Streven. Jaargang 25

[p. 802]

Terzijde
Varia
K. Fens

‘Men denkt dat de schrijver veel leest. Niemand leest minder dan de schrijver; tenminste ik. Ik lees acht à tien boeken per jaar en dan nog bij voorkeur boeken die ik al eens gelezen heb. Werther Nieland bijvoorbeeld heb ik talloze malen doorgenomen en De zachtmoedige daar lees ik bijna dagelijks in’. Dat staat in de zesenvijftigste paragraaf van Het gemillimeterde hoofd van Gerrit Krol. Het verscheen in 1965; ik herlees het en het boek láát zich herlezen. Krol schrijft op maat; hij is een van de zuinigste formuleerders van de recente Nederlandse literatuur. Schrijft hij origineel? Zijn oorspronkelijkheid is zijn warsheid van literaire originaliteit: geen beelden, vergelijkingen, geen woordenspel, geen pogingen tot persoonlijk taalgebruik, geen briljante vondsten, maar haast elke zin is een verrassing: van gewoonheid en van efficiency; geen idee is verpakt; de idee is wat er staat; hij schrijft niet naar iets toe; hij formuleert iets en dan kun je geen literaire of andere gekke sprongen maken, al blijft er dan juist voor degenen die veel literaire sprongen hebben zien maken, heel veel verrassends over, al meteen in de eerste zin van de eerste paragraaf: ‘Er leefde in de vorige eeuw in Zwitserland een geniaal wiskundige, genaamd Schlafli’. Volgt een korte verhandeling over Schläfli's meetkunde. Van die ware sprookjes mogen ze mij er meer vertellen.

Wat ogenschijnlijk heel eenvoudig is, onthoud je niet. Daarom laat Krols proza zich waarschijnlijk zo goed herlezen. Daarom ook kan hij Werther Nieland, Van het Reve's novelle die alle stormen van zijn eigen werk doorstaat, zo vaak lezen: is er grotere en geraffineerder eenvoud denkbaar dan het begin van dat verhaal: ‘Op een Woensdagmiddag in December, toen het donker weer was, probeerde ik een gootpijp aan de achterzijde van het huis los te wrikken; het lukte echter niet. Ik verbrijzelde toen met een hamer enige dunne takken van de ribesboom op een paaltje van de tuinheining. Het bleef donker weer'. En wat is er op het eerste oog voor bijzonders aan de eerste zinnetjes van Nescio's Titaantjes: ‘Jongens waren we - maar aardige jongens. Al zeg ik 't zelf’. Titaantjes heb ik vele malen herlezen.

Eenvoudig is niet gewoon. Gewoon is het begin van een verhaal dat ik van de week in handen kreeg: ‘Zolang als ik naar school ben gegaan, heb ik

[p. 803]

altijd verlangd naar het wonder, dat de school op zekere dag toch nog aantrekkelijk zou maken’. Een verhaal dat zo begint, lees je niet eens verder: de man kan niet formuleren; de zin is het materiaal voor een zin. Juist bij herlezen laat proza zijn sterke of zwakke kanten zien. Er zou veel meer herlezen moeten worden. Ervan afgezien dat de meesten er geen tijd voor hebben - vanuit de dwanggedachte dat ze steeds nieuwe dingen moeten lezen - ik geloof dat ook angst van herlezen afhoudt: angst een heleboel illusies te verliezen. Want veel boeken zijn tegen herlezing niet bestand. Veel boeken danken hun roem hieraan, dat de critici ze maar één keer of twee maal binnen een heel korte periode lezen. De kranten zouden rubrieken met ‘herkeuringen’ moeten hebben. En dan zal er heel wat ongelijk bekend moeten worden. Ik zou heel veel door mij besproken boeken opnieuw willen lezen of althans een poging tot die herlezing willen doen. Waarschijnlijk dat je in veel gevallen in de poging blijft steken: de verveling begint al op de eerste bladzijde.

Krol heeft gelijk met zijn beperkte lectuur. Hij herleest waarin hij niet uitgelezen komt en voegt aan die kleine selectie nu en dan een nieuw boek toe. Verveling blijft hem in elk geval bespaard. Waarom verveel je je bij veel boeken zo? Veel boeken van één auteur lijken op elkaar. Wat van Marnix Gijsen is gezegd: je kunt na acht of negen van zijn boeken zelf het volgende schrijven, is op heel wat auteurs van toepassing. Ik geloof altijd nog dat Nescio, die een maar heel klein terrein met zijn weemoed kon vullen, het gevaar van de herhaling voorzien heeft. Zwijgen is dan beter dan overschrijven. Maar gelijkenis is er ook tussen veel werken van veel verschillende auteurs doordat literatuur nu eenmaal zeer beperkte mogelijkheden heeft. Verrassingen worden zeldzaam; de lezer zit vaak al bij de eerste zinnen op bekend terrein. Er is dan natuurlijk wel dankbaar vergelijkingsmateriaal bij het beoordelen: de recensie laat zich haast vanzelf schrijven, maar zal ook wel weer lijken op andere recensies van dezelfde criticus. Ik geloof dat een criticus bij het bespreken van een echt goed boek telkens zijn normen zal moeten zoeken. Dat maakt zijn werk spannender en de resultaten ervan doorgaans beter. De kritiek slijt aan het vele middelmatige werk of aan de vele boeken van de in het groot producerende auteur.

Iedere hardnekkige leest door in de hoop op nieuwe informatie. (Al die op elkaar lijkende boeken verschaffen allemaal dezelfde informatie, zij het met kleine varianten). Soms wordt het geduld ineens beloond. Secker & Warburg te Londen is in april gestart met een nieuwe reeks poëziepublikaties. Een van de delen is een al eerder in Amerika verschenen bloemlezing uit de moderne Mexicaanse poëzie. New Poetry of Mexico heet de bijzonder boeiende anthologie waarvoor onder meer de grote dichter Octavio Paz tekent.

[p. 804]

Hij schreef ook de inleiding. De bloemlezing is tweetalig: origineel en vertaling. Tot de opgenomen jongere dichters behoort o.a. de in 1934 geboren Gabriel Zaid, die, blijkens de bibliografische aantekening, tot op heden twee bundels publiceerde. Toen ik van hem het vers ‘Pastoral’ las, bleef voor mij de klok even stil staan: een moment van lezen stolt tot een intense beleving. Acht regels heeft hij nodig om een wereld leeg te maken. ‘Shepherd's Song’ heet de vertaling, die zo luidt:

One afternoon with trees
silent and vivid.

Things carry their silence
like a little bell.

They have a shadow, they accept it.
They have a name which they forget.

And thou, pastor of Being,
Thou the lost sheep.

Na zo iets wordt de orde van de gewone poëtische dag met de vele bundeltjes die verschijnen en haast meteen weer verdwijnen, er niet gemakkelijker op. Heel nieuwsgierig las ik de andere van Zaid opgenomen verzen. Die vielen een beetje tegen.

Zelden heb ik een frappanter beginzinnetje gelezen dan dat van de eerste aantekening - gedateerd 10 september 1878 - uit Frederik van Eedens Dagboek. Dr. H.W. van Tricht heeft het reuzenwerk ondernomen een heruitgave van dat omvangrijke werk (tot op heden zijn drie grote delen, tezamen ruim 1700 pagina's verschenen) te publiceren. Laat ik eerlijk zijn: Van Eeden's Dagboek is er niet een dat je systematisch kunt blijven lezen. Dat ik meer van feitelijke dagboeken dan van beschouwende houd, heeft daar weinig mee te maken. Als de reflectie op zich voortdurend boeiend is, valt de voorkeur al snel weg. Van Eeden's steeds om zichzelf cirkelende beschouwingen zijn echter, helaas, zelden boeiend, en vooral: zelden boeiend geformuleerd. Dat veel eruit als achtergrond van zijn werk van het hoogste belang is, waag ik niet te betwijfelen; dat wie behalve vanuit het werk de schrijver Van Eeden ook op andere wijze wil leren kennen, dit Dagboek nodig heeft, is duidelijk. Maar het blijft als men er een groot aantal uren in doorgebracht heeft, welhaast een onmogelijkheid, dit Dagboek als een zelfstandig werk te waarderen. Het is een boek in dienst van. En daardoor is het in feite een boek voor specialisten. Voor de leek heeft het, tenzij hij hondsnieuwsgierig is, te weinig boeiends naar vorm en inhoud te bieden. De vraag die na een dergelijke vaststelling opkomt, is deze: had de complete

[p. 805]

heruitgave niet op een soberder wijze plaats kunnen hebben, zodat alle belangrijke bibliotheken enkele exemplaren hadden kunnen aanschaffen van die volledige editie. Voor het grotere lezerspubliek had met een heel selecte bloemlezing in meer officiële boekvorm dan volstaan kunnen worden. Bij een dergelijke editie had men dan de ‘aantekeningen’ uitvoeriger kunnen maken dan nu het geval is: thans zijn ze gewoon onvoldoende. Hier ligt een grote taak voor Harry G.M. Prick, die zich in het annoteren van literair-historische uitgaven (laatstelijk nog in de zeer boeiende uitgave van de brieven van Dèr Mouw aan Frederik van Eeden) een meester heeft getoond.

Die eerste zin. Hij luidt zo: ‘Mag ik eens een vertoog over liefde houden’. Dat is een bescheiden vraag, waarop het antwoord niet afgewacht wordt: het vertoog begint meteen bij de tweede zin. Van Eeden toont zich in het Dagboek iemand die steeds zich in alle bescheidenheid opstelt, maar ook in zo nadrukkelijke bescheidenheid, dat er voor anderen nauwelijks plaats is. Hij stelt ook vragen, maar geeft het antwoord meteen met woord of daad, zonder de reactie op de vraag af te wachten. En dat gebeurt ook waar hij zichzelf voortdurend vragen stelt. Je krijgt de indruk dat de vraag er is om het gelijk van het door hemzelf gegeven antwoord bij voorbaat te verzekeren, en dat ook in het dialectisch spel dat hij met zichzelf speelt. De bescheidenheid krijgt dan gauw het karakter van pose of van bij voorbaat vastgestelde onschuld; in de zelf-ondervraging zijn ze zelfrechtvaardiging en zelfkwelling tegelijk. En ben je die houdingen na niet zo lange tijd op het spoor, dan wordt lezing van het Dagboek niet alleen een weinig boeiende, maar vooral een irritante bezigheid. Lezing ervan is geen confrontatie met een persoonlijkheid, maar met een poging van die persoonlijkheid om zich aan de confrontatie te onttrekken. Aan de lezer wordt bijna alle kans tot een polemiek met de auteur ontnomen. Hij stelt zichzelf zo in het middelpunt, dat hij voortdurend zich aan het middelpunt onttrekt in een pogen in het middelpunt te blijven.

Maar het zinnetje heeft nog een andere kant. Van Eeden begint zijn publicitair werk met een ‘vertoog’ over een zaak waar je bij een dichter iets anders zou verwachten over die zaak. De leraar loopt de lyricus al meteen in de eerste zin voor de voeten. En ik geloof, dat het juist dat is wat mij in bijna alle werk van Van Eeden, ook in dit Dagboek, altijd gehinderd heeft: hij heeft zich nooit aan het uitdelen van lessen kunnen onttrekken; de literator Van Eeden is zelden zonder de schaduw van de apostel of leermeester; de apostel is altijd vergezeld van de literator. Het bijzondere - de liefde bijvoorbeeld - wordt meteen door de betoger veralgemeend tot een verhandeling; en het algemene bij Van Eeden wordt vaak in mindere of meerdere mate verbijzonderd tot literatuur. Wellicht dat van die twee kanten van zijn

[p. 806]

persoonlijkheid geen van beide zijden, behalve in een enkel werk, voldoende kansen heeft gekregen. Van Eeden was zeker een van de boeiendste van de tachtigers, in elk geval de veelzijdigste, maar als literator niet de grootste, zoals hij onder de leermeesters waaraan zijn tijd zo rijk was, ook zeker niet de grootste was, al was hij onder hen misschien wel de grootste literator.

En op het gevaar af het geciteerde zinnetje als een hoge hoed te hanteren: lezing van het Dagboek kan duidelijk maken, dat ‘liefde’ en ‘vertoog’ bij Van Eeden elkaar voortdurend in de weg zaten. Hij heeft de zinnelijkheid, de hartstocht nooit met een levensleer kunnen verzoenen, al doet hij er in dat dagboek voortdurend pogingen toe, maar dan heeft hij, om met name de hartstocht gelijk te geven boven de leer, de zelfrechtvaardigende vragen nodig. Hij is een tragisch man geweest, die alle delen van zichzelf nooit tot een eenheid heeft kunnen maken. Maar ook de gespletenheid nooit heeft kunnen aanvaarden als een tekort. Vandaar zijn dialectiek althans voor zich persoonlijk schijn-eenheden te formuleren. Hij was tenslotte te zeer met zichzelf bezig om met de problemen van zichzelf tot een oplossing te kunnen komen, zelfs niet om ze te zien, althans te willen zien. Hij heeft zijn leven lang heel veel vertoog nodig gehad om zijn vele tegenstrijdige liefdes te rechtvaardigen en voor zichzelf te verzoenen.

Dat een bijzonder auteur soms lang moet wachten vóór hij de juiste erkenning krijgt, is bekend. Elsschot is er een klein voorbeeld van, Nescio een groot exempel. Dat bewijst een recent boekje dat Aandacht voor Nescio heet en uitgegeven werd door het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam. Nescio heeft weinig geschreven; dat weinige is jarenlang alleen in kleine kring gewaardeerd. In de vijftiger jaren wordt hij van een auteur die zijn grootste bekendheid aan zijn onbekendheid dankte, een echt bekend auteur. Maar - en dat blijft curieus - enigszins diepgaande en wat uitvoerige beschouwingen over zijn werk blijven dan ook nog uit. Die beginnen pas in het begin van de zestiger jaren te verschijnen, en er zal ongetwijfeld nog veel komen, want Nescio is, mede onder invloed van een nieuwe generatie van Titaantjes, op het ogenblik populairder dan ooit. De geschiedenis van de waardering van Nescio's werk laat zich uit de genoemde publikatie aflezen; zij bestaat uit drie delen: een bewonderenswaardige bibliografie van het werk en van hetgeen sinds 1911 - jaar van publikatie in tijdschriftvorm van De uitvreter - over het werk is geschreven. Uit de kritiek is een beredeneerde bloemlezing gemaakt en die vormt het tweede deel. En uit die bloemlezing is veel te leren, onder meer wat er nog allemaal gedaan moet worden. Het derde deel tenslotte is een opstel van Enno Endt, die op zoek is gegaan naar de persoon die voor De Uitvreter als model heeft gestaan. Hij komt bij een journalist die Tom Schilperoort

[p. 807]

heette. Of hij het werkelijke model is geweest, zal nader onderzoek nog moeten uitwijzen: in Endts stuk blijft hij toch wat verborgen in de schemer van de Amsterdamse bohème van de eerste decennia van deze eeuw.

Wat zou de barse relativist die Nescio was zelf allemaal van het vele over hem gezegd hebben. Misschien wel iets als het einde van het verhaal ‘Venloër Grensbode’: ‘En de wereld blijft doordraaien. En alles marcheert, marcheert naar het einde. Het is goed zoo Koekebakker’.