Streven. Jaargang 24

[p. 738]

Kanttekeningen bij een studentenstaking
F.G. Droste

De overgang van november naar december verleden jaar, met de studentenstaking naar aanleiding van enkele maatregelen tegen buitenlandse studenten, is een schokkend proces geworden door de bewogenheid van de hele universitaire gemeenschap in België. In tegenstelling tot vroegere stakingen, waarbij het eigenbelang wel eens (te) sterk scheen te prevaleren, kon hier gesproken worden van een spontane actie die niet uit was op eigen interesse, integendeel. Zo men al op onderwijstechnische en economische gronden wil protesteren tegen het verschijnsel staking als zodanig, de ideële motieven konden hier niet worden miskend. Het was zeker niet zonder noodzaak, dat het verschijnsel buitenlandse student en de inherente, vaak dreigende problematiek in een fel licht gesteld werden. Zowel politiek alsook op het menselijk vlak immers heersen onder onze gasten noodsituaties, waarvan de herkenning niet anders dan een schokeffect kon bewerken op (nog) weinig gepantserde emoties.

Er is dus actie gevoerd en wel op een wijze die in eerste instantie als positief ervaren kan worden. Als we eerst de menselijke zijde van de problematiek rond de buitenlander bezien, dan kan dit worden geconstateerd: ondanks de vele, goedbedoelde hulp is er eenzaamheid, vereenzaming, sociale nood, armoe, directe politieke en existentiële angst, alsook afweer van de maatschappij, discriminatie, gebrek aan begrip, onverschilligheid. Als de studentenstaking niet meer bereikt heeft dan dat velen in en buiten de universitaire gemeenschap zich dit gerealiseerd hebben, is er al veel gewonnen. Maar er moet meer gebeuren. Vanuit de studentenbeweging is er een duidelijke sociale inzet vereist, moeilijker ongetwijfeld dan een protest van korte duur, terwijl ook de Academische Overheid aangespoord kan worden tot actie. Voor het laatste kan men met name denken aan een beroep op de burgerij, de industrie, de handel, om met meer openheid de buitenlandse werkstudent een kans te bieden. Overwogen dient te worden of niet een soepeler inschrijvingsbeleid kan worden uitgedacht. Terecht werd er bijvoorbeeld door een van de professoren op gewezen, dat men

[p. 739]

dikwijls vasthoudt aan starre wetenschappelijke eisen (diploma's b.v.), die prijzenswaardig zijn om hun eerlijkheid, maar door hun strakheid het menselijk probleem voorbij kunnen zien.

Naast het humanitaire aspect is er ook een politieke zijde, die een nieuwe bezinning op het probleem van de ‘vreemdeling’ rechtvaardigt. Dat hier politiek niet in partij-politieke zin moet worden opgevat zij vooropgesteld. Enige achtergrond ter verklaring. Ook bij grote welwillendheid en openheid is het onvermijdelijk, dat de westerse landen in een positie gemanoeuvreerd worden waar ze niet naar hoeven te verlangen. Heel wat ontwikkelingslanden (Spanje en Portugal hier ook toe te rekenen) worden geregeerd krachtens een systeem dat totalitair gestructureerd is - de westerse toelatingspolitiek van studenten wordt daardoor nolens volens een steun aan gevestigde systemen die alleen studenten naar het buitenland laten gaan, indien ze gelden als ‘betrouwbaar’.

Juist op dit laatste punt zijn de verlangens van de studenten, hoe moeilijk ook te realiseren misschien, niet onredelijk: wil men werkelijk hulp bieden aan studenten die mede gelokt worden door de vrijheid van ons staatsbestel, dan is een soepel toelatingsbeleid gerechtvaardigd: de eis om studenten uit andere landen drie maanden de kans te geven om hier werk te vinden, is bepaald niet overdreven en geeft ook enige kans aan jonge mensen die in hun eigen staat niet als ideale burgers (‘meelopers’) gelden. De bovenstaande problematiek is intussen geen zaak die op zichzelf staat. Tussen allerlei weinig gefundeerde kreten hebben we deze constatering gelukkig ook kunnen opvangen uit de betogen van studentenleiders. Dat ruimere complex geldt de rechten van minderheden, die inderdaad meer dan eens bedreigd worden. Een duidelijk bewijs voor het laatste leverde onlangs de Duitse deelstaat Beieren, waar de rechtbank een aantal café-houders in het gelijk stelde die hun raam sierden met het aloude ‘verboden voor vreemdelingen’. Motivering van de ‘recht’-bank: de discriminatie gold niet de Duitse staatsburger! Een voorbeeld dichter bij huis: toen enige jaren geleden een tijdelijke recessie optrad in Nederland, kon men van verschillende zijden de opmerking horen (en lezen): laat de regering eerst de buitenlandse arbeiders naar huis sturen.

Ook in België vormen de gastarbeiders een minderheidsgroep die nog lang niet de rechten verworven heeft van de werknemer uit het eigen land. Afgezien van het feit dat de werkzaamheden altijd van mindere allure zijn, typisch de zware karweien dus, is er een duidelijke achterstand op sociaal en op menselijk gebied, lopend van pensioen en verzekering tot huisvesting en gezinsstructuur. Ongelijke rechten dus, welke verontschuldigingen daarvoor ook kunnen worden aangevoerd. En daarmee: discriminatie. Terecht dat men waakzaam is daartegen, terecht dat men protesteert.

[p. 740]

Wie echter is ‘men’? Onze welvaartsmaatschappij heeft een aantal tegenstellingen zo niet verminderd, dan toch zeker verdoezeld. Steeds meer mensen worden betrokken in de welvaart, krijgen een snipper luxe in hun vingers. Bezit maakt behoudend, de angst om het veroverde te verliezen corrumpeert. Een gevolg is, dat men het verworvene angstvallig bewaakt en zich afkeert van wat nog allemaal gerealiseerd moet worden. En laten we vooral nuchter blijven: hoogconjunctuur impliceert bij lange na niet de menselijke, ideële samenleving.

In vroegere tijden gingen de groeistuipen van de vooruitgang vooral gepaard met een kritische begeleiding door de have-not's. Voor willekeurige voorbeelden kan men evenzeer terecht bij Jacob van Maerlant en Willem die Madokke maakte, als bij de arbeidersbeweging in de 19e en 20e eeuw. De have-not's zijn echter ‘bezitters’ geworden, ook al is dat dikwijls van heel bescheiden betekenis, en wie weinig heeft, schijnt zich snel bedreigd te voelen: vandaar dat het geroep om ‘law and order’ waarachtig niet alleen of in de eerste plaats komt van de groot-industrieel.

De accenten worden verlegd: wat dat betreft kan men inderdaad van een nieuw tijdvak spreken sedert de jaren vijftig. De kritische begeleiding is overgenomen door de jeugd, de nieuwe kaste van have-not's, daarbij gesteund door een kleine groep intellectuelen (hetgeen niet hetzelfde is als universitairen), maar dat neemt niet weg dat kritische zin zinvol is, nu evenzeer als vroeger. En alle excessen, alle doordraaierij van een aantal heethoofden doet niet af aan het feit dat onrecht gesignaleerd moet worden, dat zorgen voor de meerderheid de zorg om de minderheid niet overbodig maken. Er is een nieuw engagement onder de studenten en de maatschappij heeft er behoefte aan.

Met het bovenstaande ligt het objectief van de universitaire bewogenheid in hoofdlijnen vast. Er is een duidelijk politieke doelstelling, zij het dan dat deze niet in beperkte betekenis geïnterpreteerd mag worden. Wie pleit voor een omwenteling in de maatschappij vanuit de academie, wie de universiteit wil maken tot een leerschool voor maatschappelijke bedrijvigheid of sterker nog tot een verzetshaard tegen het kapitalisme, maakt twee denkfouten. Om te beginnen overziet hij niet de consequenties van zijn stellingname. Redenerend in de lijn van dit type engagement kan men de conservatief niet het recht ontzeggen zijn universiteit te maken tot een bolwerk van behoud, aan het Franco-regiem niet, zijn universiteit te maken tot een leerschool van het fascisme, aan andere totalitaire systemen niet, tot een burcht van repressie. Dat immers is het gevolg van een direct inschakelen van de universiteit in het politieke spel. Waarom zouden daarbij alleen bepaalde groepen studenten recht van spreken hebben?

Wat men in de tweede plaats vergeet is het feit dat een universiteit een

[p. 741]

andere, evenzeer positieve functie heeft. De opleiding is er een die leert onderzoeken, voorzichtig evalueren, los van geijkte methodes en systemen. En juist in het verlengde hiervan kan de studentenwereld een rol spelen: een kritische geest tonen, de maatschappelijke groei (en groeistuipen) kritisch begeleiden en vooral: de bestaande relaties toetsen op hun menselijkheid en hun menswaardigheid. Bij de toenemende complexiteit immers van administratie en staatsbestel dient men voortdurend attent te zijn op onrecht, incidenteel en inherent onrecht. En dat laatste komt voor, zelfs in onze westerse democratieën, waaraan een grote dosis zelfgenoegzaamheid en wreedheid niet ontzegd kan worden. Het zou ook van weinig wetenschappelijke zin getuigen, te geloven in de ideale mens, wonend in een gebied dat zichzelf vijfentwintig jaar geleden nog intensief uitroeide. Het zou alweer een bewijs zijn van dat type schematisch denken dat evenzeer verantwoordelijk is voor Hitlers spel met de Joden als voor de stalinistische massamoorden.

Kritiek is niet altijd welkom. Maar de rechtvaardiging van maatschappijkritiek is veelal door de toekomst gegeven, zoals evenzeer met het werk van Conscience als met dat van Multatuli kan worden aangetoond. Kritiek roept tegen-kritiek op en een democratie kan ook dat niet anders dan toejuichen. Gevaarlijk wordt het echter, wanneer de tegenactie gevoerd wordt met middelen van repressie. Ook als dat secundaire verweer voortkomt uit meer bezonkenheid dan aan het primaire verzet altijd kan worden toegeschreven, is het pure verbod, vaak nog ondersteund met muziek van de matrak, kortzichtig. Het opgelegde verbod kan immers niet blijvend zijn, omdat het de begeleiding van de rede mist: het overtuigt niet.

Wie het ‘rode boekje voor scholieren’ verbiedt, ook al is het nog zo slecht (en het is inderdaad het produkt van onkritische, kortzichtige betweters), die onderschat zijn burgers, zijn kinderen en vooral: de weerbaarheid van zijn eigen democratisch bestel. Hoeveel wijzer een minister die zijn leraren moedertaal had aanbevolen het boekje met zijn leerlingen op de middelbare school nuchter te behandelen. Zou verzet van de kant der studenten tegen de in België genomen maatregelen ongerechtvaardigd zijn geweest?

Censuur en verbod, vooral op vrije meningsuiting en persvrijheid: het zijn middelen die de kwaal in dodelijkheid verre overtreffen (en dat er bepaalde grenzen gesteld moeten zijn, wordt hier niet aangevochten: verantwoordelijkheidsbesef is inderdaad niet identiek met het stelsel van laissez-faire). Censuur, ook bij geschriften die irriterend zijn, werkt als een boemerang, doordat ze de democratie veel wezenlijker schaadt dan een te oververhit protest ooit kan doen. Wat dat betreft lijkt zelfs de universitaire gemeenschap in Leuven niet bezonnen genoeg, zoals blijkt uit het verbod van ‘Universitas’. Men hoeft het niet eens te zijn met de inhoud van het betrok-

[p. 742]

ken tijdschrift, om het verbod - machtsmiddel waarover alleen de ene partij beschikt - te beschouwen als een ongelukkige tegenmaatregel. Als men zo weinig vertrouwen heeft in eigen woord, in de vrije discussie, dan kan men inderdaad ook niet steunen op democratische procedures.

Het protest tegen dit soort ‘noodmaatregelen’ is niet alleen gewenst: het is een bittere noodzaak. Ongenuanceerd monddood maken van een groep berust op wankel zelfvertrouwen, schaadt het kleine beetje democratisch besef dat bij lange na niet tot wasdom is gekomen. Juist het schudden aan een glazen huis bewijst de kracht daarvan en eerder dan de roep om voorzichtigheid acht ik een vraag naar hard, kritisch onderzoek gerechtvaardigd. We leven niet in een wereld die rechtvaardig, eerlijk, humaan is (ook al is er verbetering ten opzichte van vorige eeuwen), en wantrouwen, gebaseerd op een correcte overtuiging, is gewoonweg een vereiste. Wie hoopt dat menselijkheid en verantwoordelijkheidsbesef het ooit zullen winnen van het eigenbelang dat zoveel gemeenschappelijke verdediging vindt, die mag voor mij een grote mond hebben. En als de kritiek te ver gaat, dan kunnen we in ieder geval gerustgesteld worden door dit gevoel: er is kritiek, dus de democratie leeft nog.

We vatten samen. Iedere samenleving, ook de onze, wordt voortdurend bedreigd, met name door stilstand en zelfgenoegzaamheid. Het proces van fasering, eigen aan onze zich ontwikkelende structuur, impliceert frictie tussen de geledingen. Daarom is het gevaar permanent, bijna zou men zeggen: immanent, aanwezig dat onlustgevoelens afgewenteld worden naar de onderste lagen. Voor een geschoolde categorie outsiders, (nog) niet direct betrokken in de complicaties van het staatsbedrijf, ligt er een functie in de voortdurende, kritische confrontatie van ideaal en werkelijkheid. Dat kan niet gebeuren zonder zelfkritiek: te vaak al heeft de revolutie haar medestanders gedood en dikwijls lijkt de anti-autoritaire richting meer autoritair en autocratisch dan het bestreden establishment.

De objectieven moeten dan ook met zorg gekozen worden en dienen direct verband te houden met het menselijke en maatschappelijke tekort. Dat kan zijn in verband met (bewust of onbewust) gediscrimineerde minderheden, met de zwakken zonder georganiseerd verweer; dat kan ook zijn met randverschijnselen als dwang, censuur, ongemotiveerd verbod en partij-politisering. En niet vergeten mag worden dat de beroepspoliticus, juist krachtens zijn afhankelijkheid van de massa, steeds weer geneigd is het belang van de meerderheid zozeer te laten prevaleren dat de minderheid onder de voet kan raken. Die minderheid kan zeer groot zijn: het nationale en zelfs het continentale chauvinisme discrimineert, in het verlengde van de partijpolitiek, op onmenselijke wijze ten aanzien van de onderontwikkelde gebieden, om maar een voorbeeld te noemen. Het signalerend protest kan daar-

[p. 743]

om evenzeer zinvol zijn wanneer het oorlogen betreft die alleen uit prestigeoverwegingen niet beëindigd worden, als bij schrijversprocessen, waar ook gevoerd in onze samenleving.

Dat is één aspect. Het tweede betreft een verder gelegen, minder concreet veld. Wie in zijn jeugd leert leven vanuit de hoop, zal later splinters herinnering daaraan meedragen. Later zal de nieuwe politicus, d.w.z. deelnemer in het maatschappelijk proces, ervaren dat hij verplicht is tot het compromis. Maar pacteren ten koste van de menselijke waardigheid, daarvoor zal hij in de toekomst misschien terugschrikken.

Ik ben de studenten dankbaar voor het keer op keer scherp stellen van een ideaal, ook al moeten we daarbij ervaren dat het geven van alternatieven niet even eenvoudig is. Over de vormgeving van een aanvaardbare inhoud zwijgen we dan maar liever: wie herinnering aan de gebeurtenissen van vijfentwintig jaar geleden heeft, zal zich niet laten verleiden de tegenpartij ‘fascist’ te noemen. Ouder worden leert je één ding: dat de wijze van spreken niet minder belangrijk is dan het spreken zelf.