Streven. Jaargang 25

[p. 376]

R.M. Rilke en de Vlaamse letteren^*
Leo Simoens

De titel van dit artikel moge niet verkeerd geïnterpreteerd worden, want het ligt geenszins in mijn bedoeling de invloed na te gaan die R.M. Rilke op onze letterkundigen heeft uitgeoefend. Deze invloed ís er! Ik denk aan De Belder, De Vree, M. Matthijs - ja, ook hij! - M. Roelants, M. Coole, F. Van Vlierden, W. Ruyslinck, A. van Wilderode, A. Demedts, P.G. Buckinx, B. de Corte, M. Gilliams - wordt deze er gaarne aan herinnerd? - B. Peleman, P. Snoeck, J. Vercammen, J. Stervelynck: ik noem hun namen kriskras door elkaar, vergeet er zéker nog meer en verzweeg bewust de Noordnederlanders. Het terrein ligt braak...¹. Ik wil er alleen even op wijzen, dat het niet altijd opgaat van invloed te spreken, wanneer een dichter nu eenmaal debuteerde toen Rilke pas gestorven was of wanneer hij het (eeuwige) thema van de eenzaamheid of van de dood bezingt. Of zelfs niet, wanneer hij een Rilke-motto aan een bundel geeft.

Ik wil enkel nagaan, hoe R.M. Rilke zelf tegenover onze letterkunde heeft gestaan. Op het eerste gezicht was dat: enthousiast en begrijpend. Schrijft hij niet aan Pol de Mont: ‘Lange ehe mein lieber Freund und Nachbar Heinrich Vogeler mir Ihren Namen mit viel Verehrung nannte, kannte und verehrte ich Sie’? En: ‘... ich habe in Gorter's Buche Mei vieles verstanden, mit der ganzen Tiefe durch die Worte durch ergriffen...’? Maar aan Augusta de Wit noemt hij het al verontschuldigend ‘eine vorübergehende Berührung’ en wil hij geen ‘Holländisch’ leren omdat hij al drie talen moet lezen. Voor Gezelle laait zijn gemoed weer op, hij wil zelfs een poging wagen Bezoek aan het graf te vertalen, doch vindt tenslotte dat ‘die Sprachen einander zu nahe stehen’.

Als je dat allemaal leest, krijg je het op den duur op de zenuwen: ‘Toe man, doe dan toch eens (eindelijk) een érnstige poging’. Dat moet Anton Kip-

* Een hoofdstuk uit een boek in voorbereiding, R.M. Rilke en de Lage Landen.

1 Ik verwijs hier naar een schuchtere poging van Johan Sonneville, Die flämische Dichtung und Rilke. In: Rilke und Flandern, (diss.). Univ. Heidelberg, 1962/3, pp. 49-71. Na een ‘Einleitung’, belicht hij J.L. de Belder, Jan Vercammen, die Generation von '30 und andere Dichter, Maurice Gilliams.

[p. 377]

penberg, hij die van de Vlamingen zoveel verwachtte, misschien ook aangevoeld hebben en liever dan op het aarzelen, danken, verontschuldigen of zwijgen van Rilke te blijven wachten, zette hij zichzelf aan het vertalen of liet hij het door anderen doen. In afwezigheid van haar echtgenoot zal Katharina Kippenberg Rilke verschillende van de vertalingen sturen of het verschijnen ervan aankondigen.

Het begint op 2 oktober 1916, toen zij hem een lijstje najaarsuitgaven voorlegde, met Belgische Baudenkmäler van ‘ein begabter Kunstwissenschaftler: Lüthgen’. Waarschijnlijk had Rilke daar zelf om gevraagd, want zij voegt eraan toe: ‘Die Belgischen Baudenkmäler (fertig); Sie bekommen sie’². Op ‘der nebelige Busztag des Jahres 1915’ (Leipzig, 17 november) had zij hem nogal geheimzinnig aangekondigd: ‘... erscheint auch noch ein aus Flämischen übersetztes Buch meines Mannes, - oder darf ichs nicht verraten’³, dat Ernest Staas van A. Bergmann zou blijken te zijn. Want op 15 februari 1916 schrijft Rilke aan zijn uitgever - niet eens aan Katharina! -: ‘Wissen Sie wann? Gestern, lieber Freund, öffnete ich Ihren guten Brief vom 7.12, nahm das grosze Buch Gezelles (zie: Leo Simoens, R.M. Rilke en Guido Gezelle, in Gezellekroniek II, 1964, pp. 73-80) und den “Advokat Staas” dankbar in Besitz’⁴.

Op 5 april van hetzelfde jaar schrijft Katharina Kippenberg enthousiast naar Wenen, waar Rilke toen zijn Militärzeit tevergeefs trachtte te verwerken: ‘Von den Flamen erwarten wir viel. Schröders Gezelle ist fertig (d.h. ein Band Gedichte vorerst). Alberti übersetzt einen andern Flamen...’, die niemand minder dan Conscience was⁵.

Op 24 februari 1917 een bedankbriefje van Rilke, waarin o.m.: ‘Vorgestern kam von Dr. Kippenberg der neue Stijn Streuvels: der gütige Geber und wohlvermögende Übersetzer wird wohl schon wieder fort sein⁶, sonst bitte ich sehr, zu grüszen und zu danken’⁷.

Op 28 mei 1917 een vraag aan Rilke: ‘Haben Sie Lanzelot und Sanderin in der Flämischen Serie gelesen? Es ist eine hinreiszend schöne Stelle darin.

2 Eugen Lüthgen, Belgische Baudenkmäler, Insel-Verlag, Leipzig, 1915. In: R.M. Rilke und Katharina Kippenberg, Briefwechsel, Insel-Verlag, 1953, p. 139 en 645.

3 Briefwechsel, p. 154.

4 Anton Bergmann, Advokat Ernst Staas. Skizzen und Bilder. Aus dem Flämischen übertragen und mit Nachwort versehen von Anton Kippenberg, Leipzig, im Insel-Verlag, 1916. In: R.M. Rilke, Briefe on seinen Verleger, Insel-Verlag, 1949, p. 300 en 543.

5 G. Gezelle, Gedichte. Aus dem Flämischen übertragen von Rudolf Alexander Schröder, Insel-Bücherei, 1916. Hendrik Conscience, Der Rekrut. Uebertragen von Herbert Alberti, Insel Bücherei, 1917. Cfr. Briefwechsel, pp. 165-6.

6 A. Kippenberg was een week met vakantie in Leipzig geweest.

7 Stijn Streuvels, Der Arbeiter. Eine Erzählung. Aus dem Flamischen übertragen von Anton Kippenberg, Insel-Bücherei, 1917. Briefwechsel, p. 207 en 654.

[p. 378]

Auch Teirlinck (Johann Doxa) find ich sehr bemerkenswert...’⁸. Op 5 september, hetzelfde jaar, een met potlood geschreven, nerveus briefje aan Rilke op het Gut Böckel (bij Bieren), waar hij van 25 juli tot 4 oktober verbleef: ‘.... Ist Ihnen, ich wollte immer schon fragen, die Flämische Serie irgendwie nahe gekommen? Johann Doxa von Teirlinck oder Ruisbroeck?....’⁹.

En nóg meer vertalingen! Op 16 februari 1918 kondigt Katharina Kappenberg hem (zonder adres) nieuwe Insel-publikaties aan, o.a. ‘Flämische Novellen im Februar;.... Ruisbroeck Die Zierden der geistlichen Hochzeit, was unerhört langsam sich hingezögert hat, auch wohl im März;.... Verwey Gedichte auch um die Zeit, usw.’¹⁰.

Heeft Rilke al die vertalingen ontvangen? Precies is het niet uit te maken en ze zijn (waarschijnlijk) niet meer bewaard gebleven. En heeft hij ze wél gekregen, hoe vond hij ze? Geen woord, tenzij af en toe een bedankje. Iets meer zal hij uitweiden over Felix Timmermans. Uit Val-Mont sur Territet (Vaud), waar hij ongeveer zes maand verbleef, schrijft hij op 1 januari 1924 aan zijn uitgever: ‘... Es war am Weinachten diesmal wirklich kein Ende mit schönen Büchern, die von Ihnen her eintrafen, drei vor allem haben mir grosze Freude gemacht und wurden zum unmittelbaren Zubehör der Weihnachtsfeier. Ihr so liebevoll übertragener Timmermans (den ich noch in der Weihnachtsnacht las)....’¹¹. Maar wat vond hij ervan?

Van 25 tot 28 maart 1924 bezochten de Kippenbergs de dichter in Muzot. Spraken zij toen over Timmermans? Wellicht! Want op 12 mei schrijft Rilke aan Anton: ‘Und nun haben Sie sogar, im feinsten Gehör und Gedächtnis, daran gedacht, mir den abwesenden Pallieter zu ersetzen...¹².

8 Lanzelot und Sanderin. Altflämisches Schauspiel, Insel-Bücherei, 1917. H. Teirlinck, Johan Doxa. Skizzen aus dem Leben eines Brabanter Gotikers, Insel-Bücherei, 1917. Briefwechsel, p. 247 en 657.

9 Curs. van mij. Jan van Ruisbroeck, Das Buch von den zwölf Beghinen, Insel-Bücherei. Briefwechsel, p. 247 en 658.

10 Flämisches Novellenbuch. Gesammelt und übertragen von Friedrich Markus Huebner, Insel-Verlag, 1918; Jan van Ruisbroeck, Die Zierden der geistlichen Hochzeit. Uebertragen von F.M. Huebner, 500 numerierte Exemplare auf van Gelder-Büttenpapier, Insel-Verlag, 1919; A. Verwey, Gedichte. Uebertragen von Paul Cronheim. Gedruckt als Kriegsdruck der Cranach-Presse in Weimar, Insel-Verlag, 1917. Briefwechsel, p. 262 en 660.

11 Felix Timmermans, Das Triptychon von den Heiligen Drei Königen. Uebertragen von Anton Kippenberg, Insel-Verlag, 1923. De twee andere boeken waren: Chodowiecki, Die Reise nach Danzig, Insel-Verlag, 1923, dat Rilke ‘köstlich’ vindt en het Behrische Annetten-Buch, in 1923 door de Insel-Verlag uitgegeven, als Familien Ausgabe der von Behrisch geschriebenen Liedersammlung der Leipziger Studenten Goethe. In:Briefwechsel, p. 442 en 547.

12 Briefwechsel, p. 451. Pallieter was in 1921 in het Insel-Verlag verschenen en had in Duitsland een vloedgolf van enthousiasme veroorzaakt. Zie J. Mertens, Prof. Anton Kippenberg, mentor van de Vlaamse letterkunde in het Duitse taalgebied, in Streven, okt. 1954, pp. 52-56.

[p. 379]

Was het boek hem al toegestuurd geweest en had hij het, meegesleept, doorgegeven, zodat hij nu een ander exemplaar wilde hebben? Had hij de andere Timmermansboeken ook ontvangen en gelezen? Altijd vragen bij Rilke! Er is zoveel van hem, ook dit, verloren gegaan of bij ‘onbekenden’ terechtgekomen!

Misschien is het hier de plaats even te wijzen op wat Timmermans zelf over Rilke dacht. ‘Mijn vader had in ieder geval een grote bewondering voor de dichter, van wie hij bijna alles bezat en wiens dichterlijk proza of verzen hij dikwijls herlas’, schreef mij Lia Timmermans op 7.10.1967. L. Vercammen c. ss. r. (brief van 16.8.1967) meent dat Timmermans Rilke slechts één keer vernoemt: in Volk, december 1940, pp. 68-69. In de loop van 1939 verbleef Timmermans op het buitengoed ‘Minneke Poes’ te Grobbendonk. Daar hield hij een literair dagboek bij, dat verscheen in 1942/3, maar waarvan enkele fragmenten vooraf gepubliceerd werden in Volk, onder de titel Minnekepoes - dagboek van een vakantie. Het merkwaardige is echter, altijd volgens Vercammen, dat de volgende passage niet meer in het boekje werd opgenomen, waarschijnlijk omdat ze ietwat te persoonlijk klonk:

‘Hier vloeien de gedichten klaarder in de ziel. Ik heb enige boeken meegebracht die het beste in dit landschap passen. Niet om ze nog eens door te lezen, slechts om er nu en dan een kruimel van in den mond te nemen; die smelt als honing naar het hart. Het zijn onder andere: Het Hooglied van Salomo; de drie gevoelerige parabelen van Karel van de Woestijne; Le vigneron dans sa vigne van Jules Renard; het Stundenbuch van Rilke (curs. L.S.); de Hof der liefde van Gevaert; wat van Anton Coolen; Zomerzondag van Streuvels en een eigen gemaakt bloemlezingske van Guido Gezelle; den Thomas a Kempis; Reynaert; de Manier van lang te leven; en nog andere schone dingen. Alleen werk dat een mens nader tot de bomen brengt, dichter tot den geest van de eenvoudige mensen die in deze stilte wonen, en meer in de innigheid der uren, die den smaak van rijpe vruchten hebben, zowel in de witte morgenden als in het luiden van de avondklok. Al die boeken te samen vormen één groot getijdenboek in verschillende kapittelen.... De dichters zijn naar de kuise kracht der natuur opgeklommen. En de natuur is dankbaar voor de dichters. Zij legt elk schoon uur als een bloem tussen de bladzijden van hunne schone boeken. Men dankt God om de bomen en de dichters. Een boom is zo interessant als een mens’. Niemand, bij wie ik inlichtingen inwon, is er echter zeker van, of Timmermans persoonlijke relaties met Rilke heeft gehad. Niets is op het Rilke-Archiv bewaard gebleven.

Tenslotte is er nog Charles de Coster, die door de Leipziger Insel-uitgever,

[p. 380]

mijns inziens terecht, tot de Vlaamse schrijvers werd gerekend. De over deze auteur gevoerde correspondentie tussen Rilke en de Kippenbergs is vrij uitvoerig en in deze zin interessant, dat Rilke (eindelijk) een oordeel velt waaruit dan blijkt, hoe weinig de Vlaamse De Coster hem lag.

Het begint op 15 december 1916, als Katharina Kippenberg hem andermaal een lijstje nieuwe Insel-uitgaven, waaronder De Coster, Flamische Mären, aankondigt en hem vraagt, of hij ze wil ontvangen¹³. Rilke moet er niet eens op gereageerd hebben, want op 28 november schrijft Katharina hem een tikje verwijtend naar München: ‘Es hat mir gefehlt, dasz ich nichts, gar nichts über die Produktion des Insel in der letzten Zeit von Ihnen hörte’. Bovendien had zij hem inmiddels ook nog De Costers Hochzeitsreise toegestuurd¹⁴. Dertien dagen later (11.12.1916) antwoordt Rilke geïrriteerd: ‘Die Hochzeitsreise de Costers war übrigens nicht unter der letzten Inselsendung (ich erwähns unbescheiden, da Sie sie anführen)’¹⁵, waarop de goede Katharina, wellicht haar vergissing inziende, onmiddellijk (12.12. 1916) verontschuldigend antwoordt: ‘Ein schnelles Lebewohl, Die Hochzeitreise kommt’¹⁶.

Op 28 december reageert Rilke - eindelijk zouden wij willen zeggen - op zijn verehrte Freundin als volgt: ‘.... aber nicht so sehr dies Ihnen zu schreiben ist mir dringend, sondern wieviel Bewunderung ich für die ersten Kapitel der Hochzeitreise habe, die ich heute Morgen, im Begriff aus dem Haus, zum Zahnarzt zu gehen, las, stehend, staunend und konnte nicht aufhören. Ah, wenn das ganze Buch so ist, dann mach ich mich ehestens über de Coster und fange auch den Uilenspiegel¹⁷ wieder an, den ich - merkwürdiger Weise - zweimal fortgelegt habe. Ist denn wirklich das Buch von der Hochzeitsreise im Ganzen so schön? Eh Sie mir antworten, werd ich meine Meinung darüber haben, denn es müszte seltsam zugehen, wenn ichs nicht heute und morgen fertiglese’¹⁸.

Benieuwd vraagt Katharina hem op 10 januari 1917: ‘... Und die Hochzeitreise haben Sie inzwischen ganz kennengelernt. Mir ging es genau wie Ihnen - ich war enthusiasmiert, enthusiasmiert. Dann kam das Ende und die Gräfin und die Mutter und alles Rohe, liederlich Gemachte und ich zürnte de Coster bitter. Nun fühle ich wieder anders, finde amüsant und

13 Briefwechsel, p. 175.

14 Curs. van mij. Charles de Coster, Die Hochzeitsreise. Ein Buch von Krieg und Liebe. Uebertragen von Albert Wesselski, Insel-Verlag (Bibliothek der Romane), 1916. Briefwechsel, p. 187 en 653.

15 Ibid., p. 191.

16 Ibid., p. 196.

17 Charles de Coster, Uilenspiegel und Lamme Goedzak. Ein fröhliches Buch trotz Tod und Träne. Uebertragen von Albert Wesselski, Insel-Verlag, 1912. Wanneer had Rilke Uilenspiegel ontvangen?

18 Briefwechsel, p. 199.

[p. 381]

lehrreich, den ungeformten Teich zu sehen, die Fäden der Stickerei, die er ungeduldig aus der Hand gelegt, ehe sie fertig anfangt. Ist nicht - im guten Teil noch - die Geschichte mit dem Geldstück, das Warten der beiden, herrlich? Und wie vorgenommen und modern, flüchtig an Rilke erinnernd, die Art den Hund zu sehen....¹⁹.

Weer geen antwoord van Rilke, zodat zij op 4 februari aandringt: ‘Ist Ihnen so gegangen mit der Hochzeitsreise wie mir und auch änhlich mit Pulver? Ach eine Antwort - niemals eine Antwort von irgendwoher’²⁰.

Is dat antwoord, het waarschijnlijk zoals altijd verontschuldigend antwoord, na maanden dan toch gekomen? Op 16 januari 1918 schrijft zij hem: ‘Es freut mich übrigens herzlich, dasz Sie sich darum kümmern, denn ich habe nie etwas über die “Flämische Serie”, über die “Briefe an Elisa”,.... und manches andere von Ihnen gehört....’²¹. Klinkt Rilkes antwoord op 23 januari niet wat té koel? ‘Die Briefe an Elisa hat ich mir in Berlin gekauft und kann sie nicht zu denjenigen Episteln rechnen, aus denen eine Erweiterung, ein Gewinn an innerem Liebesgebiet, nachweisbar wäre. Sie haben mir die an de Coster schon oft gemachte Erfahrung wiederholt, die Frische des Einsatzes, die im Spiel nicht eigentlich vorhält, - immer wieder ists die an der “Hochzeitsreise” durchgemachte Enttäuschung’²².

Ik ken alleen Kippenbergs wijselijk zwijgen op de laatste zin, die toch in flagrante tegenspraak is met wat hij vroeger over hetzelfde boek (althans over de eerste hoofdstukken ervan) enthousiast had geschreven (zie brief 28.12.1916)! Ik twijfel er sterk aan, of Rilke het boek ooit heeft opengeslagen, laat staan ‘stehend, staunend’ de eerste hoofdstukken had verslonden, ‘konnte nicht aufhören’! 's Anderendaags (24.1.1919) is hij al een andere mening toegedaan - alleen maar uit beleefdheid? Ik neem de brief aan Anton Kippenberg in zijn geheel over:

19 Ibid, p. 205.

20 Briefwechsel, p. 215, curs. van mij. Terloops vermeld ik nog even een bedankje (het zoveelste) van Rilke aan zijn uitgever (13.4.17) voor de ontvangst van Vermeylens Der Ewige Jude.

21 Briefwechsel, p. 262 en 660, curs. van mij. Charles de Coster, Briefe aan Elisa. Aus den Französischen übertragen von G. Goyert, Insel-Verlag, 1917.

22 Briefwechsel, p. 269, curs. van mij.

München, Hotel Continental, am 24. Januar 1918.

Lieber Freund,
sind Sie wieder im Land? Ich wiederhole in der Adresse dieses Briefes genau die Angabe des Absenders jener kleinen Sendung²³, die mir so schön

23 Charles de Coster, Die Ziegeuner. Uebertragen und zum Druck gegeben von Anton Kippenberg, 1917 (gedrukt in Gent op 100 exemplaren).

[p. 382]

überraschend und erfreulich war. Gestern noch hatte ich Ihrer Frau geschrieben, dasz die Linie meiner Teilnehmung an de Coster jedesmal an derselben Stelle einen gewissen Knick der Enttäuschung erfährt, nun, ich musz mich zurücknehmen: denn dieses kleine von Ihnen vorgefundene, eingeformte und glücklich wieder gegebene Buch hat meine ganz ungebrochene Freude.
Dieser dreimalige Durchschnitt durch denselben Gegenstand, wie durch Stengel, Stempel und Fruchtknoten einer Blume, erwiest die leichteste und sicherste Hand und das rein zuschauende Auge eines Meisters. Wo der Knick einsetzen könnte (bei dem Wiederverschwenden der Zigeunerin), da ist auch schon das Ende da, und man sitzt voller Erlebnis bei dem sanft geschlossenen Büchlein. Dem Sie übrigens, nicht zuletzt durch Ihr Nachwort, die ganz und gar vollkommene Existenz gegeben haben.
Wenn ich Ihnen nun ganz besonders freudig danke, dasz Sie mich unter die Besitzer dieses schön gefeierten Fundes auserwählt haben, so kommt (Ihnen gestehe ichs) die leichte Rührung dazu, die mich jedesmal streift, wo mein gelegentlich nachwachsendes - sozusagen noch lichtgrünes - Eigentum einen Zuschusz erfährt.
Herzlich zugetan, Ihr Rilke²⁴.

Ik durf op deze brief geen commentaar te geven, maar het is op zijn zachtst uitgedrukt toch zonderling, dat ook van De Coster geen enkel boek bij Rilke bewaard is gebleven, meer: geen enkel boek van een Vlaamse auteur²⁵.

Als aanhangsel te beschouwen, want hiermee begeven we ons buiten de Vlaamse en Nederlandse letterkunde, is Rilkes verwijzing naar Georges Rodenbach in verband met Rodin (in zijn opstel Auguste Rodin, Erster Teil, 1902; Sämtliche Werke V, p. 147): ‘An dieser Stelle offenbart sich schon Rodins tiefe Übereinstimmung mit der Natur, von der der Dichter Georges Rodenbach, der ihn geradezu eine Naturkraft nennt, so schöne

24 Briefwechsel, p. 520-1.

25 Volledigheidshalve nog dit. Rilke schrijft in een begeleidende brief aan Georg Reinhart (Schlosz Berg am Ichel, Kanton Zürich, am vorletzten Tage des Jahres 1920; nu in: Rilke, Sämtliche Werke VI, pp. 1503-5), aan wie hij zijn Anmerkungen eines Reisenden zu den ‘15 Einfällen’ (Ueber die Kohlzeichnungen von Georg Reinhart) toestuurt: ‘.... “Cella continuata dulcescit” lese ich im Geiste über beiden meinen Thüren, und weisz täglich, wie mir beides gleich dringend ist: die einsame Zelle und die ununterbrochene Ausdauer zu ihr....’. Daarbij staat nu in de Sämtliche Werke, p. 1505: nu de noot: ‘Cella continuata dulcescit’: die von Rilke in der damaligen Zeit öfters zitierten Worte, schon im Herbst 1913 ohne Quellenangabe ins Taschenbuch, S. 134 der R-A eingetragen, stammen aus Thomas a Kempis, De Imitatione Christi, I, 20; cfr. RMR, Gesammelte Briefe, 3, p. 329. Rilke moet ook Spinoza hebben gekend (cfr. Briefe an seinen Verleger, p. 304 en Maurice Maeterlinck - 1902; Prosa 1893-1905), nu in: Sämtliche Werke V, p. 530.

[p. 383]

Worte zu sagen wuszte’²⁶. Dit moge er evenwel niet voorbarig toe doen besluiten, dat Rilke ook de romanschrijver Rodenbach heeft gekend, maar is veeleer te situeren in het kader van zijn ernstige voorstudies tot Rodin. Te beschouwen als een gemeenplaats is, wat hij over Rodenbach zegt in zijn opstel Furnes: ‘.... Das Brügge Rodenbachs is bekannt geworden; man vergiszt, dasz es ein Gleichnis war, von einem Dichter erfunden für seine Seele, und man steht auf den Wortlaut....’.

26 Slaat terug op: Sculpteurs. A. Rodin. In: Georges Rodenbach, L'Elite. Ecrivains, Orateurs sacrés. Peintres. Sculpteurs, Eug. Farquelle, Paris, 1899, pp. 273-91. Daarin heet het (pp. 276-7): ‘Si M. Rodin a pu découvrir cette grande loi de la Nature (inaperçue des autres hommes, même des artistes plus inférieurs) qu'elle offre partout le même modelé, c'est qu'on peut dire d'un artiste comme lui qu'il vit de pleinpied avec la Nature. Il s'égale à elle. Il est lui-même une force de la Nature; et ceci pourrait bien être la définition la plus exacte de tout homme de génie. Dans ce cas, le génie de M. Rodin est évident. Il crée comme la Nature’. En naar het einde van het opstel toe (pp. 290-1): ‘Et ceci, une fois de plus, prouve que M. Rodin crée comme la Nature. Même dans la présentation de ses oeuvres, on retrouve les procédés de la Nature.... Et c'est la dernière preuve qu'un tel artiste de génie opère vraiment d'un bout à l'autre, conformément aux procédés de la Nature, qu'il s'égale à elle, qu'il est aussi une force de la Nature’ (Cit. in: M. Rilke, Sämtliche Werke VI, p. 1299).