Streven. Jaargang 25

[p. 589]

Terzijde
In het kasteel van Blauwbaard
K. Fens

De jongste publikatie van George Steiner, In Bluebeard's Castle, is een uiterst paradoxaal boek: op een briljante literaire wijze wordt hier het einde van onder meer de literaire cultuur beschreven. Deze ‘Some Notes Towards the Re-definition of Culture’, zoals het boek in een toespeling op Eliot in de ondertitel wordt gekarakteriseerd, handelen over de ondergang van een stuk westerse cultuur op een manier die die ondergang tegenspreekt. Merkwaardigerwijs ziet de scherpzinnige auteur zelf niet, dat de spitse en gedocumenteerde lijkrede die zijn boek ten dele is, het beste bewijs is voor de vitaliteit van de dode, tenzij Steiner zichzelf beschouwt als een overlevende uit een voortijd. Hij roept als schrijver in herinnering enkele regels uit het jongste indrukwekkende gedicht van Ida Gerhardt: ‘wie oud geworden is in dèze eeuw / draagt in zijn denken vele eeuwen mee’. Steiners boek accentueert ook het karakter van gesloten circuit dat de westerse cultuur heeft: de literatuur kan alleen op literaire wijze voor verstaanders van literatuur schrijven, ook over het einde van die literatuur. Wie schrijft, schrijft op de muur van het literaire leerhuis; wie daar niet thuis hoort, zal de tekst wellicht onder ogen krijgen, maar zeker niet verstaan.

Steiner is een literair criticus of literatuurdeskundige, maar hij houdt zijn ogen niet bij het ene gelezen boek, ook niet bij vele gelezen boeken. Hij trekt lijnen tussen literaire verschijnselen in heden en verleden, maar trekt evenzeer lijnen vanuit de literatuur naar verschijnselen in de buitenwereld, en weer terug. Teksten zijn voor hem tekens die naar meer dan naar zichzelf wijzen. Al zijn schrijven is het verslag van het lezen van die tekens en van signalen uit de buitenwereld en van die uit andere kunsten. Hij is de veelzijdige die echter als basis zijn vakeenzijdigheid: de literatuur aanhoudt. Zijn vorige boek, de omvangrijke essaybundel Language and Silence (1967) begint met een beschouwing over de criticus. (Men moet hierbij bedenken, dat ‘criticus’ in de angelsaksische landen een veel minder aan actuele kritiek in dag- of weekblad gebonden begrip is). Dat essay zet zo in: ‘Als hij omkijkt, ziet de literaire criticus de schaduw van een eunuch. Wie zou er criticus worden als hij schrijver kon zijn?’ En iets verder stelt hij de vraag: ‘Is er iemand behalve Sainte-Beuve, die alleen als criticus tot de literatuur hoort?’ Dergelijke bescheidenheid is een goede introductie, maar zij ontkent

[p. 590]

of verwaarloost een kwaliteit waarin een criticus van het type Steiner of dat van zijn leermeester Leavis juist als schrijver excelleert: het construeren van werelden vanuit hun lectuur. Steiner is in wezen een story-verteller; zijn materiaal is in de eerste plaats zijn lectuur, vervolgens bestaat het uit het vele dat hij in andere kunst- en cultuurgebieden waarneemt. Met dat materiaal bouwt hij zijn cultuurhistorische of cultuurfilosofische werelden op, die even gesloten zijn als romanwerelden. Zijn vernuft is wel zo groot, dat hij van de verschillende gegevens een sluitend geheel kan maken. Het gevaar voor de lezer is, dat hij deze constructies, op grond van de feitelijkheid van het materiaal, een ander waarheidsgehalte toekent dan die van de fictie. En met deze beweringen wil ik hem niet tot een fantast maken, maar hem als scheppend schrijver meer recht geven dan hij het zichzelf doet. Je moet deze eunuch zeker niet met de muze alleen laten!

De grote essayist herkent men vaak aan de inzet van zijn werk: de verrassing van het begin. Maar er is nog een ander herkenningsteken: zijn mededelingen zetten, mede door de formulering ervan, de verbeelding van de lezer aan het werk. Hij verschaft niet alleen meningen of zienswijzen die goed- of afgekeurd kunnen worden; ze eisen haast verdere uitbouw door de lezer. Essayisten van die soort moet men eerder per mededeling proeven dan achtereen lezen. Elke zin bij hen is vaak een vondst en nogaleens een vonnis ook. Zij laten een minimum aan witruimte tussen hun gedachten. Elke mededeling is een bouwsteen, die op zich het beschouwen waard is. Zij laten zich zelden gemakkelijk lezen, - ook In Bluebeard's Castle is geen schrijfgepraat voor de vaak. (Wie recente Nederlandse essayistiek op de vierkante centimeter wil ‘genieten’ kun je in dit geval best zeggen, leze het boek Appi van Gerrit Krol. ‘Appi’ staat voor ‘Automatic Poetry by Pointed Information’ en het boek handelt over poëzie schrijven met een computer. Maar voor hij de computer aan het dichten zet, schrijft Krol eerst bewonderenswaardig verhelderend onder meer over het begrip poëzie).

Na enkele noodzakelijke inleidende woorden (het boek is een bundeling van vier lezingen) begint Steiner zijn eerste lezing, die ‘The Great “Ennui”’ heet, zo:

‘Niet het letterlijke verleden beheerst ons, behalve, mogelijk, in biologische zin. Het zijn beelden van het verleden. Die zijn dikwijls even verfijnd opgebouwd en selectief als mythen. Beelden en symbolische constructies van het verleden worden haast op de manier van genetische informatie in ons bewustzijn gedrukt’.

Wie zo begint kan verder op zijn lezers rekenen. Dat mythische verleden wordt norm voor het heden. En dat wordt dan haast vanzelf glansloos. Voor ons is, naar Steiners zeggen, de negentiende eeuw, die tot 1944 duurde,

[p. 591]

een gouden eeuw geworden. Voor de rest van zijn betoog is dat waar; in zijn algemeenheid lijkt het mij onjuist: het ideale verleden verschilt nogal per persoon of bevolkingsgroep of zelfs volk. De katholieken die met een mythische middeleeuwen door het leven gaan, zijn niet gering in aantal; zij heten conservatief. De katholieken die met een niet minder mythisch beeld van het vroeg christendom leven, zijn niet minder talrijk, zij heten progressief, vanuit het misverstand dat het oerbegin zuiverder is dan het midden. En, om het bij de katholieken te houden, de periode van twintig jaar geleden begint bij een aantal al mythische trekken te krijgen. En het aantal Nederlanders dat met een symbolische constructie van de bezettingsjaren leeft, is ook niet gering.

In Steiners betoog is de gouden eeuw de negentiende: tijd van vooruitgang, burgerlijke veiligheid, eervolle plaats voor kunst en letteren, enzovoorts. Steiners juiste stelling is, dat zelfs gedetailleerde historische feiten de vorige eeuw niet van zijn glans kunnen beroven: de mythe weerstaat elke aanval van de geschiedenis. Waarschijnlijk vanwege de behoefte aan een mythe; in het redden van de droom is de mens behendiger dan in het redden van zijn leven. Steiner verschaft de gebruikelijke tegentonen bij het goud van de vorige eeuw, maar hij gaat nog een stap verder en dan wordt hij op zijn best: hij ziet de negentiende eeuw ook als de eeuw van de grote verveling. En die verveling is hiervan het gevolg: de energie die door de Franse revolutie is vrijgekomen, heeft zich maar heel ten dele kunnen realiseren. Met een teveel aan niet te gebruiken energie blijft de mens achter en de industriële ontwikkeling van de negentiende eeuw kan gevolg zijn van het willen gebruiken van de energie. Naarmate de verveling toeneemt, hoopt de dreiging van een catastrofe zich steeds meer op; die catastrofe wordt verlangd. En de eerste wereldoorlog is in feite de uitbarsting van de grondeloze verveling van de negentiende eeuw. De hele romantiek, waarin de kunstenaar tot held uitgroeit en hij het verlangen naar het verloren gevaar belichaamt, weet Steiner op knappe manier in zijn constructie in te passen.

De tweede lezing, met de vierde de fascinerendste, houdt zich met de barbarij van de twintigste eeuw bezig. Steiners formuleringen luisteren hier zo nauw, dat samenvatting vergroving is. Wat zich in onze eeuw heeft afgespeeld aan barbarij moeten de denkers van de vooruitgang uit de achttiende eeuw voor onmogelijk hebben gehouden. Hoe te verklaren dat bijvoorbeeld de uitroeiing van zes miljoen joden in een beschaafde eeuw als de onze kon plaats hebben. Bij de beantwoording van die vraag komt de grote constructeur aan het woord. Steiner beschrijft op bijzondere wijze wat hij noemt ‘de uitvinding van het monotheïsme’ door Mozes. Van dat monotheïsme waren de joden de dragers en de getuigen. God gaat dood. Maar hij kan pas definitief gedood worden als diegenen die voortdurend aan Hem herinneren,

[p. 592]

de joden, uitgeroeid worden. Zo wordt, als ik het op die manier mag samenvatten, de jodenmoord een godsmoord.

Een niet minder zware opgave wordt aan de mens gesteld door het Christendom, althans wanneer het in zijn consequenties beleefd wordt. Rudimentair samengevat: het christendom verliest zijn uitersten van hemel en hel; en het verlies van de laatste is zwaarder dan van de eerste. De macht onder de aarde, die de hel vertegenwoordigde, komt boven de aarde; wanneer de hel uit de godsdienst van werkelijkheid metafoor is geworden, maken wij de hel op aarde werkelijkheid. De tweede lezing heet dan ook ‘A Season in Hell’; men herkent er aspecten van Language and Silence in. Naast monotheïsme en christendom ziet Steiner als derde grote confrontatie tussen utopia en de gewone polsslag van het westen de opkomst van het messiaanse socialisme, waarvoor generaties gestorven zijn. ‘In its name falsehood and oppression have spread over a good deal of the earth’. Maar de droom houdt zijn aantrekkingskracht. Hoezeer Steiner het marxisme en de wereld ervan als een messiaanse leer ziet, bewijst het slot van de passage over het derde heil dat uit de joden kwam, een vooral aan het slot magnifiek geformuleerd inzicht: ‘Wie de droom weerstaan, zijn niet alleen dwazen en vijanden van de maatschappij; zij verraden het deel aan licht in hun eigen menszijn. De god van utopia is een jaloerse god’.

Het derde deel handelt over de post-cultuur en in het vierde wordt gespeculeerd op morgen vanuit waarnemingen uit het heden. Wat in de tweede lezing verbeurd is verklaard, blijkt helemaal vergeten. En, eerlijk gezegd, word ik hier enigszins wantrouwig; het gaat erop lijken dat de conceptie wordt opgeofferd aan de werkelijkheid. Want in die vierde lezing wordt de cultuur der letteren afgebroken, op magnifieke wijze, door iemand die met literatuur werelden kan bouwen. Maar de grote utopieën, in hun nawerking voor mijn part, blijven nu buiten beschouwing. Alleen tegen het einde komen ze even en verrassend terug. Steiner poneert, dat de breuk met het literaire verleden, waarop de literatuur tot op heden noodzakelijkerwijs heeft voortgebouwd, volkomen is: de literatuur van eeuwen is een zaak van specialisten geworden en van dat specialisme geeft hij zelf een superieur voorbeeld in een verbluffend staaltje comparatisme. Ik geloof, dat hij in die doodverklaring van de verleden literatuur, die nog niet zo ver weg van ons eindigde, gelijk heeft. Maar hij had zonder twijfel nog op een ander niet minder belangrijk symptoom voor het sterven van de literatuur kunnen wijzen. De literatuurkunde is er niet alleen als specialisme voor het verstaan van het literaire verleden; het heeft zich ook ontwikkeld, in de theoretische literatuurwetenschap, tot een specialisme voor het onderzoek naar het verschijnsel literatuur op zich. Die literatuur-theorie bloeit als nooit. Ik geloof echter, dat voor die ontwikkeling en bloei een fatale zaak nodig is geweest:

[p. 593]

de isolering van de literatuur uit het geheel van de maatschappij. En die isolatie kan ieder dagelijks constateren. De literatuur dreigt te gaan verdwijnen in het museum van de universiteit.

Samenhangend met de teruggang van het belang van de literatuur is de neergang in de cultuur van het woord. Voor die neergang geeft Steiner voorbeelden. Blijft er dan niets over? Aan het slot van de vierde lezing komt de muziek het betoog in: Steiner ziet de toekomst in noten en klanken. En wanneer hij beweert, dat de pop-muziek de ‘lingua franca’ van deze tijd is geworden, heeft hij zeker gelijk. Maar hier mis ik weer iets: de emoties die vroegere generaties in literatuur verwoord kregen, staan voor de huidige generatie op muziek. De zogenaamde klassieke muziek betrekt hij ook in zijn constructie: de stereo-installatie is de moderne bibliotheek. En wanneer hij stelt, dat de muziek voor degenen die hun religieuze levensgevoel niet meer kunnen realiseren, ‘de poëzie van de religieuze emotie is geworden’ (nadat de feiten van de godsdienst al tot poëzie waren geworden), kan hij wel meer gelijk hebben dan velen zullen durven toegeven.

Eigen aan de westerse mens is zijn niet uit te roeien drang tot onderzoek. We staan nu voor de laatste deur in het kasteel van Blauwbaard. We zullen ook die openen, al zal het ons de complete vernietiging brengen. Met de eigenschap, utopieën te bouwen in verleden of toekomst, is die van het onderzoek de belangrijkste van de westerse mens. En het zou wel eens, dunkt mij, de doem van de westerse mens kunnen zijn te moeten leven tussen gisteren en morgen. En wie de bijbel kent, zal het bijbels karakter van die doem herkennen. De dood van zes miljoen joden en de door Steiner en velen met hem gesignaleerde neergang van het christendom, dat zijn toekomst wegsneed (en begon aan de bouw van een utopia hier op aarde, zie de horizontalisten) hebben niet geresulteerd in het verdwijnen van een beschouwing van de ‘condition humaine’, die, hoe geprofaneerd ook, in wezen bijbels is.

Ik geloof, dat naast dit boek van Steiner een ander en, mits door een auteur van hetzelfde formaat geschreven, gelijkwaardig boek mogelijk is. Het zou even fascinerend kunnen zijn. Want speculeren, achterwaarts of voorwaarts, onder het mom van feitelijk construeren, blijft voor de toeschouwer een boeiende bezigheid. De laatste vraag die men zich na In Bluebeard's Castle kan stellen is deze: in hoeverre is Steiner niet slachtoffer van eigen mythen, heel verfijnd en niet minder selectief opgebouwd. De vraag stellen is in feite jezelf antwoord geven. En wel op deze vraag: durf je wel je eigen mythen te verlaten? De lezer voor die vraag en de eruit volgende opgave gesteld te hebben, is het bijzonderste dat Steiner met zijn boek bereikt. Men kan er een literator van joodse huize in deze post-literaire en post-christelijke tijd niet dankbaar genoeg voor zijn.