Streven. Jaargang 25

[p. 20]

De sociaal-juridische positie van de zielzorger
Prof. Dr. F.J.H.M. van der Ven

Het problematische in de conceptie van het priesterlijke ambt bestaat hierin, dat de priester enerzijds ‘gezondene’ is tot, anderzijds dienaar van de christengemeente. Wellicht heeft in het verleden de perceptie van het gezonden zijn overwegende betekenis gehad en verschuift zij in de tegenwoordige tijd in de richting van een behoefte aan vrijwillige dienstbaarheid. Het eerste facet beantwoordt immers gemakkelijk aan de waarden van noblesse en gezag zoals die in het verleden groot aanzien hebben gehad, het tweede facet appelleert daarentegen aan de meer ‘democratische’ idee van daadwerkelijke participatie aan de menselijke nood. Hoe dan ook, de dualiteit blijft, daar zij wezenlijk bestanddeel is van de evangelische boodschap, die Christus leert kennen als de Heer die zijn heerlijkheid voor God voltooit in uiterste dienstbaarheid aan de mensen. Indien dus gezocht moet worden naar een nieuwe sociaal-juridische vormgeving voor het priesterlijke ambt, dan zullen beide facetten tot uitdrukking moeten komen, zij het dat meer dan vroeger met de eisen van de dienstbare participatie rekening moet worden gehouden.

Dat het aangeduide probleem in het verleden geen sociaal-juridische consequenties behoefde te hebben, ligt goeddeels aan het feit dat de burgerlijke maatschappij waaraan de clerus deel had, in hoofdzaak op bezit was gebaseerd. Familiebezit en het vruchtgebruik van kerkelijke goederen verschaften de parochieherder een gegarandeerde en onafhankelijke bestaansbasis, zodat hij in een soortgelijke positie verkeerde als de beoefenaren van ‘wereldlijke’ vrije beroepen die hun ‘vrijheid’ voor een aanzienlijk deel ontleenden aan geërfd of bij huwelijk verkregen vermogen. Zoals bij deze laatsten het ‘honorarium’ voor hun diensten werd opgevat als een niet of nauwelijks verplichte vergoeding, die voor de beroepsbeoefenaar vaak niet méér betekende dan een welkome aanvulling van zijn inkomen, doch hem geenszins in een afhankelijkheidspositie ten opzichte van zijn cliënten plaatste, terwijl hij zijn beroepsethos toch kon beleven als een dienstbaarheid aan het welzijn der mensheid, zo ook heeft de pastoor misintenties

[p. 21]

met toeslagen bij huwelijk en uitvaart geaccepteerd als niet rechtens verplichte betalingen, waar zijn materieel bestaan niet van afhing en die zijn dienstbaarheid dus ook niet verlaagde tot een profane afhankelijkheid.

Deze tijd is voorgoed voorbij. In de plaats van het overheersende eigendomsbestel heeft zich in onze westerse samenleving een totaal arbeidsbestel gevestigd. Inkomsten uit vermogen zijn voor praktisch iedereen onbelangrijk geworden in verhouding tot inkomsten uit persoonlijke arbeidsprestatie. Het vrije beroep, waarmede het pastoraat zo even werd vergeleken, ervaart dit niet zelden als een inperking van zijn economische en sociale vrijheid - men is de ‘slaaf’ van zijn praktijk en van zijn cliënten geworden - en men vreest dat ook de juridische vrijheid (de overeenkomst tot het verrichten van enkele diensten) plaats zal maken voor ondergeschiktheid in loondienst (de arbeidsovereenkomst). En inderdaad zijn of worden uit de summier geschetste evolutie reeds allerwege de consequenties getrokken. Het aantal intellectuelen op arbeidscontract of in overheidsdienst neemt sterk toe. En waar zij ‘zelfstandig’ werkzaam blijven verliest het zelfheerlijke dienstbetoon aan betekenis. Onderlinge concurrentie en toenemende mondigheid van de cliënt beginnen de autoriteitspositie in te perken. In de medische sector - waarmee iedereen van de wieg tot het graf te maken heeft - is de autonome tarifiëring al in belangrijke mate afgebrokkeld en wordt de kwestie van de beroepsaansprakelijkheid actueel.

Keren we nu terug tot de positie van de clericus, dan merken we daar een tamelijk goed vergelijkbare situatie op. Afgezien van de verminderde kapitaalkracht der families waaruit de geestelijkheid tegenwoordig gerecruteerd wordt, verschaft ook hun het eventueel bezit van een geldelijk vermogen geen redelijke bestaansbasis meer en nog minder een voldoende sociale zekerheid. De beschikking over een kerkelijk beneficie is daar evenmin toe in staat. De aan het feodale recht herinnerende situatie wordt in de opvattingen en behoeften der betrokkenen dan ook steeds meer verdrongen door min of meer onbestemde verlangens naar de een of andere op het arbeidsbestel berustende rechtspositie. Moet de oplossing gezocht worden in de richting van een rechtstreekse do-ut-des-verhouding met de individuele gelovigen ter zake van bepaalde geestelijke prestaties? Evenals in het vrije beroep zou daarvan een het geestelijk ambt declasserende commerciële tendens te vrezen zijn. Een vast inkomen op grond van de totale persoonlijke inzet lijkt - ook om redenen van zekerheid - verre te prefereren. Geconstateerd kan trouwens worden dat een aantal geestelijken (leraren e.d.) hun plaats reeds hebben gevonden in het moderne arbeidsbestel. Mag het verwondering wekken dat zij die in de parochiële zielzorg werkzaam zijn, en vooral de jongeren onder hen, geneigd zijn hun eigen situatie daarmee te vergelijken? Toch verloopt het moderniseringsproces bij de zielzor-

[p. 22]

gers kennelijk moeizamer, uiteraard door gebrek aan bereidheid bij de gelovigen om voor de luxe van de zielzorg te betalen, maar misschien toch ook wel omdat bepaalde aspecten van het ambt door de ontwikkeling gelaïciseerd dreigen te worden. De vrees bestaat immers dat betaling door de staat noodzakelijk afhankelijkheid of op zijn minst beïnvloeding zal meebrengen op de gebieden van verkondiging en gewetensvorming. En ook economische en juridische afhankelijkheid van de beminde gelovigen zelf lijkt sommigen op het eerste gezicht moeilijk in overeenstemming te brengen met de evangelische vrijheid. Toch mag de laatstgenoemde constructie, zoals wij nader zullen uiteenzetten, niet al te lichtvaardig a priori worden verworpen.

Alvorens te proberen een richting te vinden om uit de impasse te geraken, dient te worden opgemerkt dat de in de traditie verankerde ‘professionele’ vrijheid van de geestelijkheid - in het angelsaksische taalgebied heeft men de clerici inderdaad steeds als behorende tot de meest typische vertegenwoordigers van de ‘professions’ aangemerkt - niet voor alle groepen katholieke zielzorgers heeft bestaan. De kapelaan heeft namelijk nooit in de bevoorrechte positie van de pastoor gedeeld, maar was, overeenkomstig de autoritaire structuur zowel van de maatschappelijke en gezinsverhoudingen als van de kerkelijke organisatie, onzelfstandig, eigenlijk niet meer dan een gezel, die de tafel van de meester deelde in afwachting van zijn uiteindelijk economisch en juridisch onafhankelijk meesterschap. Het valt dan ook wel te begrijpen dat het sterkst in de kringen van deze jongeren behalve de maatschappelijke status ook de inkomenspositie als onbevredigend gevoeld wordt, omdat daardoor de steeds bestaan hebbende economische onzelfstandigheid - juist nu, in een periode van groeiende welvaart en van democratisering der cultuur - op een niet langer aanvaardbare discriminatie begint te lijken.

De conclusie schijnt voor de hand te liggen - afgezien van de vraag of de gezinsgemeenschap der parochiële geestelijkheid gehandhaafd zou kunnen blijven - dat het een redelijke eis is de sociaal-juridische positie van pastoor en kapelaan, en in het bijzonder hun betaling, op onderling overeenkomstige wijze te regelen en wel als normale vergoeding voor een persoonlijke arbeidsprestatie. Wij zullen nog wel even moeten wennen aan de zo juist uitgesproken prestatie-contraprestatie-gedachte, maar het is zeker dat zij leeft in de opvatting van de jongere generatie, een overgangsgeneratie misschien, waarop een nieuwe priesterfiguur zou kunnen volgen die de priesterlijke bediening geheel gescheiden weet te houden van gelaïciseerde beroepsarbeid. Maar hoe de toekomst er ook uit zal zien, voorlopig hebben wij te maken met het concrete vraagstuk hoe de zielzorgers op

[p. 23]

grond van hun persoonlijke prestatie op dit, hun eigen ambtsgebied, in het bezit gesteld kunnen worden van het recht op een adaequaat inkomen.

De zonder twijfel uiterst belangrijke vraag waar de gelden vandaan moeten komen om een redelijke betaling te kunnen garanderen aan zielzorgers die verlangen gelijkgesteld te worden met de lichamelijke levenswijze van de aan hun zorgen toevertrouwde zielen, moeten wij hier terzijde laten. Maar wel dient in het kader van deze sociaal-juridische overwegingen te worden vastgesteld, dat indien de staatsoverheid de middelen zou moeten fourneren, een rechtstreekse bezoldiging als ‘ambtenaar’ bepaald niet wenselijk lijkt om de autoriteit van de bisschop niet te zeer in een - in bepaalde opzichten nogal zwakke - concurrentiepositie te plaatsen met die van de minister van financiën. Zou het episcopaat dan de fondsen die het naast de kerkelijke goederen ter beschikking zou moeten krijgen, zelf rechtstreeks aan de priesters dienen uit te delen? Ik geloof dat ook deze procedure niet aanbevelenswaardig zou zijn, aangezien dan een te nauw verband ontstaat tussen godsdienstig-zedelijke en economisch-arbeidsrechtelijke autoriteit. Op dit punt van onze uiteenzetting gekomen lijkt het van belang te wijzen op het onderscheid dat in iedere arbeidsverhouding - en dus ook in die welke op het priesterlijke ambt betrekking heeft - kan worden gemaakt tussen een functionele en een contractuele of betalingsrelatie. In sommige gevallen kan men zelfs twee verschillende partners aanwijzen met wie de relaties bestaan: de leraar functioneert ten behoeve van zijn leerlingen, hij wordt betaald door de overheid of het schoolbestuur waarbij hij in dienst staat; de arts functioneert ten behoeve van de ziekenfondspatiënt, hij wordt betaald door het ziekenfonds waarmee hij een ‘medewerkerscontract’ heeft gesloten. In andere gevallen, zoals bij de werknemer in het bedrijfsleven, is weliswaar de functionele ‘werkgever’ niet scherp te onderscheiden van de betalende ‘werkgever’, maar toch ervaart de werknemer het milieu waarbinnen hij functioneert (de afdeling, de ploeg, de band) als een reëel gegeven, dat niet samenvalt met de betalende werkgever; binnen de functionele prestatie-eenheid vindt een integratie plaats, terwijl tot de betalende werkgever een duidelijker belangenonderscheid blijft bestaan.

Met betrekking tot de zielzorger zou men het onderscheid tussen functionele en contractuele of betalingsrelatie, zo mogelijk nog duidelijker dan in het eerstgenoemde geval, moeten laten resulteren in een feitelijke en vergaande gescheidenheid van de personen of instellingen tot wie de relaties geëffectueerd worden. De geestelijke vrijheid van het ambt zowel als de uitdrukking van verbondenheid met de mensen zijn ermee gemoeid. Nu is het weliswaar zo, dat een betalende instantie (het schoolbestuur, het ziekenfonds) altijd ook naar een zekere mate van zeggenschap streeft over de wijze waarop de functie wordt uitgeoefend. Men moet echter steeds bedacht

[p. 24]

zijn op inperking van dit streven. Juist in het geval van gescheiden relaties heeft de eigen verantwoordelijkheid van de functionaris terecht steeds tot een grote mate van functionele zelfstandigheid geleid, welke trouwens ook daar vaak gehandhaafd blijft waar hij op arbeidscontract - dus zogenaamd als onzelfstandige - werkzaam is. Zo ergens, dan zal deze situatie zin hebben bij de uitoefening van de zielzorgersfunctie, welke immers zoveel tact en persoonlijke verantwoordelijkheid eist, dat zij in geen geval anders dan in zuiver technisch-organisatorisch opzicht doorkruist mag worden door de inzichten en bevelen van een betalende werkgever.

Het accent blijft dus liggen op de zelfstandigheid in de functionele relatie. Toch doet zich hier een complicatie voor, waarop in de aanvang reeds werd gedoeld. Wat is de eigenlijke functionaliteit van het pastorale werk? Zielzorg is in wezen van uiterst persoonlijke aard en betreft dus de directe relatie tussen priester en gelovige. In de verkondiging van het Woord - waarvan ook de zielzorg in engere zin doordrongen moet zijn - is en blijft de priester echter de gezondene, en als zodanig participeert hij in de eerste plaats aan de gemeenschap met de Kerk als zodanig, en deze wordt voor hem in directe zin vertegenwoordigd door de bisschop. In de praktijk van het ‘functioneren’ zal hier altijd een synthese moeten worden nagestreefd. Het priesterlijke ambt is het meest menselijke ambt, maar het is ook een sociaal ambt. Pastoor en kapelaan functioneren niet op de wijze van maatschappelijk werkers, wier waardensysteem een meer vrijblijvend karakter draagt, zodat de cliëntèle behalve de bijkomstigheden ook het systeem zelf van het functioneren kan verwerpen. Voor zover zij parochianen blijven, zijn de cliënten van de zielzorger evenzeer onderworpen aan de normen van het systeem als de functionerende priesters zelf. Lapidair gezegd bestaat de functionele relatie van de zielzorger niet alleen maar tot zijn mensen, maar in een veel diepere zin ook tot de bisschop. Deze heeft in laatste instantie het beslissende woord, indien over de wijze van functioneren moet worden geoordeeld.

Binnen het kader van de kerkelijke normen staat de priester ‘ter beschikking’ van de gelovigen. Het hoeft geen bezwaar te ontmoeten indien de kritiek, die de leek altijd op de geestelijkheid heeft gehad, positief wordt gericht op het effectueren van een minimum aan willekeur en een maximum aan efficiency in het priesterlijk functioneren. De specifieke zeggensmacht over het essentiële waardensysteem van dit functioneren zal echter aan de parochianen onttrokken moeten blijven om de ‘zelfstandigheid’ van het functioneren niet in gevaar te brengen. De dienstbaarheid aan de gelovigen zou dus niet in een functionele onderschikkingsrelatie tot uitdrukking moeten worden gebracht, maar veeleer in een zodanige betalingsrelatie dat daardoor althans een disfunctionele machtspositie van de geestelijke wordt

[p. 25]

voorkomen. In concreto betekent dat voor de positie van de pastoor, dat hij in zakelijke kwesties niet meer de autocraat kan blijven die het kerkbestuur naar zijn hand zet.

In de gevolgde gedachtengang lijkt het geen principieel bezwaar te hoeven ontmoeten, indien voor de sociaal-juridische positie van de zielzorger de figuur van de arbeidsovereenkomst naar burgerlijk recht wordt gekozen welke hem behalve een gegarandeerd inkomen ook sociale zekerheid verschaft. Voorwaarde is slechts dat zijn functionele onafhankelijkheid van de betalende instantie optimaal wordt verwezenlijkt. Die betalende instantie zou het kerkbestuur kunnen zijn, dat om de financiële lasten te kunnen dragen op zijn beurt in een zekere contractuele relatie met het episcopaat zou moeten staan. In dit laatstgenoemde contract behoort men dan te regelen in hoeverre het kerkbestuur, dat in juridische zin als werkgever optreedt, van zijn werkgeversgezag tegenover de in zijn dienst staande zielzorgers gebruik kan maken. Zoals reeds werd aangeduid moet dit in ieder geval beperkt blijven tot kwesties van strikt zakelijke en organisatorische aard, terwijl de bisschop zich dan nog een supervisierecht kan voorbehouden in geval van conflict en dreigend ontslag.

Rest de vraag of deze constructie, waardoor het werkgeversgezag in hoge mate wordt gerelativeerd, wel past in het bestaande arbeidsovereenkomstenrecht. Ik meen op grond van een recente ontwikkeling in de jurisprudentie deze vraag bevestigend te mogen beantwoorden. In het verleden is, niet zonder samenhang met typische 19e-eeuwse statusopvattingen, de onderschikking als wezensbestanddeel van de arbeidsovereenkomst vaak sterk overschat. Tegenwoordig neemt de rechter kennis van feitelijk bestaande arbeidsverhoudingen die hij niet aarzelt onder de juridische figuur van de arbeidsovereenkomst te begrijpen, terwijl het werkgeversgezag bij het verrichten van de werkzaamheden toch uiterst twijfelachtig blijkt te zijn. Mede als gevolg van de democratische geestesstroming, die inspraak en medezeggenschap van de werknemer als vanzelfsprekende eis heeft laten zien, wordt het functionele moment sterker geprononceerd, waardoor vooral bij prestaties van hoger gekwalificeerde aard een zelfstandigheid van de functionaris bij het verrichten van zijn taak naar voren komt, die de zelfstandigheid van het vrije beroep nadert en soms zelfs overtreft.