Streven. Jaargang 24

[p. 924]

Het XXIVe Partijcongres van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie II
30 maart tot 9 april 1971
L.L.S. Bartalits

De Sovjet-Unie bevrijdde zich na de Tweede Wereldoorlog uit haar internationale isolement en is een wereldmogendheid geworden. De revolutie van het proletariaat als instrument van het streven naar de wereldrevolutie moest wijken voor wereldmogendheidsambities en de daarmee gepaard gaande wereldwijde verantwoordelijkheid voor de handhaving van de vrede. Dienovereenkomstig hebben de leiders van het Kremlin in de loop der jaren de Messiaanse opdracht van het internationale communisme prijsgegeven voor een pragmatische aanpassing aan tijd en omstandigheden. Deze politieke heroriëntatie van de Sovjet-Unie had o.m. tot gevolg enerzijds de aanvaarding van de mondiale politieke en militaire uitdaging van de Verenigde Staten en anderzijds de splitsing in de communistische wereldbeweging.

Brezjnev en de problemen van de Sovjet-Unie

Het referaat van Leonid Brezjnev, de secretaris-generaal van de Sovjet communistische partij, op het XXIVe partijcongres, deed zichtbare pogingen om de belangrijkheid van de drie grote crises voor Moskou en de communistische wereldbeweging sinds het XXIIIe partijcongres, de bezetting in augustus 1968 van Tsjechoslowakije, het militaire conflict in 1969 met de Chinese Volksrepubliek langs de Oessoeri en de opstand van de Poolse arbeiders in december 1970, te minimaliseren¹. In zijn terugblik op de binnenlands-politieke ontwikkeling gaf Brezjnev toe dat niet alle door het XXIIIe partijcongres gestelde doelstellingen en beslissingen werden bereikt, resp. verwezenlijkt².

Wat de economische vooruitzichten van de Sovjet-Unie betreft, herhaalde de secretaris-generaal wat men sedert de publikatie van het nieuwe vijf-

1 Zie voor het eerste deel van deze bespreking: Streven, mei 1971, pp. 809-820.

2 Cf. Neues Deutschland, 31 maart 1971.

[p. 925]

jaren-plan-ontwerp op 14 februari 1971 ongeveer wist. n.l. een aanzienlijke verhoging van de produktie der consumptiegoederen. De sinds oktober 1964 heersende partijleiders beloven geen gouden bergen maar een regelmatige verbetering van het levensniveau. Hun werkwijze is in ieder geval realistischer dan die van Chroesjtsjov. Deze politiek zou aandacht en zelfs sympathie verdienen als de Sovjet-leiders zich wat bescheidener tegenover de buitenwereld toonden. Maar zij kunnen vermoedelijk niet nalaten, getrouw aan de oude Russische tradities, lessen aan de wereld uit te delen, om te beginnen aan de socialistische broederlanden. Bovendien gevolg van een byzantijnse interpretatie van de wereldmogendheid-verantwoordelijkheid en de diep gewortelde dogmatische tradities, heeft het Kremlin het politieke denken niet alleen in eigen land gesteriliseerd maar ook in de Oosteuropese staten.

Dat de intellectuele sclerose in de Sovjet-Unie een vergevorderd stadium heeft bereikt, manifesteerde zich toen twee vertegenwoordigers van de schrijvers en de kunstenaars tijdens het partijcongres het woord voerden. Tsjakowski, de hoofdredacteur van de Literatoernaya Gazeta, zei alleen wat men van zulk een functionaris mocht verwachten. De ander, de bekende romanschrijver Sjolokow, maakte grapjes ten koste van zijn minder gewaardeerde collega's, maar lanceerde geen enkel nieuw idee en hield allerminst een pleidooi voor degenen die op eigen risico nieuwe literaire paden wilden bewandelen.

Eén thema werd door vrijwel alle Sovjet partijfunctionarissen die tijdens het congres hebben gesproken, naar voren gebracht: de ideologische vorming en werking van de partijleden en de Sovjetburgers. Door verschillende sprekers, waaronder Brezjnev en de Nobelprijswinnaar Sjolokow, werd om maatschappelijke uitstoting gevraagd van kunstenaars die de ideologische vijanden hielpen tegen het socialisme te vechten. Brezjnev keerde zich in het bijzonder tegen Solzjenitsyn, zonder hem nochtans bij naam te noemen.

Het leiderscollectief heeft, dank zij een uiterst voorzichtige politiek, zowel de monstruositeiten uit Stalins tijd als de wanordelijke bedrijvigheid uit de periode Chroesjstsjov weten te vermijden. De verkozen weg heeft echter een groot nadeel: hij leidt niet naar vernieuwing van het kader en verergert de sclerose. Het is waar dat er niet zoveel middelen zijn om een leiding voortdurend te vernieuwen. Stalin zocht het in bloedige, permanente zuiveringen. Chroesjtsjov trachtte het beginsel van regelmatige wisseling in te voeren. Brezjnev weet echter kennelijk niet zo goed, hoe hij mensen die geen zware fouten hebben gemaakt, aan de kant moet zetten³.

3 Cf. The Times, 7 april 1971.

[p. 926]

Redevoering van Kosygin

In tegenstelling tot Brezjnev beoordeelde Kosygin de ontwikkelingen in de Sovjet-Unie tijdens de afgelopen jaren wezenlijk positiever. De ministerpresident zei dat de essentiële sociaal-economische en politieke doelstellingen van het achtste vijfjaren-plan, zoals deze door het XXIIIe partijcongres waren aangegeven, met succes verwezenlijkt waren. De socialistische democratie heeft zich verder ontwikkeld en de efficiency van de maatschappelijke produktie werd groter. Tegelijkertijd lanceerde hij nieuwe economische hervormingsplannen. Door middel van concentratie van de produktie in grote eenheden tijdens het nieuwe vijfjaren-plan zal een verbetering van de beheersstructuren voor de economie bereikt worden⁴. Vervolgens kondigde hij onder andere aan dat over vijf jaar de industriële produktie van de Sovjet-Unie dubbel zo hoog zal zijn als in 1965⁵. Een plan voor de bouw van atoomcentrales zal worden uitgevoerd. Veel aandacht zal worden besteed aan die bedrijfstakken die de technologische vooruitgang bepalen. Deze zijn volgens Kosygin: de chemische industrie, de instrumentenbouw en de computerindustrie⁶. Aansluitend vergeleek hij de verdubbeling van de industriële produktie in tien jaar tijds in de Sovjet-Unie met de economische ontwikkeling in het Westen. Volgens hem deden de Verenigde Staten achttien jaar over een verdubbeling van de produktie, Groot-Brittannië twee-en-twintig jaar en de Duitse Bondsrepubliek elf jaar. In de Sovjet-Unie steeg de industriële produktie tijdens de afgelopen vijf jaar reeds met ongeveer vijftig procent⁷. Niettemin verwachtte Kosygin nog een lange strijd op het gebied van de economische wedloop tussen beide tegenover elkaar staande maatschappelijke systemen⁸.

De Sovjet-Unie weigert de Europese Economische Gemeenschap te erkennen als een realiteit en als een mogelijke handelspartner van het socialistische blok⁹. Een van de blijvende bezwaren van het Kremlin tegen de E.E.G. is dat zij een gesloten blok vormt. Wat de Sovjet-Unie daarentegen wenst is een brede ontwikkeling van multilaterale economische banden,

4 Cf. Die Zeit, 16 april 1971.

5 Cf. The Times, 7 april 1971.

6 Cf. Le Monde, 7 en 8 april 1971.

7 Cf. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 7 april 1971.

8 Cf. Neues Deutschland, 7 april 1971.

9 Niettemin heeft Kosygin als doelstelling van het negende vijfjaren-plan op het gebied van de buitenlandse handel een uitbreiding van de economische betrekkingen met West-Europa en de Verenigde Staten bepleit.

[p. 927]

zonder enige discriminatie¹⁰. De omvang van de economische betrekkingen met het Westen zou nog belangrijker kunnen zijn, als het mogelijk zou zijn opbouwende stappen te nemen om vitale problemen op te lossen welke de internationale situatie thans gecompliceerd maken.

Over de handel van de Sovjet-Unie met de Verenigde Staten zei ministerpresident Kosygin dat deze meer in overeenstemming met het economische potentieel van de twee landen zou moeten worden gebracht¹¹. Meer nog dan de Westeuropese wordt de Amerikaanse handel met de Sovjet-Unie beperkt door politieke maatregelen. De laatste tijd gaan er in politieke kringen te Washington stemmen op om aan die beperkingen een einde te maken¹². Onder andere hebben de ministers Rogers en Stans een denkbeeld gelanceerd ook de landen van het Sovjetblok te laten vallen onder de meestbegunstigingsclausule¹³. President Nixon zou echter van mening zijn, dat een dergelijke commercieel tegemoetkomende houding ten aanzien van de Sovjet-Unie pas aan de orde zou kunnen komen nadat de leiders van het Kremlin op hun beurt meer tegemoetkoming zouden hebben getoond inzake de besprekingen over de strategische wapens en het conflict in Vietnam¹⁴.

10 Een dergelijke discriminatie vreest de Sovjet-regering als gevolg van het streven om binnen het kader van de EEG te komen tot een gemeenschappelijke handelspolitiek jegens de landen van het Oostblok. Een gemeenschappelijke EEG politiek ten aanzien van de Sovjet-Unie en andere socialistische landen bestaat nog niet, hoewel zij door het verdrag is voorgeschreven per 1 januari 1970, voornamelijk als gevolg van de Franse wens en die van de Duitse Bondsregering de commerciële betrekkingen met de socialistische landen voorlopig nog op bilaterale basis te regelen. Die mogelijkheid bestaat nog, krachtens een besluit van de raad van Ministers, tot eind 1972, maar dan moet de gemeenschappelijke handelspolitiek er komen, ook ten aanzien van de socialistische landen.

11 Cf. Financial Times, 8 april 1971.

12 Een praktische neerslag heeft dit streven gevonden in een wet die de uitbreiding van de buitenlandse handel tot doel heeft door meer bevoegdheden te geven aan de Export-Importbank. Een van de bepalingen is dat restricties worden opgeheven op leningen en garanties voor leveringen aan de Oosteuropese landen.

13 Deze houdt in, dat aan de produkten van een bepaald land geen hogere invoerrechten worden opgelegd dan aan die van andere landen die onder deze clausule vallen.

14 Cf. Handelsblad - NRC, 8 april 1971.

Nationalistische tendensen in de Sovjet-Unie

Kosygins redevoering onthulde het bestaan van een nieuwe groep mededingers in de strijd om de nationale middelen. Dit zijn de verschillende Sovjetrepublieken. Een aantal van deze republieken hebben de afgelopen decennia al strijd gevoerd om voor landbouw en industrie bestemde gelden, maar tijdens de laatste jaren intenser dan ooit te voren. Kosygin verklaarde

[p. 928]

slechts dat de juiste verdeling van de industrie over de Sovjet-Unie een noodzakelijke voorwaarde is voor de vervulling van de Leninistische nationaliteitspolitiek¹⁵. Deze mededeling van de ministerpresident impliceert echter dat de verschillende nationaliteiten in de Sovjet-Unie niet tevreden zijn over hun aandeel. Een rationele verdeling van de financiële middelen zou volgens Kosygin de belangen van de republieken en die van de Sovjet-Unie als geheel op juistere wijze met elkaar combineren. Maar wie zal bepalen wat het meest rationeel is? Deze vraag wordt door Victor Zorza in The Guardian gesteld¹⁶.

Sommige van de grootste Sovjetrepublieken, zoals bijv. Oekraïne, zullen de beslissingen van de Kremlinbureaucratie niet zonder slag of stoot accepteren. De Oekraine is een van de vier republieken wier industrieel groeitempo in het nieuwe vijfjaren-plan beneden het landsgemiddelde ligt. Dit zou wel een van de redenen kunnen zijn voor de koele houding van de Oekrainse partijleider en Politburo-lid Sjelest tegenover Brezjnev en Kosygin¹⁷. Vorig jaar verklaarde Sjelest, dat Oekraine meer elektriciteit produceerde dan Frankrijk, meer ijzererts dan de Verenigde Staten en bijna evenveel staal als Groot-Brittannië en Frankrijk tezamen¹⁸. Andere Oekrainse leiders hebben duidelijk gemaakt dat in hun land bijna de helft van de staalproduktie der Sovjet-Unie wordt vervaardigd. De partij - en regeringsleiders in Kiew wezen ook bij herhaling op het grote aandeel van de Oekraine in de agrarische en industriële produktie van de Sovjet-Unie¹⁹. Vermoedelijk naar aanleiding van deze en andere beweringen en opmerkingen van de Oekrainse leiders leverde de Prawda kritiek op de overaccentuering van de rol van de eigen republiek in de nationale produktie van de Sovjet-Unie²⁰. In zijn referaat voor het partijcongres heeft Brezjnev maatregelen tot verdere perfectionering van de partij-organisatie en tot krachtiger doorzetting van het centrale bestuur aangekondigd²¹. Zulke maatregelen, die onder andere een betere bestrijding van de intellectuele oppositie en andere ‘Auflockerungstendenzen’ in de Sovjet-Unie moeten dienen, betreffen ook steeds een oud probleem van de U.S.S.R., namelijk het nationalisme van de regionen die eens als gelijkberechtigde partner in de Sovjet-Unie waren opgenomen en sindsdien permanent om de handhaving van hun zelfstandige cultuur tegen de Russificatietendensen moeten vechten.

15 Cf. Magyar Szó (Novi-Sad), 9 april 1971.

16 Cf. The Guardian, 7 april 1971.

17 Cf. Politica (Zagreb), 5 april 1971.

18 Cf. Le Figaro, 25 maart 1971.

19 Two Years in Soviet Ukraine. A Canadian's personal account of Russian oppression and the growing opposition, Toronto, 1970.

20 Cf. Borba (Belgrado), 23 maart 1971.

21 Cf. Neues Deutschland, 31 maart 1971.

[p. 929]

Machtsverschuiving ten gunste van Breznjev?

De namen van de herkozen leden van het Politburo werden opgesomd in een andere volgorde dan voorheen het geval was. Als de eigenlijke topleiders van de Sovjet-Unie blijven Brezjnev, Podgorny, Kosygin en Soeslov, waarbij echter minister-president Kosygin niet langer op de tweede, maar op de derde plaats werd genoemd. Een opvallende degradatie is de terugplaatsing van Woronow en Sjelepin op de tiende en elfde plaats. In deze wijziging op de ranglijst van de Politburo-leden ziet Victor Zorza ‘the outward expression of a complex process, which may be turning political administration in the Sowjet Union, so often reminiscent of the brutal power struggles fought by medieval barons, into a more civilised form of government’²².

De tweeënzeventigjarige Pelse is voorzitter van de partij-controle-commissie gebleven. Deze Commissie vormt de zgn. partijpolitie en partijrechtbank, die de geheime partijarchieven bewaart en bij de in vooruitzicht gestelde vervanging van de partijboekjes der leden een belangrijke rol zal spelen. De door Brezjnev aangekondigde partijzuivering is echter vermoedelijk bij velen op tegenstand gestuit. Op het partijcongres hebben namelijk slechts twee sprekers op dit plan gereageerd.

In het Politburo zijn de niet-Russische nationalisten - die reeds meer dan de helft van de bevolking der USSR uitmaken - sterker vertegenwoordigd dan voorheen. Met Podgorny, Polanski, Sjelest en Sjtsjerbitski zijn in het Politburo vier Oekrainers. Bij dit aantal moeten echter ook Brezjnev en Kirilenko geteld worden, omdat zij geruime tijd in Oekraine werkzaam waren. Mazoerov en Koenajev zijn resp. in Bjelo-Rusland en Kazackstan geboren, terwijl Pelse afkomstig is uit Letland. Bovendien zijn er drie niet-Russen kandidaat-leden van het Politburo.

Door opneming van vier nieuwe leden vond een zekere verjonging van het Politburo, van 64 op 61 jaar, plaats. Het aantal mogelijke opvolgers uit de na de oktoberrevolutie geboren generatie werd vergroot. Sjtsjerbitski en Koenajev waren reeds met Brezjnev verbonden toen deze eerste-secretaris in Oekraine en in Kazakstan was²³. Grisjin, die in september 1967 als vakbondsvoorzitter door Sjelepin werd vervangen, leidt sindsdien de machtige en centrale partijorganisatie van Moskou. Hij wordt in Franse communistische kringen als de coming man beschouwd en dankt zijn carrière aan Brezjnev²⁴. De voor landbouwaangelegenheden verantwoordelijke se-

22 Cf. The Guardian, 14 april 1971.

23 Isaac Deutscher, Russia, China, and the West. A Contemporary Chronicle 1953-1966, London, 1970.

24 Cf. L'Humanité, 14 april 1971.

[p. 930]

cretaris van het Centraal Comité, Koelakov, kreeg zijn beloning voor de uitvoering van Brezjnevs landbouwpolitiek. Hij versterkt de zgn. ‘Agrar-Lobby’ in de partijleiding²⁵.

Niemand is op het XXIVe partijcongres van de topleiding uitgesloten. Maar ook geen nieuwe man slaagde erin tot de top van de macht op te stijgen. De legerleiding, die in de laatste tijd op de uitoefening van grote invloed op de beslissingen van de partij - en regeringsleiders had aangedrongen²⁶, is door niemand in het politburo vertegenwoordigd. De partijleiding schijnt dus verder stabiel te blijven. Zij slaagde er zelfs in de bijeenroeping van het partijcongres voortaan in plaats van vier om de vijf jaar te doen plaatsvinden. Zoals bekend in de geschiedenis van de Sovjet communistische partij, werden uitbreidingen van het politburo over het algemeen benut om de tegenspelers van de secretaris-generaal uit te schakelen²⁷. Daarom laat de door Brezjnev doorgevoerde verhoging van het aantal politburoleden vermoeden dat binnen niet al te lange tijd wellicht veranderingen in de topleiding van de Sovjet-Unie zullen plaatsvinden.

25 Cf. Vjesnik (Zagreb), 13 april 1971.

26 Cf. Cahiers du Communisme, maart 1971, pp. 23-23.

27 J.F. Brown, The New Eastern Europe: The Khruschev Era and After, New York, 1966; Z.K. Brezezinski, The Soviet Bloc - Unity and Conflict, Harvard, revised and enlarged edition, 1967.

Toenemende invloed van het partijapparaat tegenover de staatsorganen

Naast de toeneming van Brezjnevs politieke macht werd ook het partijapparaat tegenover de staatsorganen versterkt²⁸. Een grotere invloed van de partij betekent tegelijkertijd echter een sterkere ideologisering van de Sovjet binnen - en buitenlandse politiek. In dit verband was dan ook de uitspraak van minister Gromyko geen toeval, Hij verklaarde dat ‘de ideologische strijd geen vrede en geen wapenstilstand kent’²⁹. De Sovjet-Unie streeft dus naar geregelde verhoudingen op het terrein van de tussenstaatse betrekkingen met de kapitalistische landen en wil tegelijkertijd de strijd consequent voortzetten op het gebied van de ideologie zowel binnen als buiten het socialistische blok. Dit houdt onder andere in: op het gebied van de ideologie geen fraternisering met het Westen, onderdrukking van de revisionistische tendensen in de Warschaupactlanden en bestrijding van het sociaaldemocratisme in Oost-Europa. In plaats van opening naar het Westen of een vergelijk met de kapitalistische landen schijnt veel belangrijker te

28 Bernd Nielsen Stokkeby, Einspänner für Breschnew, in Die Weltwoche, 16 april 1971.

29 Cf. Neues Deutschland, 4 april 1971.

[p. 931]

zijn de voortzetting van de bewapeningswedloop. Veel belangrijker dan politieke arrangementen met het Westen schijnt het behouden van de Sovjet machtsposities in Europa te zijn en de bestrijding van de symptomen van ‘Aufweichung’ binnen het socialistische blok. De problemen van de absolute heerschappij maken ten Oosten van de demarcatielijn machtsvertoon van de Sovjet-Unie noodzakelijk. Daarom kan men moeilijk hopen dat een Berlijn-regeling en daarmee parallel een werkelijke ontspanning tussen Oost en West binnen afzienbare tijd bereikt kan worden. Dit immobilisme der Europapolitiek van het Kremlin is ongetwijfeld verbonden met de zgn. ‘Zweifrontensituation’ waarin de Sovjet-Unie tussen de Oessoeri en de Elbe was geraakt³⁰.

30 Cf. Neue Zürcher Zeitung, 18 april 1971.

Europese Veiligheidsconferentie

Hoe is het mogelijk dat de Sovjet leiders tijdens de afgelopen vier à vijf maanden blijk geven weinig geïnteresseerd te zijn in een ontspanning tussen Oost - en West-Europa? In augustus 1970 had Brandt na zijn bezoek aan Moskou nog stellig de indruk dat de Sovjet-Unie inzake West-Berlijn bereid was tot concessies. Thans is de Bondsregering langzamerhand zover, dat zij toegeeft dat de leiders van de D.D.R. erin zijn geslaagd de ‘Ostpolitik’ van Bonn af te remmen. Verleden jaar negeerden de Sovjet en de Poolse regering niet alleen Ulbrichts eis geen verdragen met Bonn te sluiten tenzij daarbij met zoveel woorden sprake zou zijn van een de jure erkenning van de D.D.R. door de Bondsrepubliek, maar ook hun ‘oppositie’, die van mening was dat alleen handhaving van het schrikbeeld van een revanchistisch West-Duitsland het Sovjetblok bijeen kan houden³¹. Bovendien aanvaardde de Sovjet regering stilzwijgend de voorwaarde dat de verdragen niet ter ratificatie aan de Bondsdag zouden worden voorgelegd totdat de Viermogendhedenbesprekingen inzake Berlijn een bevredigend resultaat zouden hebben opgeleverd.

Volgens Norman Crossland betekende echter de onrust in Polen verleden jaar december een keerpunt. Vermoedelijk wist Ulbricht de Sovjetleiders te overtuigen, dat de gebeurtenissen in Polen althans ten dele moesten worden toegeschreven aan het aanvankelijk succes van de ‘Ostpolitik’. De veranderde Sovjet houding had zijn weerslag op de Viermogendhedenbesprekin-

31 Tijdens het partijcongres is duidelijk gebleken dat dit standpunt thans niet meer representatief is. De ‘neo-stalinistische’ waarschuwingen voor sociaal-democratie en de daarmee samenhangende twijfel aan de waarde van het akkoord met Bonn vonden bij die gelegenheid weinig of geen echo.

[p. 932]

gen te Berlijn. Deze waren reeds maanden slepende zonder dat opzienbarende vooruitgang werd geboekt. Maar er bestond toch een min of meer redelijke hoop, dat binnen het kader van de Sovjet definitie van West-Berlijn als een afzonderlijke formatie binnen de D.D.R. en onafhankelijk van het omringende gebied, in de nabije toekomst een of andere aanvaardbare oplossing kon worden bereikt³².

Het immobilisme der leiders van het Kremlin betekent nog niet dat de ‘Ostpolitik’ mislukt is en dat zij geen belang zouden hechten aan een vastlegging van de Europese status quo door middel van een Veiligheidsconferentie, alsmede van een uitbreiding van de wetenschappelijke, culturele en economisch-technologische samenwerking met het Westen. Naar alle waarschijnlijkheid heeft het op 12 augustus 1970 te Moskou ondertekende Verdrag tussen de Sovjet-Unie en de Duitse Bondsrepubliek, ook al wordt het niet geratificeerd, de leiders van het Kremlin reeds gebracht wat zij wensen. De Bondsregering heeft de bestaande grenzen erkend. En van het standpunt dat men zich neerlegt bij de status quo in Europa kan de regering in Bonn moeilijk terugkeren, zelfs al wordt het verdrag van Moskou nooit geratificeerd. In het akkoord van Moskou werd de weg geopend naar wetenschappelijke en economisch-technologische samenwerking. Gezien het feit dat zowel de Bondsregering als de Sovjet-Unie aan zo'n samenwerking behoefte hebben, valt deze moeilijk tegen te houden, ratificatie of niet³³. Economisch-technologische en wetenschappelijke samenwerking waren juist de onderwerpen die de Sovjet-leiders op een Europese Veiligheidsconferentie verwezenlijkt wilden zien. Men kan volhouden dat het wel degelijk een verschil uitmaakt of dergelijke overeenkomsten alleen met de Bondsrepubliek of met de gehele westelijke wereld worden afgesloten. Volgens de Sovjetinterpretatie echter vormde tot dusverre de politiek van de verschillende regeringen in Bonn het belangrijkste struikelblok in een toenadering tussen de socialistische landen en West-Europa. Daarom kan aan dit argument niet al te veel gewicht worden toegekend. Een zekere vooruitgang van de ‘Ostpolitik’ blijft natuurlijk in het belang van zowel Brandt als de Sovjetleiders. Vooral omdat de algemene indruk van de in Den Haag gehouden ministeriële conferentie van de Westeuropese Unie was dat, ondanks het feit dat de redevoeringen op het XXIVe partijcongres relatief conciliant waren, de conferentie over Europese veiligheid geen voortgang gemaakt heeft. Daarom komt, naast het blijven propageren van

32 Cf. The Guardian, 15 april 1971.

33 Intussen hoopt men in Moskou en Oost-Berlijn de Bondsregering zover te krijgen dat zij het met de DDR onderling eens wordt m.b.t. de kwestie West-Berlijn. Het doel van deze politiek is een verzwakking van de positie der Westelijke mogendheden in Berlijn.

[p. 933]

een Europese Veiligheidsconferentie door Moskou, thans de nadruk weer op de betrekkingen tussen de Bondsrepubliek en Polen te liggen³⁴. Met vooruitgang inzake de regeling van de Berlijnse kwestie heeft Warschau tenslotte weinig te maken.

34 De regering in Warschau heeft via zegslieden in Stockholm laten weten dat ze bereid is tot ratificatie van het verdrag met de Bondsrepubliek nog voordat het verdrag tussen Bonn en Moskou wordt geratificeerd. Cf. Neue Zürcher Zeitung, 17 april 1971.

Een ‘incident’ als besluit en samenvatting

In de loop der jaren slaagde de aanvankelijk behoudende Brezjnev erin zich steeds meer van het militair-industriële complex te distantiëren. Op het XXIVe partijcongres steunde hij alle onderdelen van het nieuwe vijfjarenplan die de rol van dit militair-industriële complex in het politieke en economische leven van de Sovjet-Unie terugdrongen. Toch lopen de militairen en de lobby voor de zware industrie nog geenszins op hun laatste benen. Twee passages uit Brezjnevs redevoering op het partijcongres die duidelijk tegen hun belangen waren gericht, ontbraken in de door de Prawda gepubliceerde tekst. De redacteurs van de Prawda hebben vermoedelijk in opdracht van het Politburo deze passages uit Brezjnevs referaat gecensureerd.

De eerste tegen de ‘metal-eaters’ gerichte en niet in de Prawda afgedrukte passage luidde als volgt: ‘Tijdens het XXIIIe congres, zoals u zich zult herinneren, werd opgemerkt dat er in de Sovjet-Unie een zekere disproportie was ontstaan in de ontwikkeling van de industrietakken die de produktiemiddelen voortbrengen (Groep A) en die welke consumptiegoederen produceren (Groep B), hetgeen de taak om de nationale welvaart op te voeren heeft bemoeilijkt. Daarom was in het achtste vijfjarenplan neergelegd dat een aanmerkelijke toenadering van de groeicijfers van beide takken moest plaatsvinden. In dit verband overtreft natuurlijk het absolute produktie-volume van Groep A nu nog steeds aanzienlijk dat van Groep B. Het aandeel van de produktiegoederen in de totale industriële produktie bedroeg in 1970 74%, dat van de consumptiegoederen 26%’.

In de tweede, eveneens niet afgedrukte passage wilde Brezjnev benadrukken dat de zware industrie in dienst moet staan van de consumptiegoederenindustrie en haalde hiertoe de volgende woorden van Lenin aan: ‘Bij een fundamentele analyse is de vervaardiging van produktiegoederen noodzakelijk verbonden met de produktie van consumptiegoederen, omdat produktiegoederen niet om zichzelf worden vervaardigd, maar alleen omdat

[p. 934]

hoe langer hoe meer produktiegoederen nodig zijn in die takken van industrie die consumptiegoederen vervaardigen’³⁵. ‘Dit kameraden, is de definitieve instructie van onze leider voor onze partij’³⁶.

Wij weten de achtergronden van dit incident niet precies. Het weglaten van deze passage door de Prawda en andere Sovjet persorganen kan ofwel het gevolg zijn van sterke weerstanden van de kant van de ‘metal-eating’-fractie in het Politburo en het centrale comité of is mogelijkerwijs veroorzaakt door het gevoel van de meerderheid dat het niet verstandig zou zijn publiekelijk de mate bekend te maken waarin tegenwoordig de Sovjet industrie afwijkt ten gunste van Groep A³⁷.

Indien de eerste veronderstelling juist is dan betekent dit zowel dat de militaire leiders en consorten nog machtig genoeg zijn om de redevoering van de secretaris-generaal te laten censureren, alsook dat Brezjnev er vermoedelijk toch niet in slaagde zijn positie binnen het partij-apparaat aanzienlijk te verbeteren. In ieder geval is het een gebeurtenis zonder precedent en van zeer grote politieke betekenis.

Samenvattend kan op grond van de beschikbare gegevens worden vastgesteld, dat het verloop van het congres veel aanwijzingen bevat voor een voortzetting van de discussie over de principiële beleidspunten. De aanvaarding van deze debatten binnen het Politburo wordt nog aan de buitenwacht onttrokken door de traditionele geheimhouding in het Kremlin. Maar wanneer de nieuwe stijl ingang vindt, zal het Centrale Comité vermoedelijk grotere invloed krijgen op het algemeen beleid van de partij. Het centrale comité, uitgebreid van 195 tot 241 leden, vormt gewoonlijk een klankbord voor de inzichten van het Politburo, maar in tijden van crisis is het wel eens bijeengeroepen om de overwinning van een bepaalde vleugel in het Politburo te bevestigen. Tenslotte, wanneer de oppositie binnen het Politburo geïnstitutionaliseerd wordt, zal de gewoonte van politieke discussie ook ingang vinden in het Centrale Comité. En de krachtsverhoudingen in dit comité zullen het Politburo weer beïnvloeden.

35 V.J. Lenin, Collected Works, deel 4, pp. 160-161.

36 Radio Free Europe Research. Communist Area. USSR: Party van 5 april 1971.

37 Idem.