Streven. Jaargang 25

[p. 48]

Balkanlanden onder druk door driehoeksverhouding Amerika-Rusland-Peking
L.L.S. Bartalits

Men kan in het gelijklopende belang van Peking en Washington bij de onafhankelijkheid van Joegoslavië en Roemenië en hun vooralsnog vage garanties daarvoor een eerste element zien van een toenadering tussen beide mogendheden. Anderzijds is het tekenend voor de nieuwe verhoudingen in Europa dat de Roemeense en Joegoslavische leiders zich voor hun veiligheid niet tot het Westen richten maar tot Peking. Moskou voelt zich niet gelukkig met de jongste activiteiten van de Chinese diplomatie die tijdens de laatste maanden steeds actiever is geworden in de invloedssfeer van de Sovjet-Unie in Europa. Het directe Chinese ingrijpen in Zuidoost-Europa is een deel van de prijs die Moskou nog altijd betaalt voor de inval in Tsjechoslowakije en de Brezjnev-doctrine. Nu Peking zich steeds meer de vriend van kleine landen toont, blijkt duidelijk waar landen als Roemenië, Joegoslavië en Albanië, die op hun onafhankelijkheid gesteld zijn, hun slogans vandaan halen en door de wereldpolitieke emancipatie van China in hun zelfbewustzijn gesterkt worden¹.

Vooral in Belgrado voelt men zich door de Sovjet-Unie bedreigd. Men spreekt er openlijk over dat het centrum van spanning na de regeling van de kwestie-Berlijn zich verplaatst van Centraal-Europa naar de Middellandse Zee. De stijgende interesse van de Sovjet-Unie voor de Middellandse Zee bedreigt Joegoslavië met zijn Adriatische kust steeds meer, omdat het Moskou juist te doen is om een kustgebied-met-achterland. Daaruit wordt geconcludeerd dat de vrij geladen ontwikkeling rond de Middellandse Zee zelfs de neiging toont het zwaartepunt te verplaatsen naar de Balkan². Een

1 Cf. The Times, 3 augustus 1971.

2 Volgens tot op heden onbevestigde berichten werden de leiders in Belgrado gealarmeerd door twee zeer dwingend geformuleerde nota's van de Sovjet regering waarin Moskou behalve om een snelle oplossing van de interne moeilijkheden in Joegoslavië ook faciliteiten eiste voor de Sovjet vloot en luchtmacht aan de Adriatische Zee. Begin mei arriveerde in Belgrado de eerste nota en die was in zulke dreigende termen gesteld dat in politieke kringen al gesproken werd over een ultimatum. Kort daarop, eind juni, ontvingen de Joegoslaven een tweede nota uit Moskou, die de opschudding nog verergerde. Moskou verlangde in de eerste nota een snelle oplossing van de nationale problemen die, ook volgens neutrale waarnemers, tot een totale desintegratie van Joegoslavië dreigden te leiden. In de tweede nota zouden de leiders van het Kremlin hun al lang bekende, maar nog nooit expliciet uitgedrukte verlangens geformuleerd hebben met betrekking tot faciliteiten voor het Sovjet militaire apparaat aan de Adriatische kust.

[p. 49]

aanval op Turkije zou voor de Russen te riskant zijn, een interventie in Joegoslavië onder het voorwendsel het socialisme te redden misschien niet, temeer omdat Moskou de zwenking van Tito in 1948 uit het Sovjet blok niet vergeten en niet vergeven heeft en een terugkeer van de Joegoslaven in de ogen van de leiders van het Kremlin stimulerend wordt geacht voor een herstel van de eenheid der communistische beweging. De verleiding is des te groter voor de Russen naarmate zij ook in Joegoslavië zelf aangrijpingspunten voor een actie vinden. Tito is zeer oud en velen staan gereed een na Tito's vertrek of overlijden ontstaan vacuum op te vullen. Enerzijds zijn er de oude kominformaanhangers, anderzijds zijn er extremistische emigranten die zich voor een deel tegen Belgrado en met de Sovjet-Unie verbonden voelen, omdat zij van Moskou hulp verwachten bij het uiteenslaan van de op de Servische ‘overheersing’ gebaseerde federale staat.

Op het terrein van de buitenlandse politiek toont Roemenië zich actiever dan ooit. Boekarest heeft met nieuwe kracht gepleit voor de omvorming van de Balkan tot een zone van vrede en goede nabuurschap³. Om zijn positie tegenover eventuele verhoging van de druk der Sovjet-Unie en haar bondgenoten te weerstaan, reikt Roemenië de vriendschapshand aan alle Balkanlanden, ongeacht hun ideologische, politieke en sociale systeem. Om verwijten van de overige socialistische landen in de strijd tegen het Roemeense onafhankelijkheidsstreven te ontgaan, wordt geaccentueerd dat de samenwerking op de Balkan beschouwd moet worden als een integrerend onderdeel van de opbouw der Europese veiligheid⁴. Dat de Balkan ‘nach dem Vorstoss’ van de Sovjet-Unie ‘ins Mittelmeer strategisch aufgewertet wurde und sich deswegen die typische Konstellation dieser Gegend - Durchmengung nationaler und grossmachtsaspirationen - verstärkt hat’⁵, wordt in Joegoslavië duidelijk gezien. Daarom staat men in Belgrado sceptisch tegenover een door Roemenië gepropageerde uitbreiding van de samenwerking op de Balkan⁶.

3 Cf. Scinteia (Boekarest), 30 juli 1971.

4 De Roemeense vertegenwoordiger bij de ontwapeningsconferentie in Geneve had voordien reeds gepleit voor de noodzaak om van de Balkan een atoomvrije zone te maken.

5 Cf. Neue Zürcher Zeitung, 10 juli 1971.

6 Hier zij vermeld, dat Josip Djerdja in het tijdschrift Review of International Affairs constateert dat de Sovjet-Unie en de Warschaupactlanden Europa schijnbaar in twee verschillende zones willen verdelen: ‘Bereffend die Beziehungen mit dem nördlichen und dem mittleren Teil des Kontinents gibt es seitens der osteuropäischen Staaten konstruktive Vorschläge und vernünftige Ideen. Für den südlichen Teil Europas oder, um es genauer zu sagen, für das Gebiet zwischen dem Sozialistischen Lager und dem Mittelmeer, in dem die unabhängigen sozialistischen Länder liegen, scheint die Regelung der Beziehungen auf einer anderen Linie angestrebt zu werden - ausgehend von der Doktrin eingeschränkter Souveränität, aus der das gross-sozialistische Lager das Recht zur Intervention und Manipulation ableitet’. Aansluitend meent Djerdja te mogen vaststellen dat het onderscheid in de Sovjet politiek tegenover West-Europa en de Balkan niet lang meer kan duren, ‘ohne für Europa als Ganzes das Risiko zu vergrössern, der Vorteile verlustig zu gehen, die sich aus den weltpolitischen Veränderungen und Neugruppierungen ergeben könnten’. Geciteerd in: Neue Zürcher Zeitung, 3 september 1971.

[p. 50]

Ondanks deze sceptische stemmen wordt door de Roemeense diplomatie onderzocht wat de samenwerking tussen de Balkanstaten in de praktijk zal betekenen. Ceausescu heeft in de afgelopen twaalf maanden de staatsresp. partijleiders van Turkije, Joegoslavië en Bulgarije ontmoet, terwijl Manescu onderhandelde met zijn Bulgaarse, Griekse en Joegoslavische ambtgenoten. Vermelding verdienen voorts het bezoek van generaal Ionita aan Joegoslavië en het feit dat de betrekkingen tussen Griekenland, Joegoslavië en Albanië voortdurend verbeteren. Alleen de verhouding van Bulgarije tot Joegoslavië en Albanië mag tamelijk slecht worden genoemd ‘als Spiegelbild der Abneigung Moskaus’ tegenover die landen⁷. Naar aanleiding van de snelle verbetering van de bilaterale betrekkingen en de schijnbaar relatieve machteloosheid van de Sovjet-Unie om dit proces van toenadering te verhinderen, resp. te vertragen reageerde zelfs het geprononceerd pro-Russische Bulgarije positief op het Roemeense plan. Minister Basjew bezocht in juni Boekarest en stemde o.m. toe in samenwerking ten aanzien van hydro-elektrische projecten in de Donauvallei⁸. In het kader van hun pleidooi voor solidariteit van de Balkanstaten voeren de Roemenen een zeer elastische politiek tegenover Bulgarije. Zij bevorderen de contacten met Sofia en proberen de sterke Sovjet invloed op de Bulgaarse politiek door de attractiviteit van de idee van een Balkan voor de Balkanvolkeren te neutraliseren.

Al deze ontwikkelingen zijn niet bepaald naar de zin van de Sovjetleiders. Toch geven de Roemenen geen enkel wettig excuus voor een directe interventie. Daarom kan Moskou weinig anders doen dan zijn ongenoegen te kennen geven over het feit dat de Chinezen erin slaagden een machtspositie op de Balkan te vestigen, door een serie Warschaupact-manoeuvers langs de Joegoslavische en Roemeense grenzen. Deze demonstraties van militaire macht werden door politieke maatregelen begeleid. De partijleiders van het Sovjet blok hebben op 2 augustus op de Krim een geheime conferentie gehouden. Ceausescu was uiteraard niet aanwezig. Op deze topconferentie werd o.a. een plan besproken tegen het offensief van Peking op het gebied van de buitenlandse politiek. Men zou ook over de wenselijkheid gesproken

7 Cf. Neue Zürcher Zeitung, 10 juli 1971.

8 Cf. Scinteia, 9 juni 1971.

[p. 51]

hebben, dat er voor Nixons reis naar Peking een ontmoeting tussen hem en Kosygin tot stand zou worden gebracht, bijv. bij de ondertekening van het vier-mogendhedenakkoord over Berlijn. Voorts zou men willen streven naar een wereldconferentie van alle anti-imperialistische partijen, die o.a. ten doel zou moeten hebben het binnendringen van de militant-orthodoxe Chinese ideologie in de Derde Wereld tegen te gaan. In het kader van eventuele militaire maatregelen tegen China zou ook de mogelijkheid zijn besproken de Mongoolse Volksrepubliek - die tot op heden slechts als waarnemer de bijeenkomsten van de Warschaupactlanden heeft bijgewoond - nauwer aan deze organisatie te verbinden⁹.

Terwijl men zich in de westelijke hoofdsteden bezig houdt met de dollarcrisis en de eventuele dramatische gevolgen van deze door Nixon eenzijdig genomen beslissing op de Atlantische samenwerking en terecht verheugd is over de oplossing van de kwestie-Berlijn, staat in Oost-Europa de door Moskou met toenemende intensiteit gevoerde campagne tegen drie min of meer geëmancipeerde Balkanlanden in het middelpunt van de politieke belangstelling. De Sovjetleiders zijn verontrust, omdat de ene Chinese delegatie na de andere in Belgrado, Boekarest en Tirana haar opwachting komt maken. In het Kremlin worden deze diplomatieke activiteiten beschouwd als een penetratie in de sfeer van de Sovjet machtsbelangen. Daarom is het met onmogelijk dat het Westen voor de derde maal verrast gaat worden door een Sovjet militaire interventie in Oost-Europa. De inval in Roemenië zouden de westelijke landen niet kunnen verhinderen, als de heren van het Kremlin die per se willen. Dat laatste is echter nog de vraag. Bovendien is het onwaarschijnlijk dat Moskou ‘den inneren Zerfall’ van de westelijke defensiegemeenschap door een ‘Wiederholung von Prag aufhalten werde’¹⁰. Volgens Boekarest is de huidige atmosfeer op het terrein van de internationale betrekkingen allerminst gunstig voor een ernstige crisis. Dit neemt echter niet weg dat er een wanhopige toestand zou kunnen ontstaan, die tot wanhoopsdaden zou kunnen leiden¹¹; want de groeiende Chinese interesse voor de Balkan en de uitbreiding van de contacten tussen Boekarest en Peking hebben Moskou gealarmeerd. Het Westen mag dan door Moskou als tegenstander worden beschouwd, de Sovjetleiders zien China als de vijand. De Chinezen zijn des te gevaarlijker geworden, nu zij zich bereid hebben getoond met Washington over de normalisering van de betrekkingen te praten¹².

9 Cf. Neue Zürcher Zeitung, 2 september 1971.

10 Cf. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 24 augustus 1971.

11 Cf. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 18 augustus 1971.

12 Ondanks de besprekingen in Peking ter normalisering van de betrekkingen van staat tot staat tussen de Sovjet-Unie en China is het Sovjet leger langs de Chinese grenzen niet teruggetrokken of verminderd. Nu uit het zuiden de Amerikaanse soldaten vertrekken en in het noorden de tot de tanden gewapende Russen met tanks, raketten en atoomwapens blijven, is het niet verwonderlijk dat de Sovjet-Unie de voornaamste vijand van Peking wordt. Volgens Raymon Aron hebben de Russische en Chinese continentale mogendheden met gemeenschappelijke grenzen meer reden tot onderlinge strijd dan ooit Russen en Amerikanen of de Verenigde Staten en de Chinezen hadden. Cf. Le Figaro, 12 augustus 1971.

[p. 52]

De vrees van het Kremlin voor omsingeling of tenminste verzwakking van de Russische hegemoniale positie in Oost-Europa en in de Sovjet-Unie zelf is allerminst denkbeeldig. De Chinezen zijn niet alleen op de zuidwestflank alsmede in het Oosteuropese voorterrein van het Sovjet imperium aanwezig, maar Peking volgt een politieke strategie die ook de nationaal-communistische tendensen in de Sovjet-Unie zou moeten bevorderen. De Chinezen willen dus het nationaal-communisme bij de niet Russische volkeren mobiliseren. ‘Offensichtlich erblickt dabei Peking in der Ukraine ein wichtiges Potential in seinem Versuch, die zentrifugalen Kräfte’ in de Sovjet-Unie te versterken en te steunen¹³.

Na de ondertekening in Peking van het Chinees-Roemeense communiqué, dat sprak van de militante vriendschap tussen beide socialistische landen en waarin China beloofde de gerechtvaardigde strijd van het Roemeense volk ter verdediging van zijn nationale onafhankelijkheid te blijven steunen, ging aanvankelijk het Moskouse misnoegen uit naar de ‘scheurmakers-activiteiten’ van Peking¹⁴. Enkele dagen later volgde echter een van de meest spectaculaire politieke sensaties sedert jaren: de aankondiging van Nixons bezoek aan Peking. Daarna kreeg de vriendschap tussen Roemenië en

13 Cf. Neue Zürcher Zeitung, 4 juli 1971.

14 Tussen 1 en 24 juni bracht president en partijleider Ceausescu samen met premier Maurer en andere bewindslieden een bezoek achtereenvolgens aan de Volksrepubliek China, de Koreaanse Volksdemocratische Republiek, de Democratische Republiek Vietnam en de Mongoolse Volksrepubliek. Met Ceausescu's bezoek bereikten de vriendschappelijke contacten tussen Roemenië en China een nieuw hoogtepunt. Ceausescu's bezoek was het eerste officiële bezoek aan China van een Oosteuropese partijleider sinds het conflict tussen Moskou en Peking openbaar werd. In Peking benadrukte Ceausescu de noodzaak van het herstel der eenheid van de communistische beweging. Vervolgens deed hij zich voor als advocaat van nucleaire ontwapening, de terugtrekking van de troepen binnen de nationale grenzen, de liquidatie van militaire blokken, de opheffing van militaire steunpunten en de verlaging van militaire begrotingen, hetgeen aan Brezjnevs vredesvoorstellen doet denken. Ceausescu ontweek voorzichtig een directe aanval op Moskou, maar beklemtoonde de gelijkheid en autonomie van elke communistische partij. Hij wees met zoveel woorden een centrum van de communistische beweging af als onnodig en onmogelijk. De kunstmatig in het leven gehouden aanspraken van het Kremlin op een leidende rol in de socialistische gemeenschap werden dus afgeslagen. Aan de andere kant hebben de Roemenen geweigerd zich aan de anti-Russische lijn van Peking te conformeren. Bij herhaling heeft Ceausescu in zijn redevoeringen gewezen op het belang van de samenwerking van alle socialistische landen als voorwaarde voor een overwinning van de revolutionaire krachten. Onmiddellijk na het vertrek van Ceausescu uit Peking arriveerde sinds 1957 de eerste Joegoslavische staatsman, Mirko Tepavac, voor een bezoek van acht dagen.

[p. 53]

Peking in de ogen van het Kremlin een ander perspectief. De erkenning van China door Washington als derde supermogendheid noopte de Sovjet-Unie tot een heroriëntatie van haar internationaal beleid. De Roemenen werden indirect gewaarschuwd dat zij met hun politiek verraad plegen aan het proletarische internationalisme en dat zij zich ten dienste van de ‘Chinese fascisten’ lenen tot de versnippering van de eenheid van het socialistische blok. De perscampagne is heftiger geworden sinds Tsjoe En-lai een bezoek in het najaar aan Joegoslavië, Albanië en Roemenië heeft toegezegd en een Chinese militaire delegatie een bezoek bracht aan Tirana en Boekarest¹⁵. Hoezeer dat Moskou irriteerde, blijkt uit een artikel van het Magyar Hirlap dat zelfs beweerde dat Belgrado, Tirana en Boekarest een anti-sovjetische as zouden smeden¹⁶. De vorming van deze alliantie zal op de Balkan tot een uiterst gevaarlijke toestand leiden. De druk die de Warschaupactlanden op Roemenië en Joegoslavië uitoefenen, bepaalt de gehele ontwikkeling op de Balkan. De Sovjet-Unie drijft Roemenië, Joegoslavië en Albanië in feite nauwer tezamen en deze solidariteit versterkt hun moed om vastberaden te getuigen van hun wil: vast te houden aan hun eigen weg in de ontwikkeling van het socialisme.

Men mag geen enkele illusie koesteren over de cynische machtspolitiek van de Sovjet-Unie. De gevolgtrekking is echter onjuist dat Moskou deze staten zonder meer zou kunnen ‘disciplineren’ door middel van een militaire strafexpeditie. De strategische positie van Roemenië is zeer zwak. Daarbij wordt de waarde van het leger door deskundigen niet hoog aangeslagen. Niettemin weigert Ceausescu zijn neutrale positie tussen Brezjnev en Mao-Tsjetoeng alsmede de vriendschappelijke betrekkingen met Peking prijs te geven, omdat hij vermoedelijk in geval van nood rekent op Chinese bijstand¹⁷. Zij zouden hun Roemeense kameraden bij het verzet tegen een

15 Op 31 augustus is deze militaire afvaardiging onder leiding van het plaatsvervangend lid van het politburo en hoofd van de politieke afdeling van het Chinese volksleger, Li Tesjeng, na een bezoek van negen dagen aan Roemenië uit Boekarest vertrokken. Op 30 augustus heeft de delegatie nog een onderhoud gehad met Ceausescu en zijn naaste medewerkers. Daarbij kwam men tot de conclusie dat de contacten, de uitwisseling van delegaties en samenwerking op velerlei gebied tussen China en Roemenië in het belang van beide landen, de socialistische zaak en de vrede in de wereld bevorderd moeten worden. Cf. Neue Zürcher Zeitung, 1 september 1971.

16 Voorts waarschuwde het Hongaarse blad voor een groeiende Chinese invloed in dit gebied en daarbij werd voor het eerst een verbinding gelegd tussen het niet-gebonden Joegoslavië, het tot het Warschaupact behorende Roemenië en het pro-Chinese Albanië.

17 Als duidelijke waarschuwing aan het adres van de Sovjet-Unie waardeerden diplomatieke kringen te Peking het gelukwenstelegram ter gelegenheid van de 27ste verjaardag van de omverwerping van het pro-Duitse regime van maarschalk Antonescu, dat, zoals gewoonlijk, niet alleen door Tsjoe En-lai, maar ook door Mao Tsetoeng en Lin Piao ondertekend werd. ‘In der Botschaft wurde betont, dass sich China und Rumänien im Kampf für die Verteidigung ihrer nationalen Unabhängigkeit und Souveränität stets gegenseitig helfen und unterstützen werden’. Cf. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 24 augustus 1971.

[p. 54]

Sovjet militaire interventie, althans voorlopig, niet moeten helpen. Want de Roemenen kunnen zich het een en ander permitteren, maar dan slechts zolang Moskou zijn positie op de Balkan niet werkelijk in gevaar ziet. De houding van de Sovjet-Unie tegenover Roemenië zou bijv. kunnen veranderen wanneer in Joegoslavië een omwenteling zou plaatsvinden. Dat zou een reden kunnen zijn om in te grijpen, want de Sovjet-Unie wil in Europa elke ontwikkeling die het machtsevenwicht ten nadele van Moskou zou kunnen verstoren, tegenhouden. Zoals het Westen niet een door het Sovjetblok overheerst ‘Nach-Tito-Jugoslawien’ wenst, wil Moskou geen door de ‘vrije wereld’ gecontroleerd Belgrado. Het Kremlin moet in staat zijn door middel van militaire demonstraties, zoals de Warschaupact-manoeuvers YUG en OPAL 71 langs de grenzen van Joegoslavië, de politieke ontwikkelingen in dat land te beënvloeden. Een Russische inval in Roemenië ‘käme aus Moskauer Sicht in Betracht, wenn Jugoslawien seinen kommunistischen Charakter völlig verlöre’¹⁸. Joegoslavië en Albanië zouden zeker tegen een agressor moordend verzet plegen. Bovendien weet men zowel in Belgrado als Tirana dat de V.S. een bezetting door het Sovjet leger niet zullen tolereren.

Uit een zorgvuldige analyse van de naoorlogse Moskouse politieke en strategische doeleinden is gebleken dat het Sovjet leger nooit blindelings een land is binnengevallen. Zowel in 1956 als in 1968 hebben de leiders van het Kremlin hun militaire acties politiek-propagandistisch nagenoeg perfect voorbereid. Een langdurig en bloedig verzet in Albanië en in Joegoslavië tegen de bezetters of a fortiori een eventueel open conflict met de Volksrepubliek China en de Verenigde Staten vormen echter een te hoge prijs voor de Sovjet-Unie. De doorbraak van China als derde supermogendheid heeft een wereldomspannende driehoeksverhouding ingeleid. Van dit feit hangen voor de Zuidoosteuropese landen hun veiligheid en de handhaving van hun staatkundige onafhankelijkheid af.