Streven. Jaargang 24

[p. 544]

Forum

Over geschiedenis

Historische belangstelling en historisch onderzoek gaan altijd van het heden uit. In het heden is een aanleiding of een belang dat maakt dat wij ons tot het verleden wenden. Die aanleiding kan natuurlijk bestaan in een beschouwing over het verleden, maar zal veelal uit een actualiteit bestaan. Hoe heeft dat zo kunnen worden? Wat waren de voorafgaande fasen die tot deze toestand hebben geleid? De historische belangstelling geschiedt dus precies andersom als het geschiedverhaal, dat ergens in het verleden schijnt te beginnen en dan doorloopt naar een punt min of meer voor het heden.

Tegenwoordig is de vorm van het geschiedverhaal sterk bepaald door de historische belangstelling zoals die uiteindelijk in de negentiende eeuw vorm kreeg. Voordien had het wat weg van een stichtelijk verhaal en diende het vooral om aan het heden een voorbeeld te geven. In de negentiende eeuw gaat het geschiedverhaal een soort tegenwicht vormen tegen de klassieke roman. Daarin komt het conflict van de eeuw, dat tussen bourgeois en citoyen, tot uiting: het niet-bewuste conflict in de mens tussen de noodzaak zijn eigenbelang in de kapitalistische wereld boven alles te stellen en de noodzaak om als lid van een volk en onderdaan van de daaruit voortkomende staat de wet, die het algemeen belang beoogt, te gehoorzamen. In het geschiedverhaal vond deze burger daarentegen de ongecompliceerde held of schurk. In het geschiedverhaal dat tot voorbeeld moest strekken, kon men immers de zwakke trekjes van het nationale voorbeeld niet tot uiting laten komen of toegeven dat de historische vijand een goed trekje had. Zo werden Willem de Zwijger en Philips II, al naar het doel van de geschiedschrijver, eenvoudige helden en eenvoudige schurken. Deze ongecompliceerdheid was het die de negentiendeeeuwer aantrok. In zijn heden waren dus de gebeurtenissen niet meer op zichzelf van belang, maar kreeg juist het geschiedverhaal als zodanig een zelfstandige waarde. Het verhaal diende dan, als een roman, maar in wezen dus een anti-roman, te verlopen van een begin naar een einde. Dit hele verhaal hoefde geen verband te hebben met de structuren van het heden, anders dan dat ze juist een wezenlijk andere structuur deed zien, namelijk een waarin het individu niet de tegenstelling in zijn eigen leven kende die de negentiendeeeuwer ondervond.

Deze eis aan het geschiedverhaal bepaalt de vorm waarin ook wij in de tweede helft van de twintigste eeuw het geschiedverhaal gepresenteerd krijgen. Deze eis immers bepaalde de interessegebieden van het historisch onderzoek. Nu echter dat onderzoek mede bewees dat de figuren uit het verhaal niet de eenvoud hadden die de negentiende eeuw van hen veronderstelde, verloor het de betekenis die het had, inzoverre dat het verhaal alleen maar betrekking kreeg op gebeurtenissen in het verleden zonder dat er een betekenis voor het heden was aan te wijzen. Voor velen werd daarom het geschiedverhaal oninteressant.

Maar toch zijn gebeurtenissen uit het verleden voor ons van belang en zijn er

[p. 545]

vele gebeurtenissen geweest waarbij wij nu nog voortdurend betrokken zijn. Er zijn structuurfouten in het heden die alleen op te heffen zijn indien wij hun wortel in het verleden kennen. Dit houdt natuurlijk in dat wij bij het historisch onderzoek weer van het heden moeten uitgaan. De mededeling dat het graafschap Holland ontstond aan beide zijden van de oude Rijnmond is op zichzelf niet belangwekkend, evenmin als het feit dat in het achttiende-eeuwse Amsterdam het aantal mensen dat alleen van renten leefde, toenam. Wel is van belang te verklaren wat b.v. de VVD werkelijk wil, waarvoor wij dan op de hoogte moeten zijn van de regentenmentaliteit, die alleen te verklaren is als wij de verhoudingen kennen in het achttiende-eeuwse Amsterdam, die zelf weer een uitvloeisel waren van de opstand van de Hollandse steden tegen centralistische tendensen, wat op zichzelf ook weer niet verklaarbaar is dan uit de feitelijk onafhankelijke positie van de boeren-gemeenschappen na de Karolingische periode in de lagune bij de monding van de Rijn. De reactionaire tendens die in al onze politiek steeds merkbaar is, kan men alleen begrijpen als men inziet waarheen men eigenlijk terug wil.

Omdat iedereen bij de politiek betrokken is, is dus ook iedereen bij de geschiedenis betrokken en zou iedereen historische belangstelling horen te hebben. Het historieverhaal zoals het nu is kan echter maar bij weinigen belangstelling wekken. Er zullen dus nieuwe methoden gevonden moeten worden om die belangstelling te wekken. Daarbij zal dan steeds moeten worden uitgegaan van het heden. Een geschikte methode om die belangstelling te wekken is waarschijnlijk die welke nu alweer een tijdje geleden te zien was op de tentoonstelling ‘Leven en willekeur in Amsterdam’ van werk van Harry van Kruiningen in het Amsterdams Historisch Museum. Het ging daarbij om drieëndertig etsen die geïnspireerd waren op rechterlijke en andere uitspraken uit verschillende perioden van de Amsterdamse geschiedenis. Belangrijk is daarbij dat de bezoeker hier een moderne hem in deze tijd aansprekende ets te zien krijgt. Kunst van eigen tijd is dus voor hem het uitgangspunt. Als hij nu gaat onderzoeken waar die kunst over gaat, dan krijgt hij middeleeuwse of iets latere gebeurtenissen uit het dagelijks leven te zien, die hij alleen kan begrijpen door ze te contrasteren met gelijksoortige gebeurtenissen uit zijn eigen leven. Als hij b.v. leest dat er varkens in de straten van Amsterdam liepen, dan zal hij daarbij zijn eigen in deze tijd gevormde begrip van de straten van Amsterdam moeten gebruiken. Het contrastbeeld dat hij om de prent te begrijpen zal moeten vormen, kan nu een rol spelen bij zijn kritiek op het huidige straatbeeld van Amsterdam.

Zo kan de geschiedenis een directe rol spelen in het dagelijks leven en alleen als ze dat doet, is er reden haar te bestuderen.

C.J. Boschheurne

De Franse literatuur overmorgen

Moet er ook in literaire zaken niet aan bijscholing worden gedaan? Hieraan dacht ik toen ik een zo juist verschenen werk doorbladerde: La littérature en France depuis 1945 van Jacques Bersani e.a. (Parijs, Bordas, 1970). De data zijn hier belangrijk: van 1945 tot 1970. Een tijdvak van 25 jaar waarvan doorgaans gezegd wordt dat het onvruchtbaar en leeg is, en dat er niets in gebeurt. Welnu, hier is op meer dan 850 bladzijden een enorme hoeveelheid namen en titels te vinden.

Laten we terzijde wat er in 1945 nog leeft of zich overleeft. Om een zekere continuïteit te doen uitkomen, ondanks de duidelijke breuk, vermeld ik hier de aartsvaders: Valéry, Gide, Claudel, die even geaccepteerd en haast even belegen zijn als Voltaire of Chateaubriand. Wij herinneren ons ook nog het surrealisme en het existentialisme, André Breton, Sartre, Camus, de bekende voorouders. Er trekken nog twintig of dertig andere belangrijke schrijvers voorbij: Pierre

[p. 546]

Emmanuel, Anouilh, Saint-John Perse, Giono, bijvoorbeeld. Maar die klassieken hebben niet op dezelfde wijze als vroeger vat op de jeugd. Wij zijn trouwens met hen vertrouwd. Ons houdt veel meer bezig wat ontstaat of zich doet gelden vanaf 1945. Bijvoorbeeld het overigens zeer losse verband van degenen die zeer terecht ‘de uitvinders’ worden genoemd: Céline, Queneau, Michaux, Ponge, Artaud, Bataille, Leiris. Daarbij komen voor het toneel Beckett, Genet, Ionesco, Adamov, Billetdoux, Arrabal. Evenzovele namen die door sommigen nog als ‘marginaal’ worden bestempeld, terwijl ze toch al het eerste, grote plan hebben bereikt. Maar alles gaat zo snel dat deze namen al bij de achterhoede horen. Laten we niet vergeten dat Beckett de Nobel-prijs heeft en Ionesco een zetel in de Académie Française!

Wat de roman betreft, moeten wij er voor oppassen om de moderne roman (Julien Gracq, Cayrol, Mandiargues, Marguerite Dumas) niet te verwarren met de ‘nouveau roman’ (Robbe-Grillet, Butor, Nathalie Sarraute, Claude Simon). Volgens de laatste berichten wordt de nouveau roman wat rimpelig en kortademig als een oude man. Hij dreigt, zegt men, afgezaagd en praatziek te worden.

Is de poëzie dood? Nee, maar zij houdt zich koest. Bang gemaakt door de inval van de onmenswetenschappen, glipt zij onmerkbaar, ongezien en niet herkend, de roman en het toneel binnen, ofwel zij waagt zich schuchter in ontelbare, op rekening van de auteur uitgegeven brochuurtjes. Gelukkig hij die zich nog aan haar frisheid verfrist.

Durven de dichters zich niet meer vertonen, de critici stellen zich een beetje teveel bloot. Zij eisen het alleenvertoningsrecht, en zij eisen alles op. Zij spelen de baas over de Parnassus met een dogmatisme dat Boileau in eigen persoon zou verworpen hebben en dat Molière met zijn gesel zou hebben gestraft. Hoe zou de literatuurliefhebber (zoals men spreekt over de liefhebber van muziek of van lekker eten) niet in de war raken als hij ziet hoe de critici hun prooi loslaten terwille van de schaduw, het levende vlees van de werken terwille van theorieën waarover zij samen bezig zijn in een onbekende taal, zonder enig contact met het publiek? Laten we het eerlijk erkennen: tussen de kritiek en de poëzie, tussen de verteerbaarste onderzoekingen die thans plaats hebben en het publiek bestaat er iets wat veel erger is dan een huishoudelijke ruzie. Het gaat om onuitgesproken moeilijkheden: zij ‘spreken niet meer met elkaar’; om een wederzijdse doofheid: zij ‘verstaan elkaar niet meer’. En dat is zo sterk dat men zich afvraagt of de waarheid zich nog ooit met de schoonheid zal verzoenen, of de literatuur toekomst heeft. De ongerustheid neemt toe. Getuige de titel van het laatste nummer van de Nouvelle Revue Française: Vie ou survie de la littérature.

Laten we wedden op overleving. Er zijn zoveel dingen in het verleden doodgegaan.... om op een andere wijze herboren te worden. Verdwenen zijn het heldendicht, het spreukendicht, de didactische poëzie, het toneel in verzen; onbekende of lang als tweede-rangs beschouwde genres zijn daarentegen op het eerste plan gekomen; de roman bijvoorbeeld. Vandaag is de roman aan de beurt voor een crisis. De theoretici komen te hulp: zij geven de stervenden de genadeslag. Maar zij staan onmachtig tegenover de wil om te leven. Wie weet of het scheppende sap van de inventiviteit niet gaat stromen naar een onvoorzien gebied? Met het chanson, de detective-roman, het grillige fantasie-verhaal, de science-fiction, de beeldroman gaat het alsmaar beter.

André Blanchet S.J.

De werkers met het witte boord

Er is een tijd geweest, dat de werkers met het witte boord - de klerken, de boekhouders, de telefonistes, typistes en secretaressen, de correspondenten, de accountants - zich als een geprivilegieerde groep in het bedrijfsleven beschouwden. Anders dan de werkers met de blauwe kiel zaten zij op het hoofd-

[p. 547]

kantoor in de onmiddellijke omgeving van de directie, waarvan zij zich het verlengstuk voelden. Zij maakten deel uit van de staf. Zij zaten achter fraaie bureaus, zij hoefden hun handen niet vuil te maken, zij gingen keurig gekleed - kortom zij hadden een zekere status boven die van de arbeider. Zij vormden geen massa. Zij hadden ook geen behoefte aan vakverenigingen. Loyaliteit jegens het bedrijf gold voor hen als een vanzelfsprekendheid en zij namen als even vanzelfsprekend aan, dat het bedrijf diezelfde loyaliteit jegens hen in acht zou nemen.

Die tijd is geweest - althans in Amerika, waar het aantal werkers met het witte boord langzamerhand groter aan het worden is dan het aantal arbeiders. Zij worden niet meer individueel aangenomen zoals vroeger maar in drommen geronseld van de middelbare scholen. Op speciale loyaliteit van het bedrijf jegens hen hoeven zij ook niet meer te rekenen; zij worden als dat zo uitkomt eveneens in drommen ontslagen. De leden van de New Yorkse effectenbeurs tezamen ontsloegen er in 1970 meer dan 15.000. De waardering voor hen is in vergelijking met die der handarbeiders ook heel wat gedaald. Tot 1920 verdienden zij gemiddeld 50 tot 100% meer dan de arbeiders; in 1952 stonden zij 4% beneden hen. In 1969 bedroeg het gemiddelde loon van de Amerikaanse arbeider 130 dollar per week; dat van de gemiddelde kantoor-employés 105 dollar. Vakverenigingen zijn nu onder hen in trek gekomen. De op hen gerichte vakbonden hebben in tien jaar tijds hun ledental met 46% zien groeien tot ruim 3 miljoen.

Toch ziet het er, aldus Judson Gooding in het maandblad Fortune, niet naar uit, dat deze werkers met het witte boord zich erg gewillig door de vakbonden zullen laten inpalmen. Hun aspiraties liggen anders dan die van de arbeiders. Collectieve arbeidscontracten, ‘closedshop’-overeenkomsten en tal van andere regelingen, waar de Amerikaanse vakbonden hun leden mee beschermen, interesseren de werkers met het witte boord maar matig. Zij willen vóór alles hogerop. Zij willen carrière maken. En op dat punt staan de vakbonden met lege handen. Zij kunnen loonsverhogingen en werktijdverkortingen afdwingen, maar geen verbeteringen van positie, geen carrière. Dat kan alleen van het bedrijf komen. Dat zien de werkers met het witte boord heel goed in en hoewel hun loyaliteit jegens het bedrijf aanmerkelijk is afgesleten, blijft daar toch altijd nog iets van hangen door de hoop op carrière.

Het Amerikaanse bedrijfsleven begint deze situatie te doorzien en er zich op in te stellen, vast besloten, naar het schijnt, om de loyaliteit die bij de employée nog is overgebleven, te behouden en zo mogelijk veld op de vakverenigingen terug te winnen.

Daartoe treden de bedrijven in steeds toenemende mate op als schoolmeesters. Nu zijn bedrijfsopleidingen niets nieuws; ook Nederland kent scholen waarin bedrijven hun eigen vakmensen vormen. In Amerika echter gaat het om algemene vorming. De bedrijven zijn over het algemeen weinig te spreken over de resultaten van het gewone onderwijs en zij bieden hun employé's allerlei mogelijkheden om hun tekort bij te spijkeren. De First National City Bank in New York alleen heeft een school met 65 leerkrachten, en ieder jaar volgen meer dan 6000 employé's daar allerlei cursussen.

Die voortdurende bijscholing alleen is echter niet voldoende. Belangrijker is een zodanige organisatie van het bedrijf, dat een regelmatige en snelle doorstroming van de employé's naar boven mogelijk wordt en de frustratie van het jarenlang zitten op één en dezelfde kantoortak wordt vermeden. Een personeelsbeleid dat mobiliteit bevordert en voor iedere employé op iedere sport van de ladder ruimschoots promotiekansen openhoudt. Het is in sommige bedrijven al geen zeldzaamheid meer dat employé's één- of zelfs meermalen per jaar promotie maken. Kleine stapjes telkens, maar voldoende om het vuur van de hoop brandend te houden.

Wie zal het winnen?

H.H.