Streven. Jaargang 25

[p. 776]

Boekovski en de oppositie in Sovjet-Rusland
Robert Hotz

Sedert enige tijd vormt de persoon van Vladimir Boekovski groot nieuws. Het is begonnen met het feit dat Boekovski ook aan buitenlanders meedeelde, hoe het Sovjet regiem zijn tegenstanders tot zwijgen brengt. Hij kon uit eigen ervaring vertellen dat tegenstanders van het regiem naar psychiatrische inrichtingen werden gestuurd en dat ze daar onder het voorwendsel dat ze gestoord zouden zijn, fysiek en psychisch mishandeld werden, om van hun gevangenschap zelf nog maar te zwijgen. In het jaar 1970 werd Boekovski vrijgelaten, nadat hij als 28-jarige vanwege zijn oppositie tegen het Sovjet regiem al drie jaar in een kamp voor dwangarbeid en tweeëneenhalf jaar in een psychiatrische inrichting vastgehouden was.

De berekening van de Sovjet geheime politie ging niet op: men was er niet in geslaagd de tegenstand van Boekovski te breken. Integendeel. Zonder zich erom te bekommeren dat hij zijn pas opnieuw verkregen vrijheid op het spel zette, bracht hij niet alleen zijn landgenoten op de hoogte van het lot van mensen die oppositie voerden, maar bovendien gaf hij aan een buitenlandse maatschappij in het geheim een televisie-interview. Geen wonder dat het regiem op deze uitdaging prompt reageerde en Boekovski in april 1971 kortweg opnieuw in een psychiatrische inrichting opsloot.

Het is niet onmogelijk dat de officiële Sovjet autoriteiten in het fanatieke optreden van Boekovski ten gunste van de geknevelde oppositie een uiting van echte waanzin zagen. Maar de sympathisanten met Boekovski waren een andere mening toegedaan en zij ontketenden over de hele wereld een campagne om hem uit de psychiatrische inrichting vrij te krijgen. Het resultaat daarvan is geweest dat men Boekovski inderdaad toerekeningsvatbaar verklaarde, hem voor het gerecht bracht en hem nu des te harder strafte, nl. met twee jaar gevangenis, vijf jaar strafkamp en vijf jaar verbanning. Het was een vonnis dat de bedoeling had af te schrikken en de eventuele navolgers van Boekovski te waarschuwen.

Het probleem van Boekovski's protest

Zonder het persoonlijke getuigenis van deze onverschrokken strijder voor

[p. 777]

de rechten en de waardigheid van de mens te willen kleineren, ligt er toch een probleem in de manier waarop hij geprotesteerd heeft. Hij heeft namelijk zonder het te willen ook de tegenstanders van de Sovjet-Unie, die het helemaal niet om de rechten van de mens maar alleen om politieke doeleinden te doen is, een wapen in de hand gegeven. Als het geval Boekovski niet tevens voor anticommunistische propaganda te gebruiken was geweest, dan zouden velen er zich niet zo voor hebben ingespannen. Toen ongeveer tien jaar geleden monniken uit het Potsjajev-klooster in een psychiatrische inrichting werden geïnterneerd en ‘behandeld’, kreeg hun lot in de westelijke pers lang niet zoveel publiciteit, want hun lijden was niet zo gemakkelijk in politieke munt om te zetten. Tragisch, maar waar.

Voor het regiem daarentegen vormde de anticommunistische perscampagne ten gunste van Boekovski slechts het evidente bewijs dat de oppositie zich in de gunst van uitgesproken anticommunistische bewegingen in het buitenland mocht verheugen en erdoor ondersteund werd; waarmee men de oppositie tot staatsvijand kon verklaren. Doordat Boekovski het propagandistische uithangbord van anti-Sovjet krachten is geworden, heeft hij beslist schade toegebracht aan die groepen in de USSR die al lang, met taai volhouden en niet zonder succes naar een liberalere houding toewerken. Het gevaar bestaat nu dat de inspanning van deze groepen geïdentificeerd gaat worden met staatsvijandelijke pogingen, waardoor het hele liberaliserings-proces tot stilstand zou worden gebracht. Het protest van Boekovski brengt zo ongetwijfeld het risico mee, dat het uiteindelijk de zaak gaat schaden die het zou willen dienen.

Menige lezer zal bij een dergelijke redenering wellicht verontwaardigd vragen: ‘En de in psychiatrische klinieken opgesloten leden van de oppositie dan? Moet men die tenhemelschreiende vertrapping van de rechten en de waardigheid van de mens maar stilzwijgend slikken?’ Het antwoord luidt: neen. Maar men moet een dergelijk protest niet zonder meer gelijkstellen met anticommunistische propaganda, omdat het hier uiteindelijk namelijk niet alleen om een communistisch mechanisme gaat. Dergelijk onrecht heeft immers over de hele wereld plaats.

De verdedigers van een bestaande orde gaan normaal gesproken steeds van de veronderstelling uit dat hun staatsbestel het beste is dat bereikt kan worden (minstens voor henzelf). Een verandering van het bestaande bestel komt zulke mensen altijd als waanzin voor. En van de andere kant, omdat de ijverigste voorvechters van een verandering in de bestaande maatschappelijke orde meestal met een zeker fanatisme voor hun ideeën vechten, wordt de vermeende (of werkelijke) waanzin van zulke ideeën ook gemakkelijk op de voorvechters ervan overgedragen. Ook wij staan aan dat gevaar bloot. Wij behoeven ons slechts af te vragen, of wij diegenen die we in ons eigen

[p. 778]

land tot de categorie van de ‘omverwerpers’ rekenen, beschouwen als helden in de zin van Boekovski of ze eenvoudig als ‘krankzinnigen’ afdoen. Natuurlijk bestaat er dit levensgrote onderscheid, dat wij die mensen niet simpelweg in psychiatrische klinieken opsluiten.

Maar de ervaringen uit de wereldgeschiedenis leren ons, dat de behoeders van een bestaand bestel in toenemende mate harder reageren, naarmate ze zich door oppositietendensen bedreigd voelen. Lijken rust en orde werkelijk bedreigd of zijn ze dat ook, dan neemt de ruimte die er bestond voor tolerantie met angstaanjagende snelheid af. ...

Sovjet angst voor de oppositie

Ook bij de leiding van de Sovjet staat zijn er de laatste tijd tekenen van een toenemende onrust aan te wijzen. Men ervaart mensen als Vladimir Boekovski als een bedreiging zowel voor de binnenlandse als voor de buitenlandse politiek. De oorzaak daarvan ligt in de Sovjet-Unie zelf, waar zich in brede lagen van het volk een zienderogen toenemende geest van kritiek ontwikkelt. Amalrik, Sinjavski, Daniel, Jakir, Boekovski - om er slechts enkelen te noemen - zijn hiervan de meest extreme vertegenwoordigers, die echter, als men de kwestie in haar geheel beschouwt, nadeel kunnen berokkenen aan de goede zaak, omdat ze de reactie en de repressie van het regiem vaak juist uitlokken.

Het is een van de grote successen van het Sovjet regiem geweest dat het de bevolking steeds meer ontwikkeling en onderwijs heeft gebracht. De trend naar industrialisering die door de communistische ideologie geïnspireerd werd, heeft de Sovjet regering ertoe gedwongen ook een daaraan beantwoordend niveau van onderwijs en opvoeding te geven. Hoe meer ontwikkeling men de afzonderlijke burger bijbracht, des te meer verrijkte zich natuurlijk het kritisch denkvermogen van ieder. Daarmee staat het Kremlin voor het probleem dat het succes van hun onderwijsbeleid tegelijk het beleid zelf van de regering dreigt te kritiseren. Als mensen eenmaal beginnen te denken, laten ze zich niet meer met mooie slogans paaien.

De tekenen daarvoor zijn aanwijsbaar op de meest uiteenlopende gebieden. In de economie worden de partijbonzen steeds meer door technocraten vervangen. Geleerden die het regiem niet kan missen, verheffen openlijk en ongestraft hun stem en roepen om liberalisering. In dit verband is vooral de naam Zacharov bekend geworden. Ook beroemde schrijvers konden het zich veroorloven een grotere vrijheid te bepleiten. Alexander Solsjenitzyn is beslist geen uitzondering. Zijn beschermer, de in december 1971 gestorven Alexander Twardovski, was in dit opzicht waarschijnlijk veel effectiever, omdat hij driemaal de Stalinprijs en tweemaal de Leninprijs gekregen had.

[p. 779]

We mogen ook de intussen goed georganiseerde en sterk verbreide ondergrond-literatuur in de USSR, de zogenaamde ‘Samisdat’ (Zelfuitgeverij) niet vergeten. Samisdat verspreidt niet alleen werken die bij de officiële uitgevers niet mogen verschijnen, maar ook kritische commentaren en namen van vervolgden.

Terecht heeft het Sovjet regiem angst voor een verdere liberalisering. In dit verband moet men er ook aan denken dat de USSR als statenbond ongeveer 100 verschillende volkeren omvat. Iedere liberalisering dreigt bijna noodzakelijk ook het onderdrukte nationalisme bij deze volkeren weer naar boven te doen komen, een verschijnsel dat vooral in de Oekraine zichtbaar is geworden. Als de heren in Moskou de teugels laten vieren, riskeren ze niet alleen hun eigen heerschappij, maar riskeren ze ook een uiteenvallen van het reusachtige Sovjet rijk.

Op grond van dit alles kan men verwachten dat de Sovjet staat in de naaste toekomst zal proberen vrijheidsbewegingen opnieuw met geweld in de kiem te smoren. Maar op den duur zal hij de ontwikkeling, die hij zelf op gang heeft gebracht, niet meer kunnen tegenhouden.

Daarom mogen mensen als Vladimir Boekovski niet uitsluitend als teken voor het repressieve Sovjet regiem verstaan worden. Zij zijn veeleer een teken voor een toenemende innerlijke vrijwording van de Sovjet burger van zijn ideologische bevoogding.