Streven. Jaargang 25

[p. 501]

Terzijde
Uit nood en leed geheven
K. Fens

In het eerste hoofdstuk van een der weinige heel grote romans van de Nederlandse literatuur, De Kapellekensbaan van Louis Paul Boon, staat een monoloog van de ‘oude buitkarkas’. Hij vertelt gedetailleerd over de sociale toestanden van eens. Aan het slot vraagt de ‘schone vrouw lucette’, de vrouw van een der commentatoren in deze zo curieus gebouwde roman, hoe hij dat allemaal heeft weten te onthouden. En de oude bultkarkas antwoordt: ‘ha dat komt omdat wij in onzen tijt over niets anders hadden te spreeken’. Aan wie zich na lezing van het omvangrijke en indrukwekkende monument dat Louis Paul Boon zelf voor zijn zestigste verjaardag op 15 maart a.s. heeft opgericht, verwonderd afvraagt hoe een auteur die zich enkele jaren geleden nog ‘uitgeblust’ noemde, de energie voor een dergelijk werk heeft kunnen vinden, kan geantwoord worden: omdat hij over niets anders kan spreken dan over zichzelf. En ‘zichzelf’, dat is de strijder tegen uitbuiting en onrechtvaardigheid, maar ook de vermoeide en teleurgestelde strijder. ‘Zichzelf’ is ook de historie van de uitgebuiten en hun voorvechters - al zullen ze zo ver uit de geschiedenis komen als Jan de Lichte, maar zeker als ze van zo nabij komen als zijn geboorteplaats Aalst. Zo is het monument een boek over Boon zelf geworden. En een van zijn allergrootste. De ‘uitgebluste’ brandt nog en hevig, al heeft hij door de opzet van zijn boek een uiterste aan discipline aan zijn wijze van schrijven opgelegd.

Het nieuwe boek, dat zeshonderdzestig bladzijden telt, heet volledig: Pieter Daens of hoe in de negentiende eeuw de arbeiders van Aalst vochten tegen armoede en onrecht. Pieter Daens was de jongere broer van de priester Adolf Daens. Hij leefde van 1842 tot 1918, was kranteschrijver van zijn vak, raakte door zijn broer in de politiek; samen werden zij grondlegger van wat het ‘Daensisme’ is gaan heten, een christelijke volkspartij. Pieter heeft zijn broer, die een groter en ook een heel anders geaarde geest was, elf jaar overleefd. In 1909 publiceerde hij het leven van zijn bewonderde broer. De titel van Boons boek kan de indruk geven dat hij een biografie van Pieter Daens schreef. Boon heeft echter een veel stouter stuk uitgehaald: hij schreef het boek dat Pieter Daens had kunnen schrijven: hij laat hem de

[p. 502]

geschiedenis van de arbeidersbeweging met name in Aalst beschrijven. Daens' verhaal loopt tot 1914. Een ongenoemde vertelt de laatste levensjaren van Pieter, en voor het geheel tekent Louis Paul Boon. Het boek heeft vele trekken van de documentaire - naar Boon in het ‘woord vooraf’ verklaart, is er geen enkel woord fantasie in te vinden - maar men kan het, gezien het door Boon gevolgde procédé: een historische figuur in de ikvorm een geschiedenis laten vertellen die ten dele ook zijn levensgeschiedenis is - toch moeilijk anders dan een verbeeldingswerk van een romancier noemen. En onder ‘verbeelding’ versta ik uiteraard geen fantasie; verbeelding is voor mij de ordening van gegevens in een literair werk tot een sluitende eenheid waarin alle delen samenhangen. En door die ordening krijgen de gegevens een geheel eigen zin, komen ze in een zeer bepaald perspectief te liggen, waaraan de auteur, wanneer hij eenmaal voor een bepaalde ordening gekozen heeft - bijvoorbeeld deze: laat de geschiedenis van de arbeiders van Aalst door Pieter Daens vertellen - zich te houden heeft. Boon was hier niet minder gebonden dan bij de compositie van zijn De Kapellekensbaan (waarvan het niet-chaotisch karakter pas na jaren is ingezien), al is de vorm van zijn nieuwe boek minder grillig. Ook in Pieter Daens is Boon volop romancier, schrijver van een werk met als hoofdfiguur Pieter Daens, wiens mogelijk portret uit de roman tevoorschijn komt, opgebouwd onder meer uit talloze documentaire fragmenten.

Het gaat er mij bij dit alles niet om, op Pieter Daens als historisch werk af te dingen of Boon als geschiedschrijver verdacht te maken en zo de werkelijk vaak onthutsende gegevens uit de roman te ontkrachten. Ik geloof juist, dat de vele verschrikkingen des te sterker tot de lezer overkomen, doordat Boon niet als puur geschiedschrijver te werk is gegaan - als hij dat, gezien zijn sterk schrijverschap, al had gekund. De nu gekozen vorm brengt dat verleden meer nabij dan op andere wijze mogelijk zou zijn geweest; de actualiteit van het oude verhaal wordt door de gekozen opzet nog dringender dan bij een geschiedwerk mogelijk was. En Boon zelf is zijn lezers door dit boek heel nabij gekomen. In het ‘woord vooraf’ schrijft hij: ‘Deze Pieter Daens werd als centrale figuur genomen omdat hij, zowel als dagbladschrijver en man met nimmer verflauwende liefde voor de kleine man, als mens met gevoel voor humor en met tevens inzicht van al het betrekkelijke in deze wereld, best door mij te benaderen en te begrijpen viel’.

Dat Daens' moeder Boon heette, is dan nog een gelukkige toevalligheid. Boon zal hem wel begrepen hebben, maar men ontkomt niet aan de indruk dat Boon ook veel van zichzelf in Daens begrepen heeft, met name in diens laatste levensjaren. Boon moest, door zijn procédé gedwongen, Daens en-

[p. 503]

kele jaren voor zijn dood zijn relaas laten beëindigen. Bij het begin van de eerste wereldoorlog, wanneer de negentiende eeuw eindigt en veel van wat aan materieels is opgebouwd door oorlogsgeweld kapot gaat, ook veel van de bezitters die jarenlang de uitbuiters zijn geweest, wanneer arm en rijk even lotsgelijken zijn, legt Daens de pen neer, althans besluit hij zijn boek. (Men kan de veronderstelling wagen - we hebben nu eenmaal met een roman te doen die veronderstellingen toelaat - dat hij zijn resterende vier jaar onder meer besteed heeft aan het schrijven van dit boek!). Boon verlaat hem in elk geval op een ogenblik dat Daens in een terzijde-positie terecht is gekomen: hij staat nog aan het hoofd van de partij, maar zijn ideaal en dat van zijn leden zijn niet meer identiek. Hij is een overlevende geworden. En als zodanig meer dan wie ook geschikt voor een terugblik! Maar dat niet alleen: hij is ook een duidelijk teleurgestelde, wiens grootste tragiek bestaat in de ontdekking nergens meer bij te horen en gekweld te worden door de vraag of al zijn werk niet vergeefs is geweest. Of hij zich niet beter buiten alle politiek had kunnen houden. Daens is aan het einde van zijn leven de man die, doordat hij altijd in een tussenpositie heeft verkeerd, nooit een radicale keuze heeft kunnen maken, zich nooit bij de socialisten heeft kunnen aansluiten en zich geheel van de behoudende katholieken heeft afgekeerd, tenslotte nergens meer bij hoort: zijn Daensisme bestaat niet meer, zoals Boons socialisme er niet meer is. Unieke kans voor Boon om Daens in zijn geschiedenis het verleden Daensisme èn het verleden socialisme te laten beschrijven. Daens werd als verteller in dit boek ook de chronikeur van Boons verleden. Pieter Daens is tenslotte een boek geworden geschreven door Louis Paul Daens.

In zijn ‘woord vooraf’ noemt Boon zijn boek de vrucht en de last van vijf jaar lang doorploegen van dag- en weekbladen. Een bibliografie sluit deze roman af. Drie maal heeft hij het boek herschreven. Pieter Daens zijn levenswerk te noemen, lijkt niet overdreven. Alleen bij gehechtheid aan en herkenning in het verleden lijken dergelijke inspanningen te begrijpen. In het boek heeft hij iets gedaan dat bij mijn weten uniek is: hij schrijft niet de geschiedenis van het Vlaamse of Belgische socialisme, of de arbeidersbeweging, maar verhaalt de geschiedenis van die beweging in een provincieplaats: Aalst. Dat heeft een zeer gedetailleerde weergave van vaak kleine feiten als gevolg, eveneens het optreden van talrijke kleine figuren, evenals het voortdurend vermelden van feiten die het niveau van een dorpsruzie niet te boven gaan. Maar wat is het gelukkige resultaat? De concentratie op de ene plek voorkomt het trekken van grote lijnen en het op de voorgrond plaatsen van alleen grote figuren. De geschiedenis van de zelfbevrijding van de arbeiders wordt maximaal dicht benaderd: de mensen om wie het ging en waar het bij die mensen om ging en hoe het er bij hen dagelijks toeging.

[p. 504]

worden zicht- en grijpbaar. En dat niet alleen: de uitputtende beschrijving van het leven in de ene cel, een leven van strijd, van krachtmeting, afbraak en opbouw, geeft te vermoeden gelijke strijd in talrijke andere cellen. En die beschrijving geeft de moeiten te verstaan nodig om een lichaam op te bouwen. De kleine man om wie het ging, krijgt de aandacht die hij verdient en die hij in de beschrijving van een grote beweging nooit zal kunnen krijgen. Pieter Daens lijkt vaak een aaneenrijging van pietluttigheden, lijkt samengesteld uit de onbelangrijkste documenten en vermoeit in zijn vele citaten uit allerlei heel kleine bladen wellicht. Maar de ordening is zo, dat voor de goede lezer in de beschrijving van wat zich in de cel afspeelt, het ‘grote’ leven gestalte krijgt. En alle dorpsschandalen en pastoorschantages, vernielingen van met name genoemde mensen en gezinnen, geven in kleinbeeld haarscherp weer wat zich in het groot heeft afgespeeld. Wat Boon beschrijft wordt door hoe hij het beschrijft, beeld van de grote onderdrukking, de grote chantage, de grote idealen, de grote mislukkingen, die het geschiedenisboek halen, maar daarin ook de menselijke dimensie, die bij Boons opzet alle kansen krijgt, moeten missen. Zo heeft Boon in zijn geschiedenis van de arbeidersbeweging van Aalst een groot stuk sociale geschiedenis van België geschreven; in deze door een romancier geschapen kiemcel kan de scherpe kijker het hele historische organisme aanwezig zien. Uit nood en leed geheven van een aantal merendeels vergeten kleine mensen, is een stuk algemene geschiedenis geschreven.

Pieter Daens beschrijft de geschiedenis van de socialistische beweging in Aalst van het eerste begin tot 1919, toen, door instelling van het algemeen kiesrecht, de socialistische doorbraak in de landelijke en plaatselijke politiek plaats had. Het socialisme steekt op na de opkomst van de industrialisatie met haar gevolgen van nu onvoorstelbare sociale toestanden. Van de verschrikkingen van vrouwen- en kinderarbeid, van de ongelooflijke armoede geeft Boon uitvoerig gedocumenteerd verslag. Pieter Daens is katholiek, en aanvankelijk ontgaat hem de sociale ellende volkomen: hij schrijft tegen een niet geziene maar wel aanwezige zwarte achtergrond zijn zorgeloze stukjes. Er zijn twee oorzaken voor zijn veranderende levenshouding: zijn broer, die hem, in sociaal bewustzijn zoals in alles voorgaat, en zijn gave met ‘buitenkerkelijke’ ogen te kunnen kijken: hij ziet menselijke ellende en onrechtvaardigheid als menselijke ellende en onrechtvaardigheid en niet als passend in een systeem. Zijn ‘bekering’ is een geleidelijke; steeds meer wordt zijn hart wijder dan de kerkdeuren toen waren; zijn afkeer en angst voor het socialisme blijven aanvankelijk. Het Daensisme was een poging tot een katholieke partij die niet, als wat de officiële kerk was, het onrecht duldde en zelfs bevorderde door een angst die de officiële katholieke kerk nooit

[p. 505]

verlaten heeft: die voor een als een abstractum behandelde geloofsschat, die veilig gesteld moet blijven. Angst die altijd de zijde der behoudenden doet kiezen, want stabiliteit in sociaal en politiek opzicht garandeert de veiligheid van die schat. Het geloof is ondergebracht in de brandkast van de bestaande orde; wie die orde tracht te verstoren, wordt als schender van het geloof beschouwd. En de hele geestelijkheid van toen stond vóór de brandkast.

Pieter Daens handelde uit christelijke overtuiging en zijn tragiek en die van zijn broer was dat die overtuiging bij het officiële Vlaamse katholiekendom ontbrak. Door te kiezen voor de uitgebuiten, kwam hij in conflict met dat katholiekendom, dat al zijn - grote - machtsmiddelen gebruikte om hem en zijn broer kapot te krijgen. Socialist zal hij nooit worden, wel zal hij met de socialisten gaan samenwerken. Hij blijft altijd tussen socialisten en de behoudende officiële katholieken in. En dat brengt hem nog in hoge ouderdom de verdachtmakingen en verwijten die het lot zijn van de man in een tussenpositie - en hij krijgt het kwaad te horen van beide kanten. Wanneer tenslotte nog onder hem uit zijn partij naar een geheel andere gedaante groeit - de toenadering tot de officiële katholieken heeft plaats (die zijn inmiddels ook geëvolueerd) en het sociaal bewustzijn maakt plaats voor Vlaams bewustzijn - is hij nog tijdens zijn leven een historische figuur geworden, in feite het ergste dat een mens kan overkomen, want onder zijn ogen wordt zijn geschiedenis geschreven door mensen die zijn generatiegenoten niet zijn en die vaak in hun beoordeling van het verleden andere dan historische normen en dus de verkeerde hanteren. Dat Daens zijn vitaliteit toch heeft weten te behouden, is mede te danken aan zijn karakter, dat minder gecompliceerd was dan dat van zijn broer.

Boons opzet - de geschiedenis van de arbeidersbeweging schrijven en dat zo veel mogelijk gedocumenteerd - brengt mee dat van het persoonlijk leven van Daens weinig zichtbaar wordt; dat is er, voor zover er documenten voor zijn. Daardoor krijgt het boek, dat toch een roman is met een bepaalde hoofdfiguur, nog al eens een gebrek aan persoonlijke diepgang: de man verdwijnt achter de geschiedenis die voor een groot deel ook de zijne is. Te meer treffend zijn daardoor het hoofdstuk over de dood van zijn priester-broer (Boon zal hier wel geput hebben uit de biografie die Pieter van Adolf schreef) en de hoofdstukken over de laatste jaren, wanneer het verhaal op Pieter persoonlijk moet terugvallen: hij is immers een eenling geworden en de bewegingen voltrekken zich buiten hem om en ten dele ook buiten zijn gezichtsveld. In deze twee gevallen wordt Pieter Daens ook nog eens de aangrijpende roman over een idealistische mens in zijn jaren van teleurstelling met steeds groter wordende stilte om hem heen.

[p. 506]

Met twee uitspraken wil ik deze bespreking, die maar enkele kanten van het boek kan laten zien, besluiten. Op bladzijde 319 wordt een uitspraak van Adolf Daens geciteerd: ‘Als de geestelijkheid in Vlaanderen blijft volharden in haar dwalingen, zal het ganse Vlaamse land anti-klerikaal en zelfs ongodsdienstig worden’. Het is een wonder dat dat niet gebeurd is. Meer kan men er niet over zeggen. Vervolgens: de Noordnederlandse dichter J. Bernlef heeft over Boons boek opgemerkt: na lezing ervan begreep ik meer over het huidige Vlaanderen. En dat is een conclusie waarbij ik mij graag wil aansluiten. En dat begrip betreft dan ook de positie van de schrijver Louis Paul Boon, die nog niet zo lang geleden heel veel verguisd is en een grote prijs in eigen land nog altijd niet gekregen heeft. De geschiedenis van Pieter Daens is nog altijd niet ten einde. Ook buiten Vlaanderen niet.