarmee is ook een belangrijk middel gegeven om de malaria aan te grijpen, namelijk door de muskieten op te ruimen. De zeer zware epidemie die in de zomer van het oorlogsjaar 1944 rond Monte Cassino heerste, was twee jaar later volledig verdwenen met behulp van DDT. Men meende dan ook in de vijftiger jaren dat het einde van de malaria als mondiaal probleem op handen was. Een deskundige stelde voor de malariaparasieten van de mens kunstmatig in voedingsbodems te handhaven, omdat men anders de soort volledig zou kwijtraken... Van deze optimistische visie is men evenwel teruggekomen. Vooreerst Week DDT minder aanlokkelijk te zijn omdat de werking uiteraard niet beperkt blijft tot verdelging van die muskieten die malaria overbrengen, maar een verder grijpende stoornis in de natuur teweegbrengt. Bovendien bleek de parasiet in staat te zijn weerstand te ontwikkelen tegen een aantal antimalariamiddelen, hetgeen met name bleek bij het Amerikaanse leger in Vietnam. Malaria werd een ‘top priority medical

[p. 912]

problem’, waardoor grote bedragen ter beschikking werden gesteld voor wetenschappelijk onderzoek. De oorlog in Vietnam werd dus een belangrijke impuls voor hernieuwde aanpak van de malaria.

Nu was men voor onderzoek van malaria lange tijd praktisch aangewezen op apen, een vrij kostbaar dier voor onderzoek. Voorts had men een ongewild proefdier voor malaria in de mens zelf, doordat een tijdlang veel psychiatrische patiënten met malaria werden behandeld, omdat men daar goede resultaten van meende te zien. Maar de ontdekking van knaagdierenmalaria in 1948 in Kongo betekende een aanzienlijke vereenvoudiging voor het onderzoek. De twee Belgen Vincke en Lips, die deze nieuwe malariasoort in de bossen diep in Kongo ontdekten, stuurden al spoedig hun parasieten her- en derwaarts over de wereld, zodat men in allerlei laboratoria muizen kon infecteren met malaria. Zo kon men met grotere aantallen proefdieren werken, wat bij biologische experimenten met hun grote toevalsfactor noodzakelijk is. Nieuwe geneesmiddelen konden zo in grote reeksen worden uitgeprobeerd. Men kon de behoeften van de malariaparasiet naar bepaalde voedingsstoffen scherper bepalen. Zo ontdekte men dat muizen die op dieet van uitsluitend melkpoeder werden gesteld, zich opvallend goed tegen de Plasmodia konden handhaven.

Geleidelijk aan verschoof de belangstelling zich van de kenmerken van de parasiet naar de reacties van de gastheer op de parasiet. Hoe is het te verklaren dat dezelfde parasiet in de ene muizenstam grote ravages aanricht, maar dat een andere muizenstam in staat blijkt zich heel goed te verdedigen, d.w.z. immuniteit te ontwikkelen? Veel onderzoekingen zijn immers erop gericht vast te stellen op welke manier de weerstand van het organisme tegen de ziekteverwekker kan worden verhoogd. Allang was bekend dat de immuniteit tegen malaria maar moeizaam tot stand komt. Onder de negerbevolking van Afrika, waar de mensen talloze malen met malaria in aanraking zijn geweest en voortdurend parasieten in het bloed hebben, is een soort symbiose ontstaan. De mensen zijn zelden echt ziek van malaria, maar de Plasmodia worden toch in het bloed aangetroffen. Zij kunnen zich blijkbaar nooit volledig van de parasiet bevrijden: misschien is dit dan wel de garantie en de prijs die zij betalen opdat hun weerstand een zeker peil behoudt. De Europeaan die in Afrika door de malariamuskiet gestoken wordt, verdraagt de microörganismen veel minder goed dan de Afrikanen, die van jongs af aan in het lichaam ‘schermutselingen’ onderhouden. Doordat malaria in Afrika al eeuwen lang bestaat, kan men aannemen dat er een selectie heeft plaats gevonden, waardoor tenslotte alleen de individuen overbleven die in staat bleken in hun lichaam de indringer op een laag pitje te houden. Voorts heeft men vastgesteld dat er bij veel van deze Afrikanen afwijkende vormen van rode bloedlichaampjes voorkomen die een voor de

[p. 913]

malariamuskiet blijkbaar minder goed verteerbare vorm van hemoglobine bevatten en ook dit wapent het individu beter tegen de ziekte.

Er is reeds gewezen op DDT en antimalaria-geneesmiddelen voor de bestrijding van malaria. Meer lichaamsnabij is de methode, de specifieke weerstand van de mens tegen zijn belager op te voeren. Tot nog toe is dit niet gelukt. Men zou graag een vaccin vinden zoals dat zo eclatant gelukt is met pokken of met de al lastiger tuberkelbacil. Gezocht wordt naar een levensvorm van de parasiet die de mens maar weinig of niet ziek maakt, maar weerstand achterlaat, waardoor het organisme het ziekmakend agens reeds kent en zijn verdedigingsmiddelen reeds klaar heeft. Jammer genoeg kan men bijvoorbeeld met de reeds vermelde nijlpaardenmalaria geen immuniteit ontwikkelen tegen andersoortige malaria, zoals men koepokken heeft gebruikt om de mens te vaccineren tegen de echte pokken. Men kan de parasieten verzwakken door bestraling of met geneesmiddelen of ook door passage door weefselcultuur, maar de immuniteit die op die manier bij proefdieren bereikt werd, is nog niet van dien aard dat men serieus aan vaccinatie bij de mens kan gaan denken.

Nu is er in de kennis van de opwekking van weerstand tegen vreemde stoffen in het algemeen, de immunologie de laatste tien jaren veel vooruitgang geboekt. Men kent de gammaglobulinen, eiwitmoleculen die gericht zijn tegen vreemde indringers, maar daarnaast ook levende lichaamscellen, die zich in een cel-tegen-cel reactie te weer stellen tegen belagers en het is gebruikelijk beide soorten afweervermogen leerboekachtig te verdelen in humorale tegenover cellulaire immuniteit. De vroeger zo onbekende lymphocyten, witte bloedcellen, treden uit hun anonimiteit te voorschijn en blijken diverse functies uit te oefenen in het immunogeen vermogen. Talrijke studies ondersteunen nu eens meer de humorale dan weer vooral de cellulaire afweer in het proces van de immuniteit tegen malaria.

Van recente datum is een zienswijze volgens welke de malariaparasiet dikwijls helemaal geen immuniteit zou opwekken bij proefdieren, maar integendeel die immuniteit juist zou onderdrukken. De merkwaardigheid van de Plasmodia zou dan zijn dat de ziekteverwekker of een stofwisselingsprodukt ervan zich juist zou richten tegen de ontplooiing van de immunogene krachten van het zoogdier en dat hij de groei van cellen die moeten leiden tot gammaglobulinen of cel-tegen-celreacties tegenwerkt. Verzwakking van het immunogeen vermogen houdt in dat het lichaam minder goed of niet in staat is vreemde indringers voldoende als vreemd te herkennen, zodat dus het afweerapparaat onvoldoende in staat van alarm wordt gebracht. De malariaparasiet zou dan ongestoord kunnen groeien. Voor een deel kan dit evenwel ook verklaard worden uit het feit dat de parasiet zich zo spoedig mogelijk opbergt in een rood bloedlichaampje en dus op die

[p. 914]

manier oó\'k niet herkend kan worden als iets vreemds in het lichaam dat zo snel mogelijk opgeruimd dient te worden. Het interessante van deze gedachtengang is dat er aldus zijdelings een licht wordt geworpen op een aspect van het kankervraagstuk. Zou namelijk malaria in staat zijn het immuunvermogen zelf aan te tasten, dan staat de deur open voor andere vreemde bestanddelen zoals virussen, die eveneens niet als lichaamsvreemd zouden herkend worden en zich ongestoord zouden kunnen ontwikkelen. Die virussen zouden tenslotte lichaamscellen in hun meest inwendige stofwisseling en groei doen derailleren, waarna meer en meer abnormale lichaamscellen tenslotte tot een kankergezwel zouden kunnen uitgroeien. Vooropstellend dat deze genese van kanker bij de mens maar een zeer ondergeschikte rol speelt, kan toch niet ontkend worden dat de theoretische aspecten ervan het kader van een relatief zeldzame tumor in Afrika verre te bovengaan.

Jaarlijks verschijnt er een stroom van wetenschappelijke artikelen over malaria. Sommigen hebben meer betrekking op de ziekte bij de mens zoals het recente proefschrift van Lelijveld uit Nijmegen, dat gaat over malaria in Tanzania. Talrijker zijn de onderzoekingen over experimentele malaria op proefdieren, afkomstig uit een twintigtal centra in de wereld, zoals in Nederland bijvoorbeeld de afdeling Cyto-Histologie in Nijmegen. Het bleek nog steeds niet mogelijk de diverse studies, die als een mozaïek uiteenliggen, tot een groter geheel te combineren. Al is in Nederland sedert een vijftien jaar de malaria alleen nog maar als importziekte bekend en dus van ondergeschikte betekenis, in Afrika is de ziekte nog op veel plaatsen de belangrijkste doodsoorzaak. Er is dus nog werk aan de winkel.